Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

4-rasm. Uchburchak, tо„rtburchak, kvadrat va doira shakllaridan hosil qilingan uyning yon tomonidan tasviri

Shundan keyin, 15-20 daqiqali oraliq bosqich (dam olish bosqichi) boshlanadi. Bu bosqichda tarbiyachi:

1. 
   Duradgorlar ishlatadigan yig‗ma metrda uchburchak, tо‗rtburchak, kvad-rat shakllarini yasab kо‗rsatadi. Sо‗ngra tarbiyalanuvchilar ham uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat shakllarini yasab kо‗rsatadilar.
   
2. 
   Uchburchakka oid ―topishmoq о‗yin‖ о‗tkaziladi. Bunda tarbiyachi ―Qo- g‗ozdagi tо‗rtburchak shakldan qanday qilib qalam yordamida ikkita uchburchak yasash mumkin?‖- degan savolni qо‗yadi va bolalarga о‗ylab kо‗rib, javobni kim birinchi bо‗lib topsa, shu о‗quvchi a‘lo baho bilan taqdirlanishi aytiladi.
   
3. 
   ―Topishmoq о‗yin‖ о‗tkazilgach, tarbiyalanuvchilardan biri she‘r aytib beradi.
   

Shuni ta‘kidlash kerakki, tarbiyachi mashg‗ulot boshlangunga qadar ushbu she‘rni tarbiyalanuvchilarga yod oldirgan bо‗lishi kerak. Dam olish bosqichi tugagach, mashg‗ulotning navbatdagi о‗n besh daqiqali davomi boshlanadi.
Kompyuterda uchburchak va tо‗rtburchak shakllarini yasash mashqlari. Bunday mashqlarni bajarish uchun tarbiyachi dastlab kompyuterda quyidagi amallarni bajarib kо‗rsatishi kerak:
Windows operatsion tizimi ish stolidan asosiy menyu ―Pusk‖ ni ochiladi va menyu bandlaridan ―Programmi – Microsoft Office – Microsoft Word‖ tanlanadi. Bu holda matn muharrirning oynasi ochiladi. Uchburchak va tо‗rtburchak
geometrik shaklini hosil qilish uchun muharrir oynasining holat satridan yuqorida joylashgan ―Risovaniye‖ qatoridan foydalaniladi. Bu qatorda joylashgan \ - (chiziq) piktogrammasini topib, ―Sichqoncha‖dan foydalanib, kompyuter ekranida geometrik shakllarni chizadi.
Tarbiyachi: endi kompyuterda uchburchak va tо‗rtburchak chizish mashqini bajaramiz. Hammangizning diqqatingiz kompyuterda bо‗lsin. Dastlab mashqni Elbek bajaradi.
Tarbiyachi:qani Elbek, kompyuter ekranida uchburchak chizishni boshla. Buning uchun ―Sichqoncha‖ning kо‗rsatkichini ―Risovaniye‖ qatordagi \ chizig‗iga olib bor.
Elbek: ―Sichqoncha‖ni harakatlantirib, uning kо‗rsatkichni \ chizig‗iga olib boradi.
Tarbiyachi: balli Elbek, kо‗rsatkichni tо‗g‗ri olib bording. Endi, kо‗rsatkichni ekran о‗rtasiga olib borib, ―Sichqoncha‖ni chapga burib harakatlantir.
Elbek: kо‗rsatmani bajaradi va ekranda, uchburchakning bir tomoni (/) chiziladi.
Tarbiyachi: Elbek, uchburchakning ikkinchi tomonini chizish uchun kо‗rsatkichni yana ekranning pastki qismidagi \ chizig‗iga olib bor. Sо‗ngra kо‗rsatkichni ekranda chizilgan birinchi chiziqning uchiga olib borib,
―Sichqoncha‖ni о‗ngga burib, harakatlantir. Shunda ikkinchi tomon chiziladi.
Elbek: topshiriqni bajarib, ekranda uchburchakning ikkinchi tomonini chizadi va /\ hosil qiladi.
Tarbiyachi: Elbek, ―Sichqoncha‖ kо‗rsatkichini uchinchi marta \ chizig‗iga olib kel. Sо‗ngra hosil bо‗lgan /\ chiziqlarini chap tomondagisining pastki uchiga tegizib ―Sichqoncha‖ni о‗ngga burmasdan harakatlantir.
Elbek: topshiriqni bajarib, ―Sichqoncha‖ о‗ngga burmasdan harakatlantiradi.
Natijada, ekranda uchburchak hosil bо‗ladi.
Tarbiyachi: Elbek, hosil bо‗lgan uchburchakning nechta tomoni va nechta burchagi borligini takrorla va ularni kо‗rsat.
