Вапаев Рустамнинг

13. Мия ва психика
Узоқ вақт давомида руҳий ҳодисалар инсон миясининг иши билан чамбарчас боғлиқ. Бу ғоя милоддан аввалги биринчи минг йилликда Кротон Алкмаеон (милоддан аввалги ВИ аср) томонидан шакллантирилган ва Гиппократ томонидан қўллаб-қувватланган (мил. АВВ. Психологик билимлар ривожланишининг икки минг йилдан ортиқ тарихи давомида миянинг иши ва психологик тадқиқотларнинг янги натижалари ҳақида янги маълумотлар олинганлиги сабабли шубҳасиздир, ривожланади ва чуқурлашади.
20 – аср бошларида билимнинг икки хил соҳаси-физиология ва психология руҳий ҳодисалар ва инсон миясида содир бўладиган органик жараёнлар ўртасидаги боғланишларни ўрганувчи иккита махсус фанни шакллантирди. Булар олий нерв фаолияти физиологияси ва психофизиологиядир. Биринчи фан вакиллари тана реакцияларини бошқариш ва тананинг янги тажрибаларини олиш билан бевосита боғлиқ бўлган мияда содир бўлган органик жараёнларни ўрганишга киришди. Иккинчи фан вакиллари ўз диққатларини асосан психиканинг анатомик ва физиологик асосларини ўрганишга қаратдилар. Олий асаб фаолияти ва психофизиологияда ўзларини мутахассис деб атайдиган олимлар учун умумий хотира билан боғлиқ ҳодисаларни ўз ичига олган ва тананинг янги тажрибасини олиш натижасида анатомик, физиологик, психологик ва хулқ-атвор даражасида бир вақтнинг ўзида топилган ўрганиш концепциясидир.
1. Ақл-мия алоқаси назариялари
I. M. Сеченов инсон мияси ва танасининг иши психологик ҳодисалар ва хатти-ҳаракатлар билан қандай боғлиқлигини тушунишга катта ҳисса қўшди. Кейинчалик унинг ғоялари шартли рефлекс ўрганиш ҳодисасини кашф етган И. P. Pavlov томонидан руҳий ҳодисаларнинг физиологик боғлиқлиги назариясида ишлаб чиқилган. Бугунги кунда унинг ғоялари ўрганиш ва умуман хулқ-атворни тушунтирадиган янги, замонавий психофизёлогик назарияларни яратиш учун асос бўлиб хизмат қилди (Н. A. Bernstein, К. Ҳулл, П. K. Анохин), шунингдек, шартли рефлексни олиш механизмлари тажриба (Е. N. Соколов).
I. M. Сеченовнинг сўзларига кўра, руҳий ҳодисалар ҳар қандай хатти - ҳаракатда мажбурий компонент сифатида киритилган ва улар ўзига хос мураккаб рефлекслардир. Руҳшунос, Сеченов фикрича, худди шу рефлекс табиатига ега бўлгани учун, табиий фан томонидан физиологик каби аниқдир.
I. P. Павловнинг шартли рефлекс тушунчаси билан боғлиқ ғоялари ХХ асрнинг бошидан ҳозирги кунгача биринчи пайдо бўлган вақтдан бошлаб ўзига хос еволюцияга дуч келди. Аввалига руҳий жараёнларни тушунтириш ва ўрганишда бу тушунчага катта умидлар қадалди. Бироқ, бу умидлар тўлиқ амалга ошмади. Шартли рефлекс барча мураккаб хатти-ҳаракатларни, айниқса, онг ва Ирода билан боғлиқ руҳий ҳодисаларни тушуниш ва камайтириш учун жуда оддий физиологик ҳодиса бўлиб чиқди.
Тез орада шартли рефлекс ўрганиш кашф кейин, тирик мавжудотлар томонидан ҳаёт тажрибаси сотиб бошқа йўллари кашф ва тасвирланган еди-босим, оперант чиниқтириш,ва vicar ўрганиш-қайси сезиларли даражада кенгайтирилган ва инсонлар табиий ўрганиш механизмлари билим тўлдирилсин. Бироқ, шунга қарамай, шартли рефлекс ғояси тананинг янги тажрибага ега бўлиш усулларидан бири бўлиб қолди ва психофизиологлар, хусусан, Е. N. Соколов ва Ч асарларида янада ривожланди. A. Измаилов.
Шу билан бир қаторда психика билан мия ўртасидаги боғланиш муаммосини ривожлантиришнинг янги, янада истиқболли йўналишлари пайдо бўлди. Улар, бир томондан, руҳий жараёнларнинг физиологик жараёнлар билан биргаликда хатти-ҳаракатларни назорат қилишда ва бошқа томондан, бу жараёнда физиологик ва психологик ҳодисалар иштирокида хулқ-атворни тартибга солишнинг умумий моделларини қуришда муҳим рол ўйнайди (Н. A. Bernstein, К. Ҳулл, П. K. Анохин).
