Wo’zbekstan baylani’s ha’m informaci’yali’q agentligi tashkent informaciyaliq texnologiyalari universiteti no’kis filiali

Bul jaziwda so'zdegi buwinlar tanbalanadi. Hazirgi waqitta buwin jaziwga tibet, efiop, divanagar, qitay, yapon ieroglif jaziwlari kiredi.

Bizin hazirgi jaziwimiz seslik jaziw yamasa fonografiyliq jaziw dep atalip, ol jaziwdin en jetilisken turi bolip esaplanadi (fonografiy grekse phone - „ses", grapho - „jazaman" degen sozlerden qaliplesken). Bul jaziwda seslik birlikler oz aldina ayiriqsa tanbalar menen

Tan'lanadi. Soni umitpaw kerek, tildegi har bir ses emes, al fonemalar haripler menen tan'balanadi.

2. Ha’riplerdin belgili bir izbe-izlikte jaylastiriliwi a’lipbe dep ataladi. A'lipbedegi ha’riplerdin orin tartibinin qatan saqlaniwi u'shin ameliy ahmiyetke iye. Jaziwdin' tariyxinda ham jaziw ishinde ken'nen taralg'an seslik a’lipbeler finikiy, aramey, grek, latin, slavyan a’lipbeleri bolip tabiladi. Hizirgi waqitta bul a'lipbelerge ayirim o'zgerisler kirgiziw arqali du'nya xaliqlari tarepinen ken tu'rde paydalanilmaqta.

A'lipbenin' payda boliwi egipet, finikiy, gretsiya siyaqli iyyemgi mamleketlerden baslang'an. Konsonantliq seslik jaziw b.e.b. Eki min'inshi jillardin' ekinshi yarmina, al vokalizatsiyalasqan seslik jaziw b.e.b. Bir min'inshi jillardin basina tuwri keledi. Buwin jaziwi b.e.b. 60 min'inshi jili hazirgi irak teritoriyasindag'i shumerde payda bolg'an. Shumerler klinopis degen jaziwdi payda etken ham onnan vavilonlar menen assuriyliler paydalang'an.

Ayyemgi jaziwdin tag'i biri eski egipet jaziwi bolip, onda ieroglifler menen tanbalangan 26 dawissiz ha’rip bolgan. Finikiy a’lipbesinde dawissizlardi anlatatugin 22 ha’rip bolgan. Demek, bul a’lipbelerdin hammesinde tek dawissizlardi an’latatugin ha’ripler bolip, sonliqtan olar konsonantliq a’lipbeler dep ataladi (konsonantizm-latinsha consonans „dawissiz ses" degen minini anlatadi).

Aramey jaziwinin' tiykarinda evrey, siriya, iran, arab jaziwlari payda bolgan. Bulardm' ishinde iran jaziwi (ol pexlevey jaziwi dep te ataladi) tiykarinda uygir, manshjur, mongol, buryat a’lipbeleri qaliplesken. VII asirde arablardin jawlap aliwshiliq siyasati netiyjesinde shig'ista arab jaziwi ken'nen tarag'an. Arab a’lipbesi de konsonantliq a’lipbe bolip, onda da tek dawissizlar ayriqsha ha’ripler menen tanbalandi, al dawislilardi an'latiw ushin qosimsha diakritikaliq belgiler jumsaldi.

Grek a’lipbesi daslep konsonantliq a’lipbe boldi. Al bizin eramizdan buringi VIII-VII asirlerge kelgende vokalliq a’lipbege o'tti (vokalizm latinsha, bizin'she „dawis" degendi bildiredi). B.e.b. 403-jili Afinada klassikaliq grek a’lipbesi qabil etilip, onda 17 dawissiz, 7 dawisli sesti anlatatugin 24 ha’rip bolgan. Egipetliler, finikiyliler, arablar onnan solga qaray jazatugin bolsa, grekler soldan on'g'a qaray jazatugin boldi. Grek a’lipbesi basqa A’lipbelerdin payda boliwina ku'shli tasir jasadi. Lingvistikaliq adebiytlarda latin, slavyan, armiyan, gruzin a’lipbelerinin grek a’lipbesi tasirinde payda bolgani jazilgan.

Latin a’lipbesinin watani Ayyemgi rim qa’lasi boldi. Rimliler latinlar dep ataladi. Klassikaliq latin a’lipbesi 23 ha’ripten turadi. Bul a’lipbeden tek latinlar emes, al basqa xaliqlar da ken paydalanadi. Asirese XIV asirge kelgende qagazdin payda boliwi, kitap basip shig'ariw islerinin jolga qoyiliwi sebepli onnan paydalaniw ja’ne de ku'sheydi. Ha’zirgi waqitta du'nya xaliqlari latin jaziwi tiykarindagi 70-80 a’lipbeden paydalanip atir.

Qaraqalpaq xalqi 1924-jili arab jaziwina tiykarlangan a’lipbeni qabil etti. Bul a’lipbede daslepki gazeta ham jurnallar, mektep sabaqliqlari jazila basladi. Biraq arab a’lipbesindegi ha’ripler to'rt tu'rli bolip jaziladi: jeke turganda, so'zdin' basinda, ortasinda, aqirinda turganda bo'lek tanbalar menen belgilenedi. Usi qiyinshiliqlar sebepli oni xaliqtin tez o'zlestiriwi mumkin bolmadi. Sonliqtan 1928-jili latin jaziwina tiykarlangan a’lipbe qabil etildi. Bul qabil etilgen a’lipbeni xalqimiz tez o'zlestirdi. Qabil etilgen a’lipbe boyinsha 1932 - ham 1938-jillari Respublikaliq imla konferentsiyalar otkerilip a’lipbe kem-kem jetilistirilip barildi. Biraq sol waqtag'i da'wir siyasati sebepli 1940-jilg'a kelip kirill jaziwma tiykarlang'an qaraqalpaq a'lipbesi qabil etildi. Onda 35 ha'rip boldi (1-keste). 1957-jilg'a shekem ol a'lipbede qaraqalpaq tilinin' o'zine tan o'zgeshelikderin bildiretug'in ayirim seslerge (u’, w, o’, g’, a’, n’) o’z aldina haripler qabil etilmedi. Tek 1957-jili hazirgi harekettegi a’lipbe qabil etilip, onda 41 tan'ba boldi ham ol 1960-jildan baslap qollanilip kiyatir (2-keste).