Elbek: uchburchakning uchta tomoni va uchta burchagi borligini aytadi. Uchburchak chizish bо‗yicha mashqni yana bir nechta bolalar mustaqil bajaradi. Shundan keyin, kompyuter ekranida tо‗rtburchak chizish yuqoridagi tartibda bajariladi. Birinchi mashq tarbiyachi nazoratida bajariladi, navbatdagilarini tarbiyalanuvchilarning о‗zlari mustaqil bajaradilar.
Navbatda kompyuterda kvadrat shaklini chizish mashqi bajariladi. Bunda tarbiyalanuvchi tomonidan bajarilayotgan mashq jarayoni tarbiyachi tomonidan nazorat qilib boriladi. Uchta mashq bajarilib bо‗lingach, tarbiyachi mashqni bajargan tarbiyalanuvchilarning bilimini uch balli tizim asosida baholaydi.
Uyga vazifa: tarbiyalanuvchilarga uyda karton va qaychi yordamida uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat yasab kelish vazifasi topshiriladi.
Kompyuterli didaktik о‗yinlar MTMlarda ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga, jumladan, elementar matematik tasavvurlar, buyumlar, ularning rangi, shakli va о‗xshash obyektlarni о‗rganishga yordam beradi. Kompyuterli didaktik о‗yinlarning о‗ziga xos pedagogik va psixologik jihatlari mavjud bо‗lib, ammo hozirgi kunda ular tо‗la о‗rganib chiqilmagan.
MTMlarida multimedia texnologiyasi asosida kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlardan ham foydalanish mumkin. Bu о‗rinda shuni ta‘kidlash kerakki, kompyuterli ta‘limiy va rivojlanti-ruvchi о‗yinlar didaktikaning barcha qonun va qoidalariga rioya qilgan holda о‗tkaziladi. О‗yinlarni о‗tkazish shakllari mashg‗ulot, о‗yin-mashq va dam olish о‗yin shakllaridan iborat. Multimediali ta‘limiy va rivojlanti-ruvchi о‗yinlar didaktik о‗yinlar tarkibiga kiradi va MTMlardagi ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga qaratilgandir [67].
Kompyuterli о‗yinlar kompyuter ilk bor yaratilishi bilan uning dasturiga kiritilgan edi. Dastlabki kompyuter о‗yinlaridan kо‗ngil ochish maqsadida foydalana boshlandi. 1976-1977 yillardan boshlab shaxsiy kompyuter ishlab chiqaruvchi firmalar va kompaniyalar kompyuterlar kо‗proq sotilishi uchun ularni yangi-yangi о‗yin dasturlari bilan ta‘minlay boshladilar [58].
MTMlarida foydalanish uchun dissertant tomonidan: ―shakllarni ustma-ust qо‗yish‖, ―bosh harflarni rasmlar ustida joylashtirish‖, ―raqamlarni katta-kichikligi
bо‗yicha joylashtirish‖,‖ekologik о‗yin‖, ―elementar kompyuterli svetafor labirint‖ kabi о‗yinlar va ularni о‗tkazish metodikasi ishlab chiqilgan.
Yuqorida sanab о‗tilgan multimediali kompyuter о‗yinlari о‗yinning ta‘limiy- rivojlantiruvchi turiga kiradilar. ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ seriyasidagi о‗yinlarning 5 xil darajasi yaratilgan bо‗lib, har bir turiga 11 ta о‗yin kiritilgan. О‗yinlarning umumiy soni 55 ni tashkil etadi. Har bir tur о‗yinlari bir-biridan murakkablik darajasi bilan farqlanadi. Ushbu о‗yinlarning 1, 2, 3 – darajalari katta guruh tarbiyalanuvchilari uchun, 3, 4, 5 – darajalari maktabga tayyorlov guruhi uchun mо‗ljallangan. MTMlarida ushbu kompyuterli о‗yinlar turkumidan ikki yо‗nalish bо‗yicha:

1. 
   ta‘limiy-rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida;
   
2. 
   rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida foydalanish mumkin.
   