Шартли рефлекс физиологик механизмларини бутун организм даражасида ўрганиш натижалари нейрон даражасида хулқ-атворни ўрганишда олинган маълумотлар билан тўлдирилди. Бу масалаларни ҳал қилишда рус нейропсихологлари ва психофизиологлари салмоқли ҳисса қўшдилар. Улар хулқ-атвор, motor фаолияти ва сезги органлари (идрок, диққат, хотира) психофизиологиясида ўз мактабига асос солганлар.
E. N. Соколов ва Ч. A. Измаилов концептуал рефлекс ёйи тушунчасини таклиф қилди . Концептуал рефлекс ёйида нейронларнинг учта ўзаро боғланган, лекин нисбатан автоном тизимлари ажратилади: afferent (сезувчи анализатор), еффектор (ижрочи – ҳаракат органлари) ва модуляцион (afferent ва еффектор тизимлар орасидаги боғланишларни бошқарувчи).
Рецепторлари билан бошланади afferent тизими, сезгилар томонидан қабул ахборот умумий олдиндан қайта ишлаш амалга предетектор нейронлар иборат,ва аниқ бир турдаги огоҳлантиришларга чиқаради детектор нейронлар, танлаб созланган, ва бундай огоҳлантиришларга фақат жавоб. Еффектор тизимига буйруқ нейронлари, восита нейронлари ва еффекторлар, яъни марказдан периферияга буйруқлар ҳосил қилувчи нерв ҳужайралари ва уларни бажариш учун масъул бўлган тананинг қисмлари киради. Модуляцион системада концептуал рефлекс ёйининг afferent ва еффектор кичик системаларини ташкил етувчи нейрон тармоқлари орасида айланувчи ахборотни қайта ишлаш билан боғлиқ нерв ҳужайралари (модуляцион нейронлар) мавжуд.
Консептуал рефлекс ёйининг ишлаш схемасини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин. Стимуллар рецепторларга-муайян жисмоний таъсирларни сезадиган ва жавоб бера оладиган махсус сезувчи қурилмаларга юборилади. Рецепторлар, ўз навбатида, танлаб детекторларга-маълум қўзғатувчиларга танлаб жавоб берадиган нейронларга боғланади ва бу боғланиш олдиндан аниқловчилар орқали тўғридан-тўғри ёки амалга оширилиши мумкин. Танланма детекторлар қуйидаги принсипга мувофиқ ишлайди: рецептор қўзғалишининг маълум комбинацияси танлаб детектор нейронларидан бирида максимал қўзғалишга мос келади.
Детекторлардан сигналлар кейин буйруқ нейронларига юборилади. Буйруқ нейронларининг қўзғалиш даражаси нейронларни модуляциялаш ишлари билан тартибга солинади. Буйруқ нейронларидан қўзғалиш кейинчалик ҳаракат органлари ва бошқа еффекторлар билан боғлиқ motor нейронларига боради.
А фикрингиз механизми концептуал рефлекс ёйи ишга киритилган. Тескари алоқа механизми орқали рецепторлар, еффекторлар ва нейронларнинг қўзғалувчанлиги тартибга солинади. Концептуал ёйнинг асосий елементларини аниқлаш, Е. N. Соколов ёзади, еволюцион зинапоянинг турли босқичларида турган ҳайвонларда рефлексларнинг нейрон механизмлари ҳақида умумлаштирувчи маълумотлар натижаси еди.
N. A. Бернштейн ҳаёт давомида қўлга киритилган оддий ҳаракат ҳам, мураккаб инсон фаолияти ва умуман хатти-ҳаракатларини психиканинг иштирокисиз амалга ошира олмаслигини исботлади. "Моториканинг шаклланиши, - деб ёзган еди у, - ҳар бир босқичда фаол психомотор фаолият ҳисобланади... Инсон учун потенциал мавжуд бўлган ҳар бир восита ҳаракати учун унинг Марказий асаб тизимида етарли даражада қурилиш мавжуд, бу унинг семантик моҳиятига мос келадиган ушбу ҳаракатнинг асосий ҳиссий тузатишларини амалга ошириши мумкин… Ҳаракат қанчалик мураккаб бўлса, уни бажариш учун зарур бўлган сезувчи тузатишлар шунчалик кўп ва хилма-хил бўлади."
Янги ўзлаштирилган мураккаб ҳаракатларни тартибга солишнинг енг юқори даражаси инсон онги билан боғлиқ бўлиши шарт ва бу ҳаракат учун етакчи ҳисобланади. Унга бўйсунадиган асосий даражалар фон даражалари деб аталади. Бу компонентлар одатда онг остонасидан ташқарида қолади.
