O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

RamanMikroskopiyasi
Ramanspektroskopiyavamikroskopiyaqudrativasezgirligibirgakelganidajudamaydanamunalarnitahlilqilishuchunqatorustunliklargaegabo‘lishmumkin. Mikroskopiyadanmaqsad – nisbatanmaydaroqnamunalarnitahlildano‘tkazishvauningatrofidagikeraklimoddanianiqlashdaniborat. Buparametrmakondagiimkoniyatdebnomlanadi. Mikroskopiyadanisbatanyuqorimakoniyimkoniyatgakichiko‘tkazuvchitirqishlaryokibironer, masalan, mikroskopdao‘rnatibqo‘yilgan “aperturalar”danfoydalanishorqalierishiladi.
YAnadayuqoriimkoniyatlargaerishishuchunkichikroqaperturalarniqo‘llashlozim. Nurlanishninganashukichikaperturalardano‘tishidadifraksiyacheklovchiomilvazifasinibajaradi. Bundankelibchiqib, difraksiyaquyidagitenglamagamuvofiqto‘lqinuzunligigabog‘liqbo‘lganmakoniyimkoniyatlarnicheklabturadi:
D =
buerdan.a. – optikaningraqamliaperturasi.
Nisbatanqisqato‘lqinliqo‘zg‘atuvchinurlanishnisbatanyuqorimakoniyimkoniyatlarnita’minlaydi (<1 mkm).
Qo‘shimcharavishda, birmunchakichikaperturanimikroskopningfokalsathigao‘rnatishdakonfokalmikroskopiyao‘tkazishehtimolimavjudbo‘lib, bundanamunabilanqo‘shnisohalardantushayotgannurlanishaperturatomonidanto‘silib, faqatoptikfokalnuqta (namuna) nurlanishiginadetektorgakelibtushadi. Bunamunachuqurligibo‘yichashikastlamaydigantahlilo‘tkazishningjudafoydalivaqulay, ko‘ndalangkesiklartayyorlashninghojatibo‘lmaganuslubidir.
KonfokalmikroskopiyadispersionRamanmikroskoplaridaqisqauzunlikdagito‘lqinlarsohasidaayniqsayaxshiishlab, chunkinisbatanuzunto‘lqinlardagidifraksiyahodisasikonfokalaperturaningminimalo‘lchamini, bundankelibchiqib, Z o‘qibo‘ylabo‘lchamlar(imkoniyatlar)nicheklabturadi. Tahlilningbuuslubinamunafluoressensiyasibo‘lmaganhollardapolimerlaminatlar, ko‘pqatlamlimateriallarvaqo‘shilmalarnitadqiqetishuchunjudaqulay.


Fure-Ramanspektroskopiya
Fureo‘zgartirishibilanbirgaamalgaoshiriladiganRamanspektroskopiyasidispersionRamanspektroskopiyasidauchraydiganmuammolarnihalqilishuchunishlabchiqilganedi. Fure-Ramanspektroskopiyaningmuhimustuvortaraflaridanbirinamunalarfluoressensiyasideyarliumumanyo‘qligida.
Fure-RamanspektrometrlariyaqinIKdiapazonda 1 mkmliqo‘zg‘atuvchilazer, interferometrvayuqorisezuvchanlikkaegabo‘lgandetektorniqo‘llaydilar. To‘lqinuzunligikattaroqqo‘zg‘atuvchilazerdanfoydalanishdaenergiyapasayib, shusabablivirtualholatpastroqvayuqorielektrondarajalarustma-usttushishehtimolihamkamroqbo‘ladi. Buxalalberadiganfluoressensiyayuzagakelishinianchapasaytiradi.
Fure-Ramanspektroskopiyasidaindiygalliyarsenid (InGaAs) detektoryokisuyuqazotbilansovutiladigangeramiyli (Ge) detektorqo‘llaniladi. Bularjudasezgirdetektorlarbo‘lishigaqaramay, ularko‘zgako‘rinadigannurlanishganisbatan CCD detektorgako‘rayaqinIKsohadaginurlanishgakamroqsezuvchanhisoblanadi. Etarlichasezuvchanliknita’minlashmaqsadidaquyisezuvchansignaldanfunksionalspektralaxborotolishdaFureo‘zgartirishningustuvorjihatlaritalabetiladi.
Fureo‘zgartirishlispektroskopiyaningustuvortomonlarinihisobgaolib, Fure-Ramanspektrometrlariquyidagilarnitaklifetadilar:

• 
  O‘tkazilayotgannurniminimalyo‘qotishbilanyuqoriimkoniyatlar;
  
• 
  Barchauzunlikdagito‘lqinlarnibirvaqtningo‘zidao‘lchash;
  
• 
  Signalo‘rtachalashganidasignal-shovqinningo‘zaroyaxshilangannisbati;
  
• 
  Interferometrningichkikalibrovkasitufaylito‘lqinlaruzunliginingo‘taaniqlikbilano‘rnatilishi
  

Fure-RamanspektroskopiyasiRamanyoyilishi(tarqalishi)ningunikalchastotalariniyakkaliksignalga “kodlaydigan” interferogrammaolishuchuninterferometrdanfoydalanadi. Signaljudatezo‘lchanib (odatdabirsoniyadavomida), unio‘rtachalashtirisho‘tatezvaaniqamalgaoshadi.
InterferometryaqinIKsohadaginurlanishuchunoptimallashgannurajratgichbilanishlab, bunurajratgichkiribkelayotganRamannurlanishinio‘tadiganvaaksettirilgan (qaytarilgan) ikkioptiknurgabo‘libyuboradi. Aksettirilgan (qaytarilgan) o‘tib, mahkamlanganyassiko‘zgudanqaytadi. O‘tadigannuresao‘tib, harakatchanmexanizmdao‘rnatilganyassiko‘zgudanaksetib, qaytadi. Bundako‘zgunur (yorug‘lik) ajratgichdankichikroqmasofaga (odatdabirnechamillimetrga) siljiydi.
Ikkiyorug‘liknuriso‘ngnur (yorug‘lik) ajratgichdarekombinatsiyalanib, ko‘zgularorasidagimasofadagifarqtufaylinurlaro‘zarointerferensiyalanadi. Harakatchanko‘zgudoimiychastotagaegabo‘lib, harakatlanganisababli, interferensiyamodullashadi. Olinadiganinterferogrammao‘tanoyob, o‘zigaxosbo‘lib, chunkiharbirma’lumotnuqtasi (harakatchanko‘zguholatiningfunksiyasi) mazkurnamunadanolinganRamanyoyilgan (tarqalgan) nurlanishiningharbirchastotasito‘g‘risidaaxborotgaega.
Tebranuvchanspektrlarodatdachastotalarspektri (harbirindividualchastotadagiintensivlikningbog‘liqlikgrafigi) sifatidataqdimetilib, chunkiinterferogrammaningo‘lchangansignaliizohlanmaydi (interpretatsiyalanmaydi). IndividualchastotalarinterferogrammadanFure-o‘zgartirishningyaxshima’lumbo‘lganmatematikalgoritmidanfoydalanganholdadekoderlanadi. Buo‘zgarishnikompyuterbajarib, ekrangaistalganspektralaxborotchiqariladi.