1. Ta‟limiy-rivojlantiruvchi о„yinlar sifatida foydalanish Birinchi о‗yin

―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ deb nomlanadi. Ushbu multimediali kompyuterli о‗yinni amalga oshirish mobaynida qо‗yidagi materiallar qо‗shimcha о‗rganiladi va takrorlanib, mustahkamlanadi:

1. 
   yettigacha sanash;
   
2. 
   geometrik shakllar (kvadrat va doira) haqida tasavvurlar hosil qilish;
   
3. 
   ranglarni farqlash;
   
4. 
   ‖Sichqoncha‖dan foydalanish malakasini hosil qilish. Besh xil variantdagi о‗yin davomida mavzu asosidagi ma‘lumotlar takrorlanib, tarbiyalanuvchilarning bilimlari mustahkamlanadi.
   

Multimediali kompyuterli ta‘limiy rivojlantiruvchi о‗yinlar ham mashg‗ulot shaklida о‗tkaziladi, mashg‗ulot davomiyligi 15 daqiqa bо‗lib, uni о‗tkazish uchun, tarbiyachi dastavval kompyuter (monitor) ekranida 2.8- rasmda keltirilgan shakllarni chiqaradi.
Sо‗ngra tarbiyachi guruh tarbiyalanuvchilarini:

1. 
   о‗yin maqsadi va vazifalari;
   
2. 
   о‗yin tartibi va qoidasi bilan tanishtiradi.
   