Ҳаракат автоматлаштирилган малакага айланиб, етакчи даражадан фон даражасига ўтиши билан уни бошқариш, бошқариш жараёни онг соҳасидан чиқиб кетади. Бироқ, янги ҳаракатни ўзлаштиришнинг бошида онг доимо мавжуд. Фақат истиснолар енг оддий ҳаракатлар бўлиб, улар учун тананинг тайёр туғма ёки сотиб олинган механизмлари мавжуд. Ҳаракатни юқори даражадан паст даражага ўтишга олиб келадиган характерли ҳодиса " ингл. Бу ҳодиса предмет ишнинг бирор қисмини қараб туриб бажаришдан иборат."
Америкалик олим К. Хулл замонавий психофизёлогик таълим назариясининг асосчиси бўлиб, у организмнинг ҳаёт тажрибасини қандай қилиб қўлга киритиши ва яхшилашини тушунтиради. K. Ҳулл тирик организмни хулқ-атвор ва генетик-биологик тартибга солишнинг ўзига хос механизмлари билан ўз-ўзини тартибга солувчи тизим деб ҳисоблади. Ушбу механизмлар – асосан туғма – организмдаги жисмоний ва биокимёвий мувозанатнинг optimal шароитларини сақлаб қолиш учун хизмат қилади – гомеостаз ва у бузилганда фаоллашади.
Ҳулл назарияси ХХ асрнинг иккинчи учдан бошида томонидан олинган тана ва мия физиологияси бўйича мавжуд билим олинган постулатлар бир қатор асосланган еди. 16 бундай постулатларни жуда оқилона кўринадиган муайян қоидалар ёрдамида шакллантирган К. Ҳулл организмнинг хатти-ҳаракати назариясини ишлаб чиқди, кейинчалик експериментал равишда тасдиқланган кўплаб хулосалар.
P. K. Анохин барча асосий руҳий жараёнлар ва давлатлар учун жой мавжуд бўлган хатти-ҳаракатни ташкил етиш ва тартибга солиш моделини таклиф қилди. Функсионал тизим модели дейилади.
"Вазиятли афферентация" сарлавҳаси остида муайян вазиятда ўзини топадиган турли хил таъсирлар тўплами тақдим етилади. У билан боғлиқ огоҳлантиришларга кўп аҳамияциз бўлиши мумкин, ва улардан фақат бир неча қизиқиш йўналтирилган жавоб ишлаб чиқариш учун, еҳтимол,.
Хулқ-атвор фаолиятини тетиклашдан олдин вазият афферентацияси ва тетик стимулини идрок қилиш керак, яъни шахс томонидан субъектив равишда ҳис-туйғулар ва ҳислар шаклида акс еттирилиши, унинг ўтмиш тажрибаси (хотираси) билан ўзаро таъсири тасвирни ҳосил қилади. Бир marta шаклланган, тасвир ўзи хатти сабаб бўлмайди. Бу мотивация ва хотирада сақланадиган маълумотлар билан боғлиқ бўлиши керак.
Тасвирни онг орқали хотира ва мотивация билан таққослаш қарор қабул қилишга, инсоннинг онгида хатти-ҳаракатлар режаси ва дастурининг пайдо бўлишига олиб келади: маълум бир вазиятда ва маълум бир тетик стимул мавжуд еҳтиёжни қондиришга олиб келиши мумкин бўлган ҳаракатлар учун бир нечта имконият.
Марказий асаб тизимида ҳаракатларнинг кутилган натижаси нейрон моделининг бир тури-ҳаракат натижасининг аксептор сифатида тақдим етилади. У белгиланиб, ҳаракат дастури маълум бўлгач, ҳаракатни амалга ошириш жараёни бошланади.
Ҳаракатни бажаришнинг бошиданоқ Ирода унинг регламентига киритилади ва ҳаракат ҳақидаги маълумотлар Марказий асаб тизимига тескари таъсир орқали узатилади, бу ерда у ҳаракатнинг қабул қилувчиси билан таққосланади ва муайян ҳис-туйғуларни келтириб чиқаради. Бир қанча вақтдан сўнг бажарилган бирор ҳаракатнинг натижавий параметрлари ҳақидаги маълумотлар ҳам ўша ерга боради.
Агар бажарилган ҳаракат параметрлари ҳаракат аксепторига (тўпламига, мақсадига) мос келмаса, у ҳолда салбий емоционал ҳолат юзага келади, бу ҳаракатни давом еттириш учун қўшимча мотивация ҳосил қилади, олинган натижа қўйилган мақсадга (аксепторга) тўғри келгунга қадар созланган дастур бўйича такрорлайди. Агар бу тасодиф бирор ҳаракатни бажаришга бўлган биринчи уринишда содир бўлса, уни тўхтатувчи ижобий ҳиссиёт юзага келади.
P. K. Анохиннинг функционал тизим назарияси физиологик ва психологик жараёнлар ва ҳодисаларнинг ўзаро таъсири муаммосини ҳал қилишга еътибор беради. Шуни кўрсатадики, ҳар иккиси ҳам хулқ-атворни биргаликда тартибга солишда муҳим рол ўйнайди, бу еса ёлғиз олий нерв фаолияти физиологиясини билиш асосида ёки соф психологик тушунчалар асосида ҳам илмий жиҳатдан тўлиқ тушунтирилиши мумкин емас.
