Viii-xiii asrlarda O‘rta Osiyoda shakllangan, zamonaviy kasbiy ta’lim tizimining fundamental asoslari. Reja: I kirish II asosiy qism

3. Turkistonda VIII-XIII asrlarda jamiyatda kasbiy ta’limga asos bo‘lgan barcha yangi g‘oyalar.

VII asr boshlarida Islom g'oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o ‘z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatiarni zabt eta boshladi.

Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Suriya, Janubiv Ispaniya, Kavkaz orti hamda Shimoiiy Afrikada joylashgan bir qator mamlakatlar xalifalik tarkibiga kiritildi.

VII asr o'rtalaridan boshlab, arablar Movarounnahrga ham hujum qilish rejasini tuza boshladilar.

Arab istilochilari VIII asrning o'rtalariga kelib, Movarounnahrni to'la zabt etishga erishdilar. Movarounnahrda Islom dini ta‘ limoti g‘oyalariningyoyilishi, kishilar tomonidan Shariat qoidalari, Islom dini aqidalariga bo‘ysunish, yagona va qudratli Ollohga sig1 inish, shuningdek, Ollohning yerdagi rasuli (elchisi) bo'lgan Muhammad alayhissalom ko'rsatmalariga rioya etish xalqning ongiga chuqur singib, ular tomonidan mazkur din asoslarining qabul qilinishiga zamin hoziriadi.

Natijada, Movarounnahrda islomiy qadriyatlar tarkib topa boshladi. Istilochilik yurishlari davrida arablar mahalliy xalqning boy madaniy merosini yo 'q qildilar. Bu haqida buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy shunday yozadi: «qutayba esa, Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o'rgangan va (bilimini) boshqalarga o ‘rgatadigan kishilarni halok etib, butkul yo'q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) Islom davridan keyin haqiqatni bilib bo'lmaydigan darajada yashirin qoldi. Keyin: Qutayba ibn Muslim al-Vohishiy xorazmliklarning kotiblarini halok etib, bilimdonlarini o'ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgar.i sababli ular savodsiz qolib, o ’z ehtiyojlarida yodlash quvvatiga tayanadigan bo'ldilar»

1. Islom dini ana sliunday g'oyaviy-siyosiy kurashlar jarayonida shakllandi va rivojlandi. Mazkur davrlarda shakllangan yangi arab tili arab xalqlari yashagan hududlarda iste'molda bo'lgan avvalgi tillar negizida shakllanib, takomiliga yetdi va madaniy til bo'lib qoldi.

Ulkan hududni qamrab olgan Arab xalifaligi davlatining hukmronligi davrida ijtimoiy hayot, turmush tarzi, shuningdek, ilm-fan va madaniyat yanada rivojlandi. Ushbu davrlarda qadimgi yunon va rim madaniy merosi negizida bir qator fanlar yangi tushuncha va bilimlar bilan boyidi. Yunon va rim mutafakkirlari tomonidan yaratilgan va astronomiya, tibbiyot, kimyo, matematika va geografiyaga oid deyarli barcha yirik asarlar arab tiliga tarjima qilindi. Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g‘alabasidan so ‘ng barcha mustamlaka mamlakatlar qatori u yerda ham Islom dinining asoslari x u s u s id am a’lumot beruvchi muqaddas k i t o b - « Q u r ’on» nozil b o ‘lgan til

- arab tilini o'rganish joriy etildi. Musulmon maktablarida asosiy manbaning tili hamda fan sifatida arab tilining o'qitilishi yo'lga qo'yildi. Mavjud fanlarning asoslari arab tilida o'rganila boshlandi.

Arab xalifaligi tasarrufiga olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus maktablar tashkii etildi. Biroq, o'g'il bolalargina mazkur maktablarda savod o'rganish huquqiga ega bo'ldilar.

