Voyaga yetganlik va voyaga yetmaganlarni emansipatsiya qilish nazariya va amaliyot muammolari

3.2 O‘zbekiston Respublikasida emansipatsiya institutini qo‘llash 
masalalarining muammolari va istiqbollari 
Fuqarolik huquqi O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, yuridik 
shaxslari ishtirokidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy hamda tovar-pul 
munosabatlarini tartibga solib turuvchi normalar yig‘indisidan iborat alohida 
huquq sohasi bo‘lib ularning yuridik tengligi, mulkiy mustaqilligi hamda iroda 
erkinligiga tayanadi. 
Fuqarolik huquqi bir qancha huquqiy institutlar (mulk huquqi, majburiyat 
huquqi, shaxsiy nomulkiy huquqlar, ijod faoliyati natijalariga bo‘lgan huquq, 
meros huquqi) dan iborat tizimni aks ettiradi. Mazkur tizim ichida o‘zining ko‘lami 
va mavqei jihatdan emansipatsiya instituti ham yetarli salohiyatga egadir. 
29
“Nikoh to’g’risida”gi qonuni.
http://www.npc.gov.cn/englishnpc/ 
30
Xitoy Xalq Respublikasi mehnat qonuni. http://www.npc.gov.cn/englishnpc/ 

---

47 
Emansipasiya bilan bog‘liq ishlar, agar ularni yuridik tomondan tahlil qilib 
chiqilsa, salmoqli qismni tashkil qiladi. Nafaqat fuqarolik huquqida, balki 
jamiyatda mavjud bo‘lgan boshqa huquqiy jarayonlarda 
emansipatsiya
atamasi 
ishlatilishini guvohi bo‘lamiz. Xususan mazkur atamani qadimda qanday 
maqsadlarda, nima uchun yoki kimga nisbatan ishlatilganligini chuqur tekshirib 
chiqilsa, emansipatsiya haqida muayyan bir to‘laqonli fikr yuzaga keladi. 
Emansipatsiyani “bo‘shatish”, “ozod etish” degan ma’nolarni bildirgani bilan 
mazkur ma’noda faqat bugungi kungi fuqarolik huquqida ishlatiladi. Tarixda esa 
uning qanday ahamiyat kasb etganligini quyidagi fikrlar va qarashlarga tayanib 
bilib olamiz. 
Emansipatsiya atamasiga ilk murojaat qadimgi Fransiyada paydo
bo‘lganligini tarixiy dalillar yaqqol ko‘rsatib turibdi. 
Xususan, Napoleon Fransiyada o‘z hukmronligini o‘rnatgandan so‘ng 
birinchi navbatda xalqning ijtimoiy hayotida bir qancha o‘zgartirishlarni kiritadi. 
Bu yangilanishlar ikki yo‘nalishda olib boriladi va Napoleonning o‘zi ham ikki 
yo‘nalishda harakat qiladi. 
1. Xalq turmush sharoiti ham iqtisodiy, ham madaniy yuksaklikka ko‘tarish 
uchun, bu yuksaklik natijasida juda katta yo‘qotishlarni boshidan kechirishlariga 
to‘gri keladigan shaxslar mansabdor shaxslar bilan qat’iy va murosasiz kurashish. 
Chunki ular Napoleonning ushbu yo‘nalish natijasida hukmronlik taxtlaridan 
tushib qolardilar. 
2. Aholining muayyan toifasini maqom jihatdan tenglashtirishga harakat 
qilish uchun shu xalqning o‘zi bilan kurashish. Mana shu davrda fuqarolik huquqi 
uchun majburiy kasb etadigan va Napoleonning rejalarini amalga oshirishga 
xizmat qiladigan huquqiy institut zarur bo‘lib qoldi. Shu tariqa birinchi bo‘lib 
fanga, umumiy qilib aytganda fuqarolik huquqiga emansipatsiya atamasi kirib 
keldi. Biz yuqorida aytib o‘tdikki, dastlab mazkur atama o‘z ma’nosida emas, balki 
boshqa bir maqsadlar uchun ishlatilgan va o‘sha vazifalarni bajargan. Keyinchalik 
davrlar o‘tishi, zamonlar kechishi bilan uning ma’nosi fuqarolik huquqining 

---

48 
umumiy qismidan o‘rin olishi kerakligiga zaruriyat tug‘ildi. Dunyoning ko‘pgina 
rivojlangan davlatlari fuqarolik huquqlarida emansipatsiya instituti juda ham faol 
va ahamiyatliligi bilan boshqalardan keskin ravishda ajralib turadi. Chunki mazkur 
institut shaxsning haqiqiy fuqaro sifatida shakllanishini ertaroq belgilab
beruvchi, uning huquq va manfaatlarini ertaroq amalga oshirishni mumkin 
qadar ta’minlashga qodir bo‘lgan huquqiy mezondir. Har bir shaxsga shu bilan 
birga voyaga yetmagan bolalarga o‘z huquq va erkinliklarini himoya qilishga 
davlat bevosita ko‘maklashadi. Qolaversa, quyidagi holatlarni ham nazarga olish 
lozim, ya’ni voyaga yetmagan bolalar o‘zlarining jismoniy, ruhiy va ijtimoiy 
rivojlanishga ko‘ra hamma vaqt ham u yoki boshqa hayotiy vaziyatni to‘g‘ri 
baholay olmaydi
31
. 
Emansipatsiyani qo‘llash shartlari va qoidalari MDH mamlakatlarida bir xil 
ahamiyat kasb etadi. Chunki bu atama umumiy tarzda to‘rtta mezon orqali 
ifodalanadi. Bular: