101- §. Leksik sinonimiya

101- §. Leksik sinonimiya
Leksik sinonimiya leksemalarning bir xil ma'no anglatishiga kokra
guruhlanishidir: yelka, kift, o'miz (birinchi guruh); in, uya, oshyon (ikkinchi
guruh); nur, shu la, yog'du, ziyo (uchinchi guruh) va b.lar. Bunday guruhlar
tilshunoslikda sinonimik qatorlar deb nomlanadi. Har bir sinonimik qatorda:
a) leksemalarning denotativ ma'nosi bir xil, ifoda semalari (ma'no
qirralari, uslubiy bo'yoqlari, subyektiv baho, qollanish doirasi) har xil
bo'ladi. Masalan. ozod, erkin, hur, sarhast leksemalari bitta denotatni —
«okz crki, haq-huquqiga egalik»ni atavdi, biroq ularda okzaro farqlanuvchi
ifoda semalari ham bor. Xususan, erkin leksemasi bir qadar betaraf ma'noli
bo'lsa, ozod leksemasida koktarinki ruhni ifodalash, hur leksemasida badiiy
uslubga xoslik sczilib turadi, sarbast leksemasi esa eskirgan, kitobiydir.
Qiyos qiling: Erkin nafas olmoq |OTIL, 2- tom, -4511. Toki, hizdan olis
avlod Unga ozod va obod vatan qo/sinl (I.Karimov). Yashnagan el tillarda
doston, Outlug1 nomi hur O'zbekiston (M.Sh.). Podshohning nikohida bo'lgan
xotinlariposbonlar bilan uncha hisoblashmay, ko'pincha ularni qo'lga olib,
sarbast yashaydilar (O.);
b) ifoda semalari ba'zan darajalanadi: yuz, bet, aft, bashara, turq
leksemalarining barchasida («yuz»dan boshqalarida) salbiy bokyoqli semalar
bor, biroq bu scmalarda salbiy bokyoqning ifodalanish darajasi har xil: u
«bct»dan «turq»qa tomon ortib, kuchayib boradi. Qiyos qiling: U betlari
yumdalangan, oppoq sochlari у и Unga n bu telba xotin ni o'zining qirq yillik
umr yo'ldoshiga o'xshata olmadi. (M.lsm.), Sherbekning ko'ziga
Xo'jabekovning aftidan nahs tomayotgandek jirkanch bo'lib ko'rinib ketdi
(S.An.), U bir ko'ngli, borib, muttaham qozining tumshug'iga tush 'ugisi yo
///as basharasiga tupurgisi keldi. (M.lsm.). Devor ustida turgan o'n ikki
yoshlardagi bir qiz devordan kesak ko 'chirib olib, Mulla Norqo 'ziga о \xtaldi:
«Хи о 'I, turqing qursinl» (A.Q.);
166
www.ziyouz.com kutubxonasi
d) ifoda semalari bo'lmagan, betaraf ma’noli leksemalar sinonimik
qatorning dominantasi sanaladi. Chunonchi, yuz, bet, aft, bashara, turq
(dominanta - yuz); nur, л/ш ft/, yog'du, ziyo (dominanta - nur); yo/g'iz,
yakka, tanho (dominanta - yolg‘iz) kabi. Bulardan yuz (birinchi qatorda),