Voyaga yetganlik va voyaga yetmaganlarni emansipatsiya qilish nazariya va amaliyot muammolari

III. Qadimgi Rim va emansipatsiya. 
Qadimgi 
Rim 
xususiy 
huquqida 
emansipatsiya 
asosan 
oilaviy 
munosabatlarda qo‘llanilgan va oila huquqining muhim tarkibiy qismini tashkil 
etgan. Zamonaviy qonunchilikdagi kabi qadimgi Rimda fuqarolik-huquqiy 
munosabatlari bilan emansipatsiya o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik bo‘lmagan. 
Oila munosabatlarini tartibga solishda emansipatsiya holatiga murojaat qilingani 
bilan bevosita nikoh shartnomalarini tuzishda undan foydalanilmagan. 
Qadimgi Rim xususiy huquqida ham nikohga kirish uchun bir qancha 
talablar bo‘lgan. Bular: 
Balog‘at yoshiga yetishi; 
o‘zlarining va ota-onalarining roziligi; 
har ikki tomonning bu ittifoq nikoh ekanligini tushunib, doimo yodda 
saqlashi; 
birgalikda hayot kechirish;
ayollarning eriga vafodorligi. 
8
Анна Новикова;. Эмансипация евреев Западной Европы в конце XVIII – XIX веках;.2014 

---

19 
Bu yerda ham balog‘at yoshi bilan voyaga yetganlik yoshi bir xilda deb 
nazarda tutilgan. Balog‘at yoshi erkaklar uchun 25 yosh, ayollar uchun 18 yosh 
qilib belgilanganligini inobatga olsak, ularda emansipatsiyaning mohiyati nafaqat 
nikoh, balki shaxsning yoshi bilan ham umuman bog‘liq bo‘lmaganligining guvohi 
bo‘lamiz. 
Qadimgi Rim huquqiga ko‘ra, kishi tug‘ilgan kundan boshlab huquqiy 
layoqatga ega hisoblangan. Shunday bo‘lsa-da, to‘liq huquqiy layoqat vujudga 
kelishi va barcha fuqarolik-huquqiy munosabatlarga kirishish uchun uch narsa 
talab qilingan: 
1) ozod inson; 
2) Rim fuqaroligi; 
3) oila boshlig‘i bo‘lish. 
Emansipatsiyaning Qadimgi Rim huquqidagi asosiy vazifasiga to‘xtalsak, 
emansipatsiya “bo‘shatish, ozod etish” degan maʼnolarni anglatgan. Ota mutlaq 
huquqqa ega bo‘lgan oilada o‘g‘illar, qizlar, nabiralar emansipatsiya obyektlari 
bo‘lganlar. Ularning otalari beshta guvoh huzurida ularni ozodlikka chiqarib 
yuborishlari mumkin bo‘lgan va bunda ular to‘la huquqga ega bo’lgan fuqarolarga 
aylanganlar. Yaʼni, o‘zlari mustaqil ravishda fuqarolik-huquqiy munosabatga 
kirishib, erkin harakat qila olishlari mumkin bo‘lgan. 
Agar ozodlikka chiqqan biror o‘g‘il o‘z otasiga yoki boshqa otaga qaytib 
kelsa, uni qaytarib olish mansipatsiya deyilgan va u ham beshta guvoh ishtirokida 
amalga oshirilgan
9
. 
Yuqorida keltirilgan maʼlumotlardan ko‘rinib turibdiki, emansipatsiya 
oilaviy muhitdan alohida holda yashash uchun intilishga bo‘lgan yuridik harakat 
bo‘lib, asosan oiladagi hukmron shaxs tomonidan oilaning boshqa aʼzolariga 
qo‘llanilgan. 
Bugungi kundagi zamonaviy qonunchilikda esa mazkur atama fuqarolik-
huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan institut sifatida amal 
9
Римское частное права;. Учебник под редакцией проф. И.Б. Новицкого и проф. И.С. Перетерского

---

20 
qilmoqda. Buni birgina Rossiya qonunchiligi misolida ko‘rishimiz mumkin. 
Emansipatsiya holatining Rossiya qonunchiligida qo‘llanishidagi ayrim jihatlarga 
eʼtibor berish barobarida shunga guvoh bo‘lamizki, Rossiya fuqarolik qonunchiligi 
bilan bizning fuqarolik qonunchiligimiz o‘rtasidagi tafovutlar unchalik katta emas. 
Buni Rossiya fuqarolik qonunchiligidagi emansipatsiya holatiga berilgan taʼrifdan 
ham anglab olsa bo‘ladi. Rossiya Federatsiyasi Federal qonunlaridan biri bo‘lgan 
Fuqarolik kodeksining 27-moddasida shunday deyiladi: 
“1. O‘n olti yoshga to‘lgan voyaga yetmagan shaxs mehnat shartnomasi 
shuningdek, kontrakt bo‘yicha ishlayotgan bo‘lsa yoki ota-onasi yoxud homiy yoki 
farzandlikka 
oluvchining 
roziligi 
bilan 
tadbirkorlik 
faoliyati 
bilan 
shug‘ullanayotgan bo‘lsa to‘liq muomalaga layoqatli deb eʼtirof etilishi mumkin. 
Voyaga yetmagan shaxsning to‘liq muomalaga layoqatli deb eʼtirof etilishi, 
ota-onaning har ikkisi roziligi bilan vasiylik yoki homiylik organi tomonidan, 
rozilik bo‘lmagan taqdirda esa sud tomonidan amalga oshiriladi. 
2. Ota-ona, farzandlikka oluvchilar va homiylar emansipatsiyalangan voyaga 
yetmaganlar majburiyatlari bo‘yicha, xususan, zarar yetkazish oqibatida yuzaga 
kelgan majburiyatlar bo‘yicha javobgarlikka tortilmaydilar”
10
. 
Ushbu moddaga berilgan sharhga ko‘ra, emansipatsiya o‘n olti yoshga 
to‘lgan voyaga yetmagan shaxsni to‘la muomalaga layoqatli deb tan olishning 
yangi asosi hisoblanadi. Buning uchun voyaga yetmagan shaxs mehnat 
shartnomasi bo‘yicha doimiy ish joyi yoki tadbirkorlik faoliyati asosida mustaqil 
moddiy kirimga ega bo‘lishi lozim. 
Mazkur moddada (Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik kodeksining 27-
moddasi) voyaga yetmagan shaxsning o‘z xohishi haqida hech narsa deyilmagan. 
Biroq emansipatsiyaga faqat uning arizasiga muvofiq yo‘l qo‘yilishiga shubha 
yo‘q. Ishlab chiqarish kooperatividagi aʼzolik haqida ham biror bir mezon 
belgilanmagan. Ammo shuni aytib o‘tish lozimki, voyaga yetmagan shaxsni 
10
Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksi. https://duma.consultant.ru 