A. R. Луриа ақлий ҳодисаларнинг тегишли гуруҳларининг normal ишлашини таъминлайдиган миянинг учта анатомик жиҳатдан нисбатан автоном блокларини ажратишни таклиф қилди. Биринчиси, муайян фаолият даражасини қўллаб-қувватлайдиган мия тузилмалари блокидир. У турли даражадаги ўзига хос бўлмаган тузилмаларни ўз ичига олади: мия илдизининг ретикуляр шаклланиши, мидбраин тузилмалари, унинг чуқур қисмлари, лимбик тизим ва миянинг frontal ва temporal лобларининг медиобазал қобиғи. Фаолиятнинг умумий даражаси ва шахсий тузилмаларни танлаб фаоллаштириш ушбу блокнинг ишлашига боғлиқ, руҳий функцияларни normal бажариш учун зарур. Иккинчи блок когнитив руҳий жараёнлар, сезгилардан келаётган турли ахборотларни: кўриш, ешитиш, тегиш ва шу кабиларни идрок етиш, қайта ишлаш ва сақлаш билан боғлиқ.Унинг кортикал проексиялари асосан катта ярим шарларнинг орқа ва чакка қисмларида жойлашган. Учинчи блок бош мия пўстлоғининг олдинги қисмларини қамраб олади. Фикрлаш, дастурлаш, хулқ-атвор ва ақлий функцияларни юқори даражада тартибга солиш ва уларни онгли назорат қилиш билан боғлиқ.
Мия тузилмаларининг блокли тасвири ақлий функцияларни локализация қилиш муаммоси деб аталадиган муаммо билан боғлиқ, яъни алоҳида мия тузилмаларида уларнинг аниқ ёки камроқ ифодаланиши. Бу муаммони ҳал қилиш бўйича икки хил нуқтаи назар мавжуд. Бири локализационизм, иккинчиси қарама-қарши локализационизм деб аталган.
Лоcализатионисм кўра, ҳар бир, ҳатто енг елементар, руҳий функцияси, ҳар бир психологик мулк ёки бир kishi давлат ноёб миянинг чекланган қисми иш билан боғлиқ, шундай қилиб, барча руҳий ҳодисалар, бир харитада сифатида, юзасида ва яхши белгиланган жойларда миянинг чуқур тузилмаларида жойлашган бўлиши мумкин. Дарҳақиқат, мияда ақлий функцияларни маҳаллийлаштиришнинг батафсил хариталари бир вақтнинг ўзида яратилган ва охирги хариталардан бири ХХ асрнинг 30-йилларида чоп етилган.
Кейинчалик, руҳий жараёнларнинг турли бузилишлари кўпинча бир хил мия тузилмалари билан боғлиқ ва аксинча, бир хил мия жойларининг зарарланиши кўпинча турли функцияларнинг йўқолишига олиб келади. Бу фактлар пировардида локализасияга бўлган ишончга путур етказди ва муқобил таълимот-локализасияга қарши таълимотнинг пайдо бўлишига олиб келди. Иккинчи тарафдорлари ҳар бир руҳий ҳодиса деярли бир бутун сифатида бутун мия иш билан боғлиқ, деб таъкидлайди, унинг барча тузилмалари, бас, Марказий асаб тизимида руҳий вазифаларини қатъий соматотопик вакиллик (маҳаллийлаштириш) ҳақида гапириш учун етарли сабаб йўқ.
Қарама - қарши локализацияда муҳокама қилинаётган муаммо функционал organ тушунчасида ўз ечимини топди, у миянинг алоҳида қисмлари ўртасида тегишли хусусият, жараён ёки давлатнинг ишлашини таъминловчи вақтинчалик боғланишларнинг умрбоқий тизими сифатида тушунила келди. Бундай тизимнинг турли қисмлари ўзгариши мумкин, шунинг учун турли одамларда функционал органларнинг тузилиши бошқача бўлиши мумкин.
Бироқ, ҳатто анти-маҳаллийлаштириш тўлиқ муайян руҳий ва мия касалликлар, масалан, visual касалликлар ўртасида кўпроқ ёки камроқ аниқ алоқа бор, деб ҳақиқатни тушунтира олмади - енса кортекс зарар билан, нутқ ва ешитиш-катта ярим шарлар temporal лобларı зарар билан, ва ҳоказо. Шу муносабат билан на маҳаллийчилик, на қарама-қарши маҳаллийчилик ҳали бир-бири устидан якуний ғалабани қўлга кирита олди ва ҳар иккала таълимот ҳам бир-бирини кучсиз позицияларида тўлдириб, биргаликда давом етмоқда.
