|
4. Movoraunnahr madaniyati rivojlanishi davrida, X-XII va XIV -XVI asrlarda kasbiy ta’lim.
Arxitektura, g'isht kesib naqsh solish yuksak rivojlandi, binolarning ichki tomonlariga ganch. yog’och o ‘ymakorligi yuksak rivoj topdi. Ayniqsa. maktablarning peshtoqlari devor va romlar ganch naqshlar bilan nafis bezatilgan. Shu davrda naqqoshlik san'ati bilan bog'liq kasblar. ularni yoshlarga o ‘rgatish g^oyalari rivojlangan. Shu davrlarda Samarqand, Buxoro, Xiva. Termiz, Toshkent. Farg'ona va boshqa shaharlardagi har bir tarixiy obida, har bir xalq, amaliy san'ati namunasi bobokalonlarimiz yaratgan barkamol, takrorlanmas, teran mazmunli va tarixan bebaho san’at asarlari jahon madaniyatining durdonalaridan bo'lgan badiiy va m a ’naviy merosini tashkii etadi.
XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning feodal tarqoqligiga barham berildi, mamlakat mo'g'ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi. Sohibqiron Temur va dastlabki temuriylar hukmronlik qilgan davr Movarounnahr tarixida alohida o'rin egallaydi.
Markazlashgan buvuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi. Shuning uchun ham XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr tarixda Sharq Uyg'onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi.
Chunki, bu davr madaniyati o'z tamoyillari. yo'nalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IX-XII asr madaniyatining davomi sanaladi.
XIV asrning uchinchi choragi va XV asrda Markaziy Osiyoda iqtisodiyot, fan va madaniyat o'sdi ta’lim-tarbiyaga, yoshlar kasbhunar egallashlariga katta e'tibor berildi.
Amir Temur hukmronligi davrida jahonning ko'plab shaharlaridan Samarqandga hunarmandlar, olim-u fozillar. san'atkorlar, muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilm-ma’rifat, madaniyat, qurilish jabhalarida keng foydalanildi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini o ‘rganishga qiziqish yanada kuchaydi.
Riyoziyot, falakiyot, jo'g'rofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar Xayyom, S a ’diy meroslarini, ularning ta ’limtarbiya, kasb-hunar bo'yicha qarashlari shuningdek, yunon-rim madaniyatini o'rganishga havas kuchaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan va madaniyat rivojlandi. Ayniqsa, Samarqand va Hirot shaharlari madaniyat, ilm-ma’rifat markaziga aylandi. Amir Temur saltanatni bino qilish va uni mustahkamlash uchun juda katta xizmat qildi.
Ana shunday buyuk xizmatlaridan eng muhimi mamlakatda ta’lim tizimini rivojlantirish sohasiga qaratilganligi edi. Chunki uning e ’tiqodiga ko 'ra bilimdon va tadbirkor insongina mamlakatning rivojlanishiga hissa qo‘sha oladi. Shuning uchun ham sohibqiron bilimli va ishbilarmon. tadbirkor kishilarni tarbiyalashga katta e'tibor beradi. Bu borada ta’lim tizimining o'ziga xos o'rni bo'lishi kerakligini anglagan holda, maktab va madrasalar qurdiradi.
XV-XVI asrlarga kelib. qadimiy Turkiston jahonga qozizoda Rumiy. Ulug‘bek, Ali Qushchi, Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Lutfiy. Navoiy, Bobur, Abulg'oziy Bahodirxon singari allomalarni voyaga vetkazdi. Bu davrda Markaziy Osiyo shahariarida qator madaniy va ilmiy markazlar vujudga keldi.
Markaziy Osiyo xalqlari. xususan, o'zbek xalqi va uning madaniy-ma'rifiy taraqqiyoti asrlar davomida misli ko'rilmagan darajada rivojlangan. Qolaversa, uning axloq-odobga, kasb-hunarga oid qarashlari pedagogika fanlari bo'yicha ta’limoti butun jahonga o ‘rnak boMarli m a ’no va mazmun kasb etgan.
Qariyb bir yarim asr davomida mo'g'ullar istibdodi ostida xonavayron bo'lgan Movarounnahr xalqi XIV asrning boshlariga kelib m o ‘g‘ul istilochilari zulmidan qutula boshladi. Natijada, Sarbadorlar uzoq muddat, hatto. hokimiyatni ham boshqarib turdilar.
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki VIII-XIII asrlarda O‘rta Osiyoda shakllangan, zamonaviy kasbiy ta’lim tizimining fundamental asoslari. Pedagogika insonlar orasidagi munosabatlarni va ijtimoiy muhitning insonga ta’sirini tadqiq etuvchi fan sifatida iqtisodiyot, madaniyat rivojlanishining o’ziga xosligi hamda ularning inson shaxsi shakllanishiga ta’sirini o’rganadi. Shu bilan birga, pedagogika o’quv muassasasi tizimining tashqiliy jihatlaridagi ko’pgina masalalarni hal etishga, shaxslarni tarbiyalashda o’quv muassasasi, oila va jamoatchilikning o’zaro hamkorlikda ish olib borishiga yordam beradi.
«Pedagogika» tarbiya jarayonini ijtimoiy hodisa sifatida o’rganar ekan, tabiiy ravishda jamiyatdagi barcha fanlar bilan bog’liqdir. «Falsafa» fan sifatida insoniyat jamiyati, tabiat rivojlanishining mumiy qonuniyatlarini tashqil etadigan, ya’ni pedagogikaning taraqqiy etib borishiga imkon beradigan ilmiy manbaidir. Shu bilan birga, faylasuflar va pedagogika fanlari vakillari tomonidan ishlab chiqilgan
bir qator umumiy masalalar falsafada ham, pedagogikada ham barobar mavjuddir.
Bular jumlasiga tarbiya bilan boshqa ijtimoiy xodisalar orasidagi o’zaro aloqalar; dunyoqarashni, ahloqiy, mehnat va estetik tarbiyani shakllantirish masalalari; shaxs va jamoa munosabatlari; ta’lim jarayoni mohiyatini tushunish hamda bilishning dialektik nazariyasini ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan gneseologik masalalar va boshqa muammolar kiradi.
Pedagogikaning aniq masalalarini ishlab chiqishda falsafaning sotsiologiya, etika, estetika kabi tarmoqlari katta ahamiyatga egadir.
Etika falsafaning ahloqiy va tarbiya masalalari bilan bevosita bog’liqdir.
Ularni xal etishda pedagogika ahloqning umuminsoniy qadriyatlariga suyanadi.
Estetika (nafosat tarbiyasi) insonning estetik ideallarini shakllantirish, madaniyatga va voqelikka estetik munosabatlari umumiy qonuniyatlarini o’rganadi va estetik tarbiyani ilmiy jihatdan asoslash uchun xizmat qiladi. Bu asoslarni pedagogika fani ishlab chiqadi, yoshlarni go’zallikni xis qila olish, tushunishga o’rganish vositalari va yo’llari belgilab beradi.
Pedagogikaning falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar bilan bog’liqligini, hal etadigan ilmiy masalalarning umumiyligini pedagogikaning ijtimoiy xususiyati, uning mafkuraviy yo’nalishga ega ekanligini ta’kidlab turadi. Tarbiyaning hamma muammolarini boshqa siyosiy, ijtimoiy masalalar bilan bir qatorda hal etish zaruriyatini ko’rsatib beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