Buring'i ken'es hu'kimeti tarqap, onin' quramindag'i awqamlas respublikalar o’z aldina mamleket bolip du'zile basladi. 1993-jildan baslap O'zbekstan Respublikasinda latin jaziwma tiykarlang'an jan'a a’lipbege o'tiw boyinsha jumislar baslandi. Bundag'i go'zlengen maqset -jaziwimizdi ele de jetilistiriw, so'ylew tili menen jaziwdi jaqinlastiriw, texnikaliq qurallardi men'geriwdi jen'illestiriw. Sonday-aq joqarida aytqanimizday, du'nyanin' ko'pshilik xaliqlari latin jaziwma tiykarlangan a’lipbelerden paydalanadi. Bul a’lipbe tiykarinda jazilgan a'debiyatlardi oqip tu'siniwimizdi tezlestiriwde jan'a a’lipbege o'tiw u'shin ahmiyetke iye.

Qaraqalpaqstan Respublikasinda bul bag’darda bir qatar jumislar amelge asirildi. Qaraqalpaqstanda „latin jaziwina tiykarlangan a’lipbege o'tiw haqqindagi" O’zbekstan Respublikasinin 1993-jili 2-sentybrdegi nizamina muwapiq Qaraqalpaqstan respublikasi Ministrler kenesi 1993-jili 8-sentybrde latin jaziwi negizinde jana Qaraqalpaq a’lipbesin tayarlaw boyinsha qarar qabil etti. Usi tiykarda 1994-jili latin jaziwna tiykarlangan jana Qaraqalpaq a'lipbesinin' joybari Qaraqalpaqstan Respublikasi joqargi kenesinin on jetinshi sessiysinda qabil etildi. Onda 32 harip boldi (3-keste).

Bul qabil etilgen a’lipbede ayirim kemshilikler boldi. Sonliqtan 1995-jili 25-mayda bolip o’tken Qaraqalpaqstan Respublikasi joqargi kenesinin ekinshi sessiysinda „latin jaziwma tiykarlangan Qaraqalpaq alipbesin engiziw haqqinda" Qaraqalpaqstan Respublikasinin nizamina o'zgerisler kirgiziw haqqinda Qaraqalpaqstan respublikasinin nizami shig'arildi. Jan’a a’lipbe ham qag’iydalardi islep shigariwda jaziwimizda hazirgi zaman texnika qurallarinan ken’ paydalaniwimizga baylanisli ayirim maselelerdi sheship aliw kerek boladi. Sol ushin da latin a’lipbesindegi ayirim ha’riplerdi qabil aliwda turkiy xaliqlardin a’lipbelerindegi payda bolgan tajiriybege su'yenip Qaraqalpaq a’lipbesi tiykarinda is ju'rgiziwshi, madeniy jaqtan rawajlangan mamleketlerdin jaziwlarina jaqinlastiriw kozde tutildi. Usi tiykarda 1995-jili 25-mayda 1994-jili qabil etilgen a’lipbege ayirim o'zgerisler kiritildi (4-keste). 1995-jili 25-dekabrde ol a’lipbege jane de o'zgerisler kirgizildi (5-keste). Hazir sol qabil etilgen a’lipbeni endiriw boyinsha jumislar alip barilmaqta. 1996-1997-oqiw jilinan baslap 1-klassqa bargan mektep oqiwshilari jana alipbede oqiy basladi.











3. Jana qaraqalpaq a’lipbesine kirgen ha’ripler xizmetine qaray eki turli bolip bo'linedi: 1) dawisli seslerdi bildiriwshi ha’ripler; 2) dawissiz seslerdi bildiriwshi ha’ripler. Kirill jaziwina tiykarlangan qaraqalpaq a’lipbesinde haripler xizmetine qaray ush turge bo'linetug'in edi. U'shinshi topardi ayiriw ham jinisxertiw belgileri quradi. Biraq latin jaziwina tiykarlangan jana qaraqalpaq a’lipbesinde bul belgilerdin’ qabil etilmegenine baylanisli ha’ripler eki toparga bo'linedi. Jan'a a'lipbede 31 ha'rip ham bir ha'ripler birikpesi (sh) bar. A'lipbedegi ha'ripler 39 seslik birlikti an'latiw ushin qollaniladi. Bunda ha'riplerdin' izbe-iz jaylasiwi kirill a'lipbesine salistirg'anda bir qatar o'zgeshelikerge iye. Jana a'lipbedegi ha'riplerdin' izbe-iz jaylastiriliwinda grafemalardin' usislig'i esapqa aling'an.

Qaraqalpaq tilinin latin jaziwina tiykarlangan jana a'lipbesinde dawisli seslerdi bildiretug'in ha'riplerdin' uliwma sani 9 tanbadan ibarat: a, a’, o, o’, u, u’, i, i, e. Dawisli sesler tildin jaziq jag'dayi boyinsha juwan ham jin'ishke, tildin tik jag'dayi boyinsha ashiq ham qisiq, erinnin qatnasi boyinsa erinlik ham eziwlik bolip bolinedi.