2. Миядаги руҳий ва нейрофизиологик ўзгаришлар.
Инсоннинг ҳар бир руҳий жараёни, ҳолати ёки хусусияти бутун Марказий асаб тизимининг иши билан маълум тарзда боғланган. Лоcализатионисм-анти-лоcализатионисм муаммоси ҳали ҳал қилинмаган бўлса-да, ва биз руҳий ҳодисалар ва миянинг айрим соҳаларда ва тузилмалар иш ўртасида мавжуд уланишлар табиати ҳақида кўп билмайман, шунга қарамай, бу мавзу ҳақида маълумот бор.
Сезгилар Марказий нерв системаси таъсирларини ҳар хил сезги органларига ҳар хил турдаги енергия билан ишлов бериш натижасида пайдо бўлади. Бу жисмоний огоҳлантиришларга шаклида рецепторлари келади, айланади, Марказий асаб тизимига янада узатилади, ва ниҳоят қайта ишланган, сезгилар айланиб, КГМ ичига (биз онгли сезгилар ҳақида гапиряпсиз, агар; бор, аммо, баъзи амалга емас, деб, ва улар билан боғлиқ ахборот еҳтимол КГМ етиб бўлмайди, у тананинг алоҳида беихтиёр автоматик реакциясини олиб келиши мумкин бўлса-да,).
Умуман, ретикуляр формациянинг ўрни ва ҳаракатини ҳисобга олган ҳолда сезгиларнинг, шу жумладан онгсизларнинг ҳосил бўлишининг физиологик механизми қуйидагича кўрилади. Кўплаб интерорецепторлар ва ехтероресепторлар ҳар сонияда турли хил стимуллар билан таъсирланади ва уларнинг фақат кичик қисми рецепторларда реакцияга сабаб бўлади. Улар махсус рецепторларга кирганларида уларни ҳаяжонлантирадилар; рецепторлар стимулларнинг енергиясини нерв импулсларига айлантиради, улар кодланган шаклда стимулнинг муҳим параметрлари ҳақида маълумот беради. Кейин бу импулслар марказга тушади. нейрон тармоғи ва унинг турли даражалари-орқа мия, оралиқ, ўрта ва форебраин қайта-қайта ишланади.
Аллақачон қайта ишланган, филтрланган ва еленмиş ахборот кортикал мияга узатилади ва кортекснинг проекцион зоналарига етиб борганида, у тегишли модаллик сезгиларини келтириб чиқаради. Дастлаб алоҳида сезгилар даражасида тақдим етилган бу маълумотлар, еҳтимол, миянинг алоҳида қисмларини бир-бирига боғлайдиган ассоциатив толалар ёрдамида тасвирларга сингдирилган.
Психофизиологик жараён сифатида идрок етиш натижасида ҳосил бўлган образ бир вақтнинг ўзида бир неча анализаторларнинг мувофиқлаштирилган, мувофиқлаштирилган фаолиятини назарда тутади. Уларнинг қайси бири фаолроқ ишлашига қараб, кўпроқ ахборотни қайта ишлайди, идрок қилинаётган объектнинг хусусиятлари ҳақида енг муҳим белгиларни олади ва идрок турлари ҳам фарқланади. Шунга кўра кўриш, ешитиш ва тактил идрок фарқланади, бунда қуйидаги анализаторлардан бири ҳукмронлик қилади: кўриш, ешитиш, тактил (тери) ва мускул.
а) Кўргазмалилик
Кўриш идроки инсон ҳаётидаги енг муҳим нарса бўлиб, унинг органи-кўз ва унинг бош мия билан боғлиқ қисмлари барча анализаторларнинг енг мураккаби бўлиб кўринади. Визуал тизимнинг анатомик ва физиологик тузилишига оид баъзи маълумотлар.
Кўз соққасининг ички қобиғи тўр пардадир. Бу ўз шаклига кўра мажмуаси ва конуснинг деб номланган махсус нур қабул қилувчи елементларни ўз ичига олади.
Тўр парданинг Фовея деб аталувчи Марказий қисми унинг енг нозик жойидир. Бу ҳажми кам 1 см2 бир соҳада жамланган фақат конуснинг (тахминан 50,000) ўз ичига олади. Тўр парданинг қолган қисмида ҳам новдалар, ҳам конуслар бўлади ва уларнинг консентрацияси марказдан периферияга аста-секин камайиб боради.
Новдалар ва конуслар бош мияга улардан келаётган нервлар орқали боғланган бўлиб, улар тўр пардада жойлашган яна икки қават нерв ҳужайралари орқали ўтади. Бундан ташқари, тўр пардада ҳам мавжуд бўлган махсус горизонтал боғловчи ҳужайралар орқали бир қатор новда ва конуслар бир-бирига бевосита боғланади. Ушбу тузилма кўп даражали вертикал-горизонтал узатиш, ишлов бериш ва енгил сезгир елементлар: родлар ва конуслар томонидан қабул қилинган стимулларни интеграциясини таъминлайди. Тўр парданинг марказига қанча яқин бўлса, шунча кам чоклар ва конуслар бир-бирига горизонтал боғланган; марказдан қанча узоқ бўлса, ўзаро боғланган чоклар ва конуслар тизими шунча катта бўлади.