---

21 
kerakli vositalar bilan taʼminlovchi bunday aʼzolik emansipatsiya asosi bo‘lishi 
mumkin. 
Emansipatsiyaning maqsadi - voyaga yetmagan shaxsning mustaqil harakat 
qilishi yoki o‘zi xohlagan bitimni tuzishi uchun xar safar qonuniy vakillaridan 
rozilik olish zaruratidan ozod qilishdir. Rossiya Federatsiyasi Oliy Sudi 
Plenumining 1997 yil 4 iyuldagi № 9-sonli “Farzandlikka olishni belgilab qo‘yish 
ishlarini ko‘rib chiqishda qonunchilikni sudlar tomonidan qo‘llash” to‘g‘risidagi 
Qarorida voyaga yetmagan shaxslar to‘la muomala layoqatiga ega bo‘lishlariga 
qaramasdan farzandlikka oluvchi bo‘la olmaydilar. Rossiya Federatsiyasi Oila 
kodeksining 127-moddasiga muvofiq farzandlikka oluvchi bo‘lish uchun yosh aniq 
belgilab 
qo‘yilgan. 
Rossiya 
Federatsiyasi 
Fuqarolik 
kodeksida 
emansipatsiyalangan shaxsning muomala layoqatida boshqa cheklashlarni ko‘zda 
tutmagan. Biroq, agar o‘smir emansipatsiyani suiisteʼmol qilsa yoki boshqa 
maqsadlarda ishlatsa, mazkur kodeksning 26-moddasi to‘rtinchi qismida 
ko‘rsatilganidek, uni javobgarlikka tortish uchun yetarli asoslar bor deb hisoblab 
sudga berish mumkin. Voyaga yetmagan shaxslarning huquq va manfaati himoyasi 
qonuniy vakillar, vasiylik va homiylik organlari hamda davlatning majburiyati 
hisoblanadi. 
Emansipatsiya - o‘n olti yoshga to‘lgan voyaga yetmagan shaxsni, agar u 
mehnat shartnomasi bo‘yicha ishlasa yoki ota-onasining roziligi asosida 
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullansa, to‘liq muomalaga layoqatli deb eʼtirof 
etilishidir. Ko‘rsatilgan harakatlar voyaga yetmagan shaxsning mulkiy va boshqa
fuqarolik-huquqiy masalalarni mustaqil ravishda xal qilishi mumkinligi, voyaga 
yetmagan bo‘lsa-da, shaxs yetuklik darajasida ekanligi yetarli isbotdir. 
Emansipatsiya vasiylik yoki homiylik organi tomonidan ota va ona roziligi bilan 
amalga oshiriladi, agar ota va onadan birortasi rozilik bildirmasa, bu masala sud 
tomonidan amalga oshiriladi. Emansipatsiya holatini qo‘llashdan asosiy 
ko‘zlangan maqsad-voyaga yetmagan shaxsni to‘laqonli fuqarolik-huquqiy 
maqomga ega bo‘lishligini taʼminlashdir. 

---

22 
Ko‘pchilik fuqarolarning to‘liq muomala layoqati voyaga yetgan vaqtda 
yuzaga kelishini aniqlashda Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik qonunchiligida 
mustasno sifatida o‘n sakkiz yoshgacha to‘liq muomalaga layoqatli bo‘lishni ikki 
holda mumkinligini mustahkamlab qo‘ygan: 
1. Qonun yo‘l qo‘ygan hollarda, fuqaro o‘n sakkiz yoshgacha nikohga 
kirishsa, u nikohga kirgan zahoti to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘ladi. Bunday 
yo‘l bilan to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘lish o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan 
shaxs nikohi buzilgandan so‘ng ham saqlanib qoladi. 
2. O‘n olti yoshga to‘lgan fuqaro mehnat shartnomasi (kontrakti) bo‘yicha 
ishlasa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchi yoki homiy roziligi asosida 
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullansa. 
Ota va ona farzandlikka oluvchilar roziligida voyaga yetmaganlar 
emansipatsiyasiga vasiylik va homiylik organi tomonidan hal qilinadi, bunday 
organ yo‘q bo‘lsa, sud tomonidan amalga oshiriladi. 
Emansipatsiya holatiga olimlar tomonidan bildirilgan barcha fikrlar bir-
birini maʼlum maʼnoda takrorlab turadi va ularning umumiy maʼnosi bitta mezonni 
anglatadi. Yaʼni emansipatsiya voyaga yetmagan shaxsni muddatidan ilgari (18 
yoshga to‘lmasdan oldin) voyaga yetgan deb eʼlon qilishdir.