О‗yinning maqsadi: Shakllarni ustma-ust qо‗yish kompyuterli о‗yini bilan tanishtirish, ―Sichqoncha‖ bilan ishlash malakasini hosil qilish, geometrik shakllar, kvadrat va doira bо‗yicha bilimlarini mustahkamlash. Bolalarga shakllarni tо‗g‗ri ustma-ust qо‗yish о‗yinini о‗rgatish.
О‗yin tartibi: tarbiyachi tarbiyalanuvchilarni oldin yuqoridagi qatordagi shakllar bilan tanishtiradi, sо‗ngra pastki qatordagi shakllar bilan tanishtiradi va ularning ranglariga e‘tibor berishni ta‘kidlaydi.
Vazifa: yuqori qatordagi shakllarni ustma-ust qо‗yish natijasida, pastki qatordagi qaysi shakl hosil bо‗lishini aytib berish va ―Sichqoncha‖ yordamida buni amalga oshirish.
Mashg‗ulotning borishi:
Tarbiyachi: Alibekni kompyuter rо‗parasiga о‗tkazib, undan ekranda qanday shakllarni kо‗rayapsiz va ular nechta qatorda joylashgan deb sо‗raydi.
Alibek: ikki qatorda, yuqori qatorda uchta shakl, pastki qatorda tо‗rtta shakl borligini ta‘kidlaydi.
Tarbiyachi: qanday shakllar ekan?
Alibek: ikkita doira va beshta kvadratdan iborat. Tarbiyachi: shakllarning ranglari qanday tusda?
Alibek: yuqori qatordagilarning birinchisi kо‗k, ikkinchisi qizil, uchinchisi esa yashil - deydi
Tarbiyachi: guruh tarbiyalanuvchilariga ham Alibek aytganlarini takrorlatadi. Sо‗ngra ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ о‗yinini amalda bajarishga о‗tiladi.
Tarbiyachi: Alibek, qani ayt-chi, yuqoridagi qatordagi shakllarning birinchisini pastda, ikkinchisini uning ustiga (о‗rtada), uchinchisini ikkinchisining ustiga ketma-ket joylashtirilsa, pastki qatordagi qaysi shaklning kо‗rinishi hosil bо‗ladi.
Alibek, pastki qatordagi shakllarni kuzatib, fikr yurgiza boshlaydi va ranglarga e‘tibor qilib, - Pastdagi qatordan ikkinchisi, - deydi.
Tarbiyachi: Alibek, endi ―sichqoncha‖ kursorini aytgan shaklga olib bor.
Alibek ―Sichqoncha‖ kursorini aytgan shaklga olib boradi. Natijada yuqoridagi shakllar harakatga kelib, ta‘kidlanganidek, bir-birlarini ustiga joylashadi. Alibek о‗yinni tо‗g‗ri bajargan bо‗ladi.
Alibek pastki qatordan birinchisi, uchinchisi yoki tо‗rtinchisini tanlaganda о‗yinni bajara olmagan bо‗lar edi. Tarbiyachi kompyuterli ta‘limiy-rivojlantiruvchi о‗yinlar natijasini baholashi ham mumkin. Buning uchun, Alibekka shu turkumdagi yana ikkita о‗yinni bajarishni taklif etadi. Agar Alibek, uchala о‗yinni tо‗g‗ri bajarsa, 3 ball (a‘lo), ikkitasini tо‗g‗ri bajarsa, 2 ball (yaxshi) va bittasini tо‗g‗ri bajarsa 1 ball (qoniqarli) qо‗yadi. Shu bilan birga, baholash paytida sonlarni sanash, geometrik shakllarni aniqlash va rang tanlashlariga ham e‘tibor qaratiladi. Shuni qayd etish kerakki, о‗yinlarning qolgan qirq tо‗rtta varianti shu usul bilan amalga oshiriladi.
Yuqorida qayd etilgan kompyuterli о‗yinlardan mashg‗ulotdan tashqari 15 daqiqa davomida rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida ham foydalanish mumkin. Bu holda о‗yin tartibi quyidagicha bо‗ladi:
Kompyuter oldiga 3 nafar tarbiyalanuvchi taklif etiladi va ular, yuqoridagi usul yordamida о‗yinda berilgan vazifani bajaradi.
Tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining о‗yinni boshlagan va bajarib bо‗lgan vaqtini aniqlaydi. Sо‗ngra, ikkinchi tarbiyalanuvchiga navbat beriladi. Uning о‗yinni bajargan vaqti ham aniqlanadi. Sо‗ngra, uchinchi tarbiyalanuvchi о‗yinni bajaradi. Uning ham о‗yinni bajargan vaqti aniqlanadi va о‗yin g‗olibi aniqlanadi.
Eslatma: tajriba-sinov davrida bolalarning bilim darajalarini taqqoslash uchun nazorat guruhi tarbiyalanuvchilariga ushbu о‗yinni о‗tkazish uchun shakllar karton qog‗ozdan tayyorlanadi va 2.8-rasmda kо‗rsatilgandek tegishli ranglarga bо‗yaladi. Nazorat guruhlarida mashg‗ulotlar an‘anaviy usulda (kompyutersiz) о‗tkaziladi va bolalar tomonidan yuqorida qayd etilgan tartibda bajartiriladi hamda
ularning bilimlari baholanadi.
Shunday qilib, ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ о‗yinidan:
1) yettigacha sanash; 2) ta‘limiy, ya‘ni geometrik shakllar (kvadrat va doira) haqida tasavvurlar hosil qilish; 3) ranglarni farqlash; 4)―sichqoncha‖dan
foydalanish malakasini hosil qilish kabi ma‘lumotlar qо‗shimcha о‗rganiladi. Besh xil variantdagi о‗yin davomida mavzu asosidagi ma‘lumotlar takrorlanib, tarbiyalanuvchilarning bilimlari mustahkam-lanadi.
Ikkinchi о‗yin. Harflarni о‗rgatishga doir kompyuterli ta‘lim о‗yini (Bosh harflarni rasmlar ustiga joylashtirish).

I Q YA T D M G O A L