Ушбу анатомик ва физиологик қурилма, кўриш анализаторининг бир қисми туфайли, идрок қилувчи тизим бир вақтнинг ўзида иккита фойдали хусусиятни олади. Биринчидан, идрок қилинаётган дунёнинг катта майдон ва маконларини қамраб олувчи тизимларда ёруғликка сезгир елементларнинг бир-бири билан бирикиши ёруғликнинг нисбатан кичик таъсирларини (жамлаб) қўлга киритиш ва кучлантириш, уларни ҳис қилиш ва уларга еътибор бериш имконини беради. Иккинчидан, сетчатка марказига яқинроқ кичик соҳада жамланган ва мияга алоҳида мустақил чиқиш ега фотосенситив елементлар, бир қатор, сиз яхши тасвирлар нозик маълумотларни ажрата танланг ва диққат билан уларни текшириб имконини беради.
Визуал ахборотнинг вертикал интеграцияси кўриш анализаторининг анатомик ва физиологик қурилмасининг икки хусусияти билан ҳам таъминланади. Булардан биринчиси, перифериядан келаётган ахборотнинг мия пўстлоғига тушишидан олдин кўплаб коммутация даражаларининг мавжудлигидир. Бу еса бир хил ахборотни турли ракурслардан қайта-қайта таҳлил қилиш, шунингдек ундан енг фойдали ахборотни танлаш, кераксиз ва иккинчи даражали факторларни елаш имконини беради.
Яна бир хусусият рецептив майдон мавжудлиги билан боғлиқ. Кортикал нейроннинг рецептив соҳаси, масалан, периферик рецепторлар тизими бўлиб, унинг ҳаракати бир хил кортикал нейронга (ёки асаб тизимидаги юқори даражадаги нейронга) ҳаяжонланишга олиб келади. Рецептив майдонлар ўз ичига қанча рецептор ёки нейронларни асосий даражалардан фарқ қилади. Замонавий маълумотларга кўра, тасвирни шакллантириш кўплаб рецептив майдонларнинг яхши мувофиқлаштирилган иши билан таъминланади, бу еса ўз навбатида уяли майдонларга бирлаштирилади ансамбллар. "Идрокнинг енг кичик бирликлари ўзига хос рецептор нейронларнинг емас, балки ҳужайра ансамблларининг қўзғалиш натижалари бўлиши керак."Ҳар бир бундай уяли ансамбл турли даражадаги кўплаб ўзаро боғланган рецептив майдонларни ўз ичига олади ва ҳиссий тасвирнинг оддий елементига мос келиши керак: кўриш чизиғининг бурчаги ёки бурчаги, нутқдаги фонема ёки ажралиб турадиган товуш, тегиниш босимининг муайян шакли. Retinal рецепторларнинг бутун соҳаси маълум бир конфигурация, масалан, муайян йўналиш ва мойилликнинг чизиғи ёки қирраси билан рағбатлантирилганда қўзғалиш ҳолатига келадиган нейронларни топдик. Агар бутун "уяли ансамбл" рағбатлантирилмаса, улар ҳаяжонланмайди, лекин алоҳида таёқчалар ва конуслар тўр парданинг шу соҳасидаги алоҳида ёруғлик нуқталари билан рағбатлантирилади. Қирра ва чизиқларга сезгир бўлган бу ҳужайралар кўришнинг сезувчи проексия соҳасида жойлашади.
Кўришнинг нейрон механизмларини муҳокама қилиш хулосасида шуни таъкидлаймизки, биз таъкидлаган миянинг функционал ассиметрияси уларнинг ишига ҳисса қўшади. Иккала ярим шарлар, чап ва ўнг, идрок ва тасвир ҳосил қилишда турлича рол ўйнайди. Ўнг ярим шар юқори идентификация тезлиги, аниқлиги ва равшанлиги билан ажралиб туради. Обектларни аниқлашнинг бу усулини интеграллашган синтетик, асосан яхлит, структур ва семантик деб белгилаш мумкин. Ўнг ярим шар еҳтимол идрок тасвир танлаш асосида баъзи хотира ёзувлар билан тасвир таққослаш амалга оширади. баъзи информацион сифатларга мисол. Чап ярим шар ёрдамида тасвир ҳосил қилишга асосан аналитик ёндашув амалга оширилади, бу унинг елементларини маълум бир дастур бўйича кетма-кет қидириш билан боғлиқ. Бироқ, изоляцияда ишлайдиган чап ярим шар, идрок қилинган ва танланган елементларни тўлиқ тасвирга бирлаштира олмайди. Ҳодисаларни таснифлаш ва уларни маълум бир туркумга белгилаш орқали белгилаш учун ишлатилади. Шундай қилиб, миянинг иккала ярим шарлари бир вақтнинг ўзида турли функсиялар билан идрок қилишда иштирок етади.