Maktablar, shuningdek, keyinchalik bunyod etilgan va maqomi jihatidan hozirgi oliy o'quv yurtlariga teng bo'lgan madrasalarda ta'lim va tarbiya ishlari Shariat qoidalariga muvofiq yo'lga qo'yilgan bo'lib, ushbu o'quv maskanlarida Islom ta'limoti xususida m a’lumotlar beruvchi ilohiyot fanlari bilan bir qatorda dunyoviy fanlarning asoslari ham o'qitilgan. Machitlar qoshida faoliyat yuritgan maktablarda imomlar, madrasalarda esa, mudarrislar yoshlarga ta'lim va tarbiya berish ishi bilan shug'ullanganlar.

«Qur'on» - dunyo madaniyatining ulkan bovligi. musulmonlarning muqaddas kitobi bo'lib. arab tilida «qiroat» m a’nosini anglatadi.

Q u r ’oni karim kishilarni tinch-totuv yashash. birodarlik, tenglik, saxivlik va bir-biriga mehr-muhabbat ko'rsatishga undaydi. Shunga ko'ra u katta axloqiy ahamivatga ega.

«Qur'on»ning axloqiy qimmati uning insonni m a ’naviy kamolotga erishishida riova etishi lozim bo'lgan talablarni bir butun holda mujassam eta olganligi bilan belgilanadi. Shu bois u necha asrlardan buyon insoniyatning eng ulug' qadriyatlaridan biri sifatida e ’zozlanadi. Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Q u r ’oni karimdan keyingi asosiy manba Hadis hisoblanadi. Hadislarni to'plash va ularga muayyan tartib berish, asosan, VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib. uni eng bilimdon. turli fan asoslarini mukammal o'rgangan. katta hayotiv tajribaga ega bo'lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan.

VIII—XI asrlarda to'rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug'ullangan. Mazkur bilimlarni o'rganishning o'ziga xos yo'nalishi bo'lib, «Hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan.

Keyingi villarda Muhammad alayhis-salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko ‘rsatmalarini o'z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih» («Ishonarli to'plam»), «Al-adab al-mufrad» («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning «Ash-Shamoil an-nabaviva» asarlari nashr etildi. «Hadis» yoki «Sunna» so'zlari bir m a’noni anglatib. Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat. Islom olamida oltita ishonchli to'plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar sifatida e ’tirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan quyidagi muhaddislar bo'lganlar:

Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (81o), - 256 (87o). Imom Muslim ibn al-Hajjoj 2o6 ( 8 1 9 ) .- 2 6 1 (874). Imom Iso Muhammad ibn iso at-Termiziy 2o9 (824). - 279(892). Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniv 2o2 (817). - 275(88o). Imom Ahmad anNasoiy (215 (83o). - 3o3 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja 2o9 (824). - 273(886). Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalardeya e'tirof etilgan «Al-kutub as-sitta» ( « О Iti kitob») quyidagilardan iborat:

1. Abu Abdulloh M u h am m ad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan «Al-jome' as-sahih» asari.

2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan yozilgan «As-sahih» asari.

3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan «Sunnan».

4. Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy tomonidan yozilgan «Sunnan» asari.

5. Imom M uh am mad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan «Ajjami al-kabir» asari.

6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan «Sunnan». Imom Ismoil al-Buxoriyning «Al-jome' as-sahih» asarining bir jildiga odob-axloq masalalarini yorituvchi Hadislar jamlangan bo'lsa,

«AI-adab al-mufrad» («Adabdurdonalari») nomli asarda ham ijtimoiy turmushda hamda insonlar o'rtasida o'zaro munosabatlarni tashkil etish chog'ida amal qilinishi lozim bo'lgan odob-axloq qoidalari borasida yanada batafsil m a’lumotlar berilgan.

