Maxbuslarning dilemmasi bozorlar va nomukammal raqobat bilan nima qilishi kerak? Bu Oligopolistlar Monopol oqibatiga erishish uchun qilayotgan harakatida maxbuslarning dilemmasida ikki maxbus o`ynashi oyinga o`xshaydi, deb bellashadi.
Yana Anvar va Bahrom yuzlangan qarorlarni ko`rib chiqaylik. Uzoq muzokaralardan so`ng, suvni ikki yetkazib beruvchilari 30 bochkada ishlab chiqarishni saqlab qolishi uchun kelishishadi, shunday qilib ular birgalikda maksimal foydani ishlashga va narxi yuqori saqlanishiga kelishishdi.Ular ishlab chiqarish darajadagi kelishuvlaridan so`ng, shu bilan birga, ularning har biri, bu shartnomaga yoki balandroq darajada ishlab chiqarishga va uni e’tiborsiz
qoldirishga sazovor bo`lib, yoxud hamkorlik qilish uchun qaror qabul qilishlari shart. 2- grafa bu ikki ishlab chiqaruvchilar foydasi qanchalik ular tanlagan strategiyalarga bog`liq ekanligini ko`rsatadi.
Sizni Anvar, deylik. Siz quyidagicha mulohaza qilishingiz mumkin: "Men kelishganimizdek 30 bochka ishlab chiqarishni pastda tutishim mumkin edi, yoki men ishlab chiqarishni oshirishim va 40 bochka sotishim mumkin edi. Agarda Bahrom shartnomaga sazovor bo`lsa, va uning ishlab chiqarishi 30 bochkada davom etsa, keyin men yuqori ishlab chiqarish bilan 2,000 so`m va past ishlab chiqarish bilan 1800 so`m foydani ishlayman. U holda men yuqori ishlab chiqarish bilan yanada yaxshiroq foyda ko`raman. Agar Bahrom shartnomaga sazovor bo`lishda muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, va 40 bochka ishlab chiqarilsa, keyin men yuqori ishlab chiqarish bilan 1600 so`m va pastki ishlab chiqarish bilan 1500 so`m ishlayman. Yana bir bor, men yuqori ishlab chiqarish bilan yanada yaxshiroq foyda ko`raman. Shunday qilib, Bahrom nima qilishni tanlashidan qat'iy nazar, men yuksak saviyada ishlab chiqarishda va bizning shartnomada yaxshi foyda ko`raman.
40 bochka ishlab chiqarish Anvar uchun ustun strategiya. Albatta, Bahrom aynan bir xil tarzda mulohaza qiladi, va shuning uchun har ikki ishlab chiqarish 40 bochkaning eng yuqori darajasida bo`ladi. Natija (Anvar va Bahromning nuqtai nazaridan) - ikki ishlab chiqaruvchilarining har biri uchun quyi foyda bilan bo`lgan ichki natija hisoblanadi.
Bu misol nima uchun Oligopoliya Monopoliya foydasini qo`llab- quvvatlashda muammo tug`dirishiga misol keltiradi. Monopoliya natijasi Oligopoliya uchun umumiy maqsadga muvofiqdir, lekin har bir Oligopolist qalloblikni rag`batlantirishi mumkin. Shaxsiy-manfaat maxbuslar maxbuslar dilemmasida iqror bo`lishiga olib kelganidek, shaxsiy manfaat Oligopoliya pastki ishlab chiqarish, yuqori qiymat va Monopoliya foydasi bilan kelishuv natijasini qo`llab-quvvatlashi uchun ba’zi qiyinchiliklarni tug`diradi.
Keys stady OPEK va Jahon neft bozori
Bizning shaharchaning suv bozori haqidagi hikoyamiz fantastika, lekin agar biz tanlangan suvni neftga almashtirsak, va Anvar va Bahrom o`rniga Eron va Iroqga almashtirilsa, bu hikoya haqiqatga yaqin bo`ladi. Jahon neftining anchasi oz miqdordagi mamlakatlar tomonidan ishlab chiqarilgan, hammasidan ham ko`p o`rta Sharqda ishlab chiqarilgan. Bu mamlakatlar birgalikda Oligopoliyani tuzadi. Ularning qarorlari qanchalik ko`p neftni nasos bilan tortib olishga Anvar va Bahromning qarorlarini qanchalik ko`p suvni nasos bilan tortib olish haqidagi hikoyaga o`xshash.
Bu mamlakatlar, ya’ni Jahon Neft qismining eng ko`p qismini ishlab chiqaradigan mamlakatlar bir kartelni shakllantiradi, va bu Neftni Eksport qiluvchi Mamlakatlar Tashkiloti (OPEC) deb ataladi. 1960 yilda asl nusxada shakllantirilganidek OPEC Eron, Iroq, Quvayt, Saudiya Arabistoni va Venesuella mamlakatlarini o`z ichiga oladi. 1973 yilda, boshqa 8 millat qo`shiladi: Qatar, Indoneziya, Libiya, BAA, Jazoir, Nigeriya, Ekvador va Gabon. Bu mamlakatlar zahirada saqlangan jahon neftining 4/3 qismini nazorat qiladi. OPEC ishlab chiqarish miqdorida kamaytirilgan koordinata orqali ishlab chiqarishning foydasini rivojlantirishga harakat qiladi. OPEC mamlakat a’zolarini har biri uchun ishlab chiqarish darajasini o`rnatishga harakat qiladi.25 Oldimizdagi muammoga bizning hikoyamizdagi Anvar va Bahrom duch kelgan muammolar kabi OPEC ham duch keldi. OPEC mamlakatlari neftning yuqori qiymatini qo`llab - quvvatlashni xohlaydi. Ammo kartelning har bir a’zosi umumiy foydaning katta ulushini olishi uning ishlab chiqarishini rivojlanishiga jalb etadi. OPEC a’zolari ishlab chiqarishga tez-tez kelishishadi, biroq keyin shartnomalar ustida aldashadi.
OPEC 1973-yildan 1985-yilgacha asosiy hamkorlik va yuqori narxlarda juda muvofaqqiyatli bo`lgan. Ishlov berilmagan neftning narxi 1972-yilda 3 dollarga, 1974-yilda 11 dollarga va undan keyin 1981-yilda 35 dollarga ko`tarildi. Ammo 1980-yilning o`rtalariga kelib, a’zo mamlakatlar o`rtasida ishlab chiqarish darajasida nizo kelib chiqa boshladi va OPEC ayni vaqtda davom etayotgan
25 N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e
hamkorlikda samarasiz bo`la boshladi. 1986-yilgacha ishlov berilmagan neftning narxi yana qaytadan 1 barelli 13 dollarga tushdi.
Yaqin yillarga kelib, OPECning a’zolari muntazam uchrashishni davom ettirishgandi, biroq bu kartel joriy qilingan shartnomalarga erishishda kam muvaffaqiyatga erishdi. 2007 va 2008 yildagi ahamiyatga ega bo`lgan neftning qiymati rivojlanishiga qaramay, bu boshlang`ich sabab jahon neft bozorining talabini rivojlantirdi.
Umumiy resurslar. Odamlarni haddan tashqari umumiy resurslardan ko`p foydalanishga moyil ekanini ko`rdik. Bu muammolarni maxbuslar dilemmasining (tang ahvoli) misoli tariqasida mulohaza qilishimiz mumkin. Exxon va Texaco – ya’ni neft faoliyatiga ega bo`lgan ikki qo`shni neft kompaniyalarini tasavvur qiling. Bu soha ostida 12 million dollar qiymatga ega neftning umumiy fondi yotibdi.
