O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Ionlarningturlari
Molekulyarionlar, ularninghosilbo‘lishjarayonlarivabarqarorligi.
Spektroskopiyaningumumiyqonuniyatlaridanma’lumki, molekulagayo‘naltirilganfotonoqimlarimolekulatomonidanbirdanigama’lumxajmda (kvantxolida) tanlabyutiladi, natijadauningichkienergiyasi

E=E_elektron+ E_tebranma + E_aylanma (4)

diskretravishda, ya’ninarvonningpillapoyalaridanko‘tarilganligideksakrashbilanoshadivaenergiyaningo‘zgarishiPlankformulasigamuvofiqyutilayotganfotonlarchastotasigabog‘liqxoldao‘zgaradi.

E = hγ(5)

E - fotonlarenergiyasi

h - Plankdoimiysi 6,625.10^-34 Dj.Gs^-1
γ - chastota
Buxoldaxarbirenergiyaxolatidabo‘ladigano‘zgarishlar-
niquyidagichaifodalashmumkin:

l
γ = ------ (E_elektron + E_tebranma + E_aylanma) (6)

h
Buifodamolekulao‘ziningortiqchaichkienergiyasininurlanishyokitebranmavaboshqaharakatlarnatijasidasarflabasosiyxolatigaqaytgandahamsaqlanibqoladi.
Mass-spektrometrdamolekulalarniionlashtirishuchun10-15
evenergiyalielektronlaroqimikifoyaqiladivabukattalikni- molekulalarning ionlashishpotensialideyiladi. Katodyuzasidanotilibchiqayotganelektronlarenergiyasianiqo‘lchamlibo‘lmasligisabablielektronzarbbilanmolekulalarningionlashishpotensialinianiqlabbo‘lmaydi. Bumaqsaduchunenergiyasistandartmoddalarbilandarajalanganmonoxromatikultrabinafshanuridanfoydalaniladiganfotoionizatsionmass-spektrometrlarqo‘llaniladi.
Harqandayorganikmoddalarningionlashishpotensiallari
7-15 evoraliqdabo‘lib, alohidamolekulauchunaniqo‘lchamgaega (benzoluchun 9,24 ev, metanuchun 13,1 ev).
Fragmentionlar.
Ion-molekulalarningbarqarorbo‘lmaganturlaristrukturqurilishigamuvofiqayrimatomlarorasidagibog‘larningbatamomuzilibketishiorqaliparchalanishjarayonigakiradi. Fragmentionlarninghosilbo‘lishi, birinchidan, M⁺ionlardagibog‘larningoddiyuzilishibilantugallanadi, ikkinchidan, ikkiatomorasidagibog‘ninguzilishimolekulaningboshqaqismidahamo‘tadiganparchalanishjarayonibilanbevositabog‘liqbo‘ladi.
Elektronzarbusulibilanishlaydiganmass-spektrometrlardaelektronlarenergiyasi 40-70 evoralig‘idabo‘lib, birikmalarmass-spektridahammolekulyar, hamfragmentionlarqaydqilinadi. Umuman "elektronzarb" - terminiunchato‘g‘ribo‘lmay, mass-spektrometriyaamaliyotidabuterminorqalielektronlaryordamidamoddalarionlargao‘tkazilishinitushuniladi.
Ko‘chishdayakkaelektronyokivodorodatomibirelektronbilanqatnashsa, ularnisxemadaqarmoqshaklidabirilgaklio‘q ()sifatidatasvirlanadi. Atomlarorasidagibog‘niyakkaelektronlarningko‘chishibilanuzilishi gomolitik ajralishdeyiladi. Fragmentatsiyadaikkielektronningko‘chishisodirbo‘lsa, ikkiilgakliegrio‘q ( ) sifatidaifodalanibgeterolitik uzilishdeyiladi.
Fragmentatsiyachizmalaridabog‘larninguzilishinimolekulaatomlariorasidanto‘lqinlichiziqo‘tkazibhamtasvirlashmumkin. Fragmentmassasito‘lqinlichiziqningshufragmentgategishlitarafigayoziladi. Cho‘qqiintensivligiionmassasiningo‘ngtarafigaqavsichigaolibyoziladi:
Tadqiqqilinayotgannoma’lumbirikmalarningmass-spektriolinayotgandabirinchinavbatdaularningmolekulyarmassasinibilishzarur. Molekulyarmassamoddaningmolekulyarionlariningm/z qiymatigatengbo‘lishinita’kidlab, buionlarningmass-spektrdako‘rinishinikuzatamiz. Mass-spektrdagiengyuqorim/z qiymatlicho‘qqitekshirilayotganbirikmaningM⁺ ionidanhosilbo‘lishimumkin, ammoshucho‘qqidanpastkiboshqam/z qiymatlaridabirikmaningstrukturasigamoskeluvchifragmentionlarningmavjudligibilantasdiqlanishidarkor. Agartekshiriluvchimoddaaralashmabo‘lsa, mass-spektrdaalohidabirikmalarningM⁺ ioncho‘qqilariniko‘rishmumkin, lekinfragmentionlarnitalqinqilish - interpretatsiyasi murakkablashadi.
M⁺ioncho‘qqisiningintensivligixususiyatigamosravishda 0-100% oralig‘initashkiletishimumkin. M⁺ioncho‘qqilariko‘rinmaydiganbeqarormolekulalarningmassasispektrdagitegishlifragmentionlaryordamidaaniqlanadi.
Odatdauglevodorodlar, kislorod, oltingugurtvagalogensaqlaganbirikmalarning M⁺ionlarijuftsonli m/z qiymatli,ulardanvujudgakelganfragmentlarbog‘larninguzulishigaqarabtoqyokijuftqiymatlargaegabo‘lishimumkin. Molekuladabitta (toq) azotbo‘lganda M⁺toq m/z qiymatli, azotatomlarijuftmiqdordaqatnashsa, M⁺juft m/z qiymatgaegabo‘ladi.