Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

1.To„plam nazariyasi. 
Har qanday elementlarning yig‗indisi 
to„plam
deyiladi. To‗plamning ayrim elementlari, ba‘zi hollarda kesishadi. 
N (a, b, c) M ( a, e, d). Bu yerda a kesishgan nuqta hisoblanadi. 
Nazariy to‗plam metodidan tilshunoslikda ko‗p ma'noli so‗zlar 
tahlilida foydalanish mumkin. Polisemantik so‗zlar ma‘nolari orasida 
integral semalar kuzatiladi, ular o‗rtasida mantiqiy aloqadorlik bo‗ladi. 
Leksemalarning polisemantik ekanligi to‗plamlik belgilari asosida tahlil 
qilish, to‗plam elementlari va belgilari orasidagi kesishuvni topish 
yordamida aniqlanadi. Masalan,
 ko„z:
A.O
damning ko„zi.
 
V.
 Yog„ochning ko„zi. 
D.
 Buloqning ko„zi.
 E
.
 Uzukning ko„zi. 
F.
Ishning ko„zi. 
G.
Qalb ko„zi. 
Ko„z
leksemasi bir qator semalardan iborat butunlik. 
Ko„z 
leksemasida 
quyidagi sema (belgi)lar mavjud: 1) ―ko‗rish (sezish) organi‖; 2) 
―ovalsimon shaklga egalik‖;
 
3) ―juftlik‖; 4) ―bo‗rtiqlik‖; 5) ―cheti 
botiqlik‖; 6) ―asosiylik; 7)―noziklik‖; 8) shaffoflik.
To‗plam 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
A to‗plam + 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
V to‗plam 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
D to‗plam 
- 
- 
- 
+ 
- 
+ 
- 
- 
E to‗plam 
- 
+ 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
F to‗plam 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
+ 
- 
G to'plam 
- 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
Sinonimik qatorda dominanta (bosh, asosiy) so‗zni aniqlash ham 
yuqorida berilgan to‗plam metodi asosida amalga oshirilishi mumkin. 
Bunda turli nutq uslublaridagi matnlar tahlilga tortiladi va barcha 
uslublarda qo‗llanishi kuzatilgan so‗z shu sinonimik qatorda dominanta 
hisoblanadi. 
Bunda 
ko‘z
leksemasining A, V, D, E, G to‗plamdagi ma‘nolari 4-
belgi (―bo‗rtiqlik‖ semasi), A, E to‗plamdagi ma‘nolari 5-belgi (―cheti 
botiqlik‖ semasi), D, F to‗plamdagi ma‘nolari 6- belgi (―asosiylik‖ 
semasi), A, F to‗plamdagi ma‘nolari 7- belgi ( ―noziklik‖ semasi) asosida 
kesishadi. 
2.
 
Mantiq algebrasiga asoslangan transformatsion metodda gapning 
shakli o‗zgartiriladi, lekin bu uning mazmuniga ta‘sir ko‗rsatmaydi. 

---

57 
Masalan, 
Biz vatan posbonlaridirmiz. Biz Vatan posbonlari bo„lamiz. 
Bizmiz Vatan posbonlari.
Bu metod asoslari Amerika tilshunosligida 
Ch.Friz va Xomskiylar tomonidan ishlab chiqilgan.
3.