б) диққатнинг физиологик механизмлари
Келинг, енди диққатнинг физиологик механизмларини кўриб чиқайлик. Умумий консентрация ҳолати сифатида Марказий нерв системасининг бутун ёки унинг алоҳида бўлимлари қўзғалувчанлигининг ошиши билан боғлиқ. Бу еса, ўз навбатида, ретикуляр формациянинг алоҳида қисмлари фаолияти билан боғлиқдир. Бош миянинг ўз фаолияти билан қўзғалишнинг умумий таъсирини ҳосил қилувчи қисмлари ориентирлаш рефлекси билан боғлиқ тузилмаларга киритилиб, организмга таъсир етувчи стимулларда бирон-бир кутилмаган ва сезиларли ўзгаришлар содир бўлганда автоматик равишда юзага келади. Ўз навбатида, қўзғалиш функциясининг ўзига хос таъсирини келтириб чиқарадиган ретикуляр формациянинг бу қисмлари, еҳтимол, доминантнинг анатомик ва физиологик тизими ичида. Еҳтимол, биз у билан еҳтиёжларни амалга ошириш орқали диққатни тартибга солишнинг танлаб механизми, шунингдек, кортикал-субкортикал алоқалар орқали иродавий диққатни бошқариш механизми билан боғланамиз.
Диққатнинг физиологик асослари масаласи атрофида фанда мунозаралар кўп бўлган. Диққат жараёнларининг органик талқини тадқиқотчиларни бутун вақт давомида жалб қилди. T. Рибот еслаш жараёнида содир бўладиган иродавий ҳаракат билан боғлиқ ихтиёрий диққатнинг физиологик схемасини тақдим етишга ҳаракат қилди.
Диққатнинг физиологик механизми ҳақида худди шундай фикр А. A. Укҳтомский томонидан билдирилган. У диққатнинг физиологик асосини бегона стимуллар таъсири остида ортиб борадиган ва қўшни ҳудудларнинг инҳибисёнуна олиб келадиган қўзғалишнинг асосий йўналиши деб ҳисоблади.
Сўнгги бир неча ўн йилликларда генетика, молекуляр физиология ва кибернетиканинг ривожланиши туфайли хотиранинг биологик асослари ва физиологик механизмларини ўрганиш еътиборни тортди. Бу тадқиқотларнинг баъзилари нейтрал даражада, яъни алоҳида нерв ҳужайралари ва уларнинг ансамблларининг еслаб қолиш (ўрганиш) жараёнидаги ишларини ўрганиш даражасида олиб борилди. Бу хотира излари ўрганиш давомида миянинг алоҳида ички тузилмалари асаб ҳужайралари содир ўзгаришлар топилган, деб кўрсатилган. Бу, хусусан, ҳипокампал нейронларнинг пластиклиги (стимулларга жавоб бериш), ретикуляр шаклланиши ва ўрганиш пайтида motor кортексининг ошиши билан ифодаланади.
Glial елементлар, РНК ва ДНК молекулаларининг хотира жараёнларидаги роли ҳақида фаразлар мавжуд. Баъзи олимлар глиа-нейронлар ва қон томирлари ўртасидаги бўшлиқлар тўлдириш мия ва орқа мия ҳужайралари – узоқ муддатли хотира билан боғлиқ, деб ишонаман. Шунингдек, хотира рибонуклеин кислота молекулалари – РНК тузилишидаги ўзгаришлар билан, шунингдек, маълум мия формацияларидаги РНК таркибига боғлиқ деб тахмин қилинади.
Мия пўстлоғида хотира ёки ўрганиш излари Марказий асаб тизимининг ҳужайраларидаги ўзгаришлар шаклида топилади, уларнинг енг типик қисми afferent туганаклар диаметрининг ошиши, аксон терминалларининг сони ва узунлигининг ошиши, К. G. M. ҳужайраларининг шакли ўзгариши ва К. G. M. ҳужайраларидаги толалар қалинлигининг ошиши.
Memory лосс кўпинча миянинг frontal ва temporal лоблари, cingulate gyrus, шунингдек, бир қатор субкортикал тузилмалар: мамиллер органлари, таламус ва гипоталамуснинг олдинги қисмлари, амигдолар мажмуаси ва айниқса ҳипокампуснинг зарарланишида кузатилади. Унинг мағлубияти ўтган тажриба изларини аниқлаш жараёнининг бузилишига олиб келади, лекин изларнинг ўзини йўқотишга емас. Ретикуляр формациянинг роли ва мия тузилмаларини фаоллаштириш хотира жараёнларида ҳам муҳимдир.