M uham m ad ibn Iso at-Term iziy tomonidan yozib qoldirilgan asarlarda o'z ifodasini topgan Hadislar ham Imom Ismoil al-Buxoriy tomonidan bayon etilgan hadislari kabi insonni halollik. adolat, e'tiqod, diyonat, poklik. mehnatsevarlik, muruvvatlilik. mehr-shavqat, yoshi kattalar, ota-ona va qarindoshlarga hurmat g'oyalarini ilgari surish xususiyatiga ko'ra shaxs ta'limi va tarbiyasini tashkil etishda katta ahamiyatga ega.

Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar ifoda etilgan bo'lib, ushbu fazilatlar sirasiga o'zgalarga mehr-oqibat ko'rsatish, saxiylik, ochiq ko'ngillik, otaona. kattalar va qarindoshlarga nisbatan muruvvatli bo'lish. ularga g'amxo'rlik qilish. Vatanga muhabbat, mehnat va kasb-hunarni ulug'lash, halollik, poklik, do'stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik, kamtarlik. rostgo'ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari. insonning o'zini yomon illatlardan tiyishi. yaxshilik sariintilishi kerakligi borasidagi pand-nasihatlar ham o'z aksini topganki, bularning barchasi Qur'oni karimda qayd etilgan ko'rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni shakllantirishda asosiy mezon bo'lib xizmat qiladi. S o ‘fiylik ta’limoti VIII asr oxiri va IX asr boshlarida paydo bo'lib. butun musulmon mamlakatlari. shu jumladan, Movarounnahrda ham keng tarqalgan. So'fiylik butun Sharq m a ’naviy hayotida inson kamoloti xususidagi g'oyalarning shakllanishida muhim rol o'ynaydi. So'fiylik musulmon sharqi xalqlarining ko'p asrlik m a’naviy hayotining g'oyaviy asosini belgilab bergan ta’limot bo'lib maydonga chiqdi. U ilohiy poklik va insoniy go'zallikni idrok etish yo'li. haq va haqiqatni himoya qilish vositasi bo'lib xizmat qildi.

XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi M a ’mun II o ‘z saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkii etgan «Baytul-hikma» -Donishmandlar uyi tarixda «Ma'muri akademiyasi» deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayx. riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasufAbu Sahl al-Masixiy, tabib Abulxayr Xammor kabi olimiar ilmiy ijod bilan shug'ullanganlar. Lekin toj-taxt uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o 'z faoliyatini to'xtatib, olimiar tarqab ketadi. M o v ar ounnahrv aX uro sondalX asrlarga kelib m a ’naviy ko'tarilish Sharq Renessansi - Uyg'onish davrining boshlanishiga olib keldi. Movarounnahrda ilm-fan va m a ’rifat sohasida o'z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo'lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix. til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy.

Ahmad al-Farg'oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qornusiy olimiar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimiar o ’z ilmiy merosida ta ’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e ’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g'oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqivotida katta ahamiyatga ega bo'ldi.

VII—XII asrlar davomida MarkVII—XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqivos rivojlana bordi. Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish keskin orta boshladi. o ‘sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Forobiy, al-Farg‘oniy, alBeruniy, ibn Sino, az-Zamaxshariy singari qomusiy olimlar dunyoga keldi. Ular bilan yonma-yon dunyoviy ilmlar tug'ildi. O'sha ulug' mutafakkirlar inson ma'naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniyat ongini. madaniy-ma’rifiy qarashlarni o ’stirishda o ‘z davrida va keyinchalik ham asosiy rol o'ynadilar. inson kamolotiga doir bcqiyos ta’limotni yaratdilar.

Forobiy ta’lim tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e ’tibor berish zarurligi, ta’limtarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to'g'risida». «Ixso-al-ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ina'nolari to ‘g‘risida» kabi asarlarida ijtimoiytarbiyaviy qarashlari o ’z ifodasini topgan. Yuqorida ko'rib o'tilgan mutafakkirlarning jamiyatdagi ta’lim-tarbiya va kasb-hunar egallashga asos bo'lgan barcha yangi g'oyalari, madaniyat va fanga rivojlanish davridagi kasbiy ta'lim tajribasi hisoblanadi.