D. O. Ҳебб қисқа муддатли ва узоқ муддатли хотиранинг физиологик механизмлари ҳақида гипотезаларни таклиф қилди. Қисқа муддатли хотиранинг бундай механизми, унинг фикрига кўра, нейронларнинг ёпиқ схемаларида електр фаолиятининг ўзгариши (айланиши) ва узоқ муддатли хотира синапсларда содир бўладиган барқарор табиатнинг морфофунксионал ўзгариши билан боғлиқ бўлиб, уларнинг ўтказувчанлигини оширади ёки камайтиради. Қисқа муддатли хотирадан узоқ муддатли хотирага, асаб импулслари бир ва бир хил хотирадан қайта-қайта ўтганда ривожланадиган "консолидация" жараёни натижасида ахборот узатилади. шу синапслар. Бу жараён узоқ ва reverb сония камида бир неча ўнлаб талаб қилади. Консолидация синаптик ўтказувчанликни осонлаштириш ва мустаҳкамлашдир. Баён етилган жараёнлар натижасида стимул ёки уяли ансамблларнинг нейтрал моделлари ҳосил бўлади ва тегишли нейрон тузилмаларига таъсир етувчи ҳар қандай қўзғалиш бутун ансамблни фаолият ҳолатига келтириши мумкин. Психологик жиҳатдан бундай активланиш турли стимуллар, сезгилар, образлар, ҳиссиётлар ва бошқалар таъсирида юзага келиши мумкин деб тахмин қилинади. Ҳебб маълумотларига кўра, ушбу нейрон микросхемалар ва структуралар ўзаро таъсирда пўстлоқ, таламус ва гипоталамус қўшилиши билан ҳосил бўлиши мумкин. Ўрганиш давомида пластик ўзгаришларни аниқлайдиган нейронлар, бу мия тузилмаларидан ташқари, ҳипокампус, Амигдала, каудат ядроси, ретикуляр формация ва motor кортексида ҳам мавжуд.
G. Хиден узоқ муддатли хотира жараёнларида Рнкнинг роли ҳақида гипотезани таклиф қилди, бу еса ўрганиш натижасида РНК молекуласидаги таянч кетма-кетликнинг ўзгаришига имкон беради. Бироқ, енг кучли, енг чуқур инсон хотирасининг ташувчиси, еҳтимол, ДНК бўлиб, у ҳам ирсият механизми таркибига киради.
Серебеллумнинг иши инсоннинг motor хотираси билан, айниқса, билинар-билинмас даражада амалга ошириладиган автоматлаштирилган ҳаракатларнинг мураккаб шакллари билан боғлиқ. Аниқланишича, серебеллум бузилганда одам илгари автоматик равишда бажарган нисбатан оддий ҳаракатларнинг ҳар бир елементини онгли равишда, ўйламасдан бошқаришга мажбур бўлади. Масалан, олма олиш ва луқма олиш учун аввал алоҳида ушлаш амалини бажариши ва уни бутунлай тамомлаши, кейин тўхташи, кейин қўлини худди шу тарзда оғзи даражасига кўтариб, фақат кейин олмани оғзига олиб келиши керак. Серебеллум, еҳтимол, кўплаб шартли рефлексларнинг хотираси билан боғлиқ.
Ҳипокампуснинг хотира жараёнларидаги вазифаси ҳали ҳам аниқ маълум емас, гарчи у қисқа муддатли хотира билан боғлиқ бўлса-да, еҳтимол Рамга ҳам боғлиқ. Ҳипокампусда жойлашган мия касалликлари бўлган одамлар яқинда ўрганган нарсаларини хотирада сақлай олмайдилар ёки иш бошланганидан кейин нима қилишни бошлаган ёки мўлжаллаганларини унутадилар. Мисол учун, улар билан танишган яқинда кўрилган одамнинг юзини ва исмини еслаб қолиш осон емас, лекин уларнинг узоқ вақт олдин ўтган воқеалар хотираси одатда сақланиб қолади.
Бундан ташқари, ҳипокампус бошқа хотира жараёни-таниб олиш билан боғлиқ деб тахмин қилиш мумкин. Гиппокампал фаолиятнинг ахборотни қисқа муддатли хотирадан узоқ муддатли хотирага ўтказиш билан боғлиқлиги ҳақида далиллар мавжуд. Адабиётда тасвирланган бир ҳолатда, инсоннинг ҳипокампуси муқаррар жарроҳлик аралашуви натижасида олиб ташланганда, бу kishi хотирада фақат ҳозир нима бўлаётганини сақлайди. Яқин ўтмиш хотиралари ўчиб, ҳозирги воқеалар ҳам узоқ вақт есда қолмади.
Ҳипокампусдан ташқари, миянинг medial temporal минтақаси хотира изларини шакллантириш ва ташкил етишда иштирок етаётгандек кўринади.
L. Squire миянинг вақтинчалик ҳудуди узоқ муддатли хотирада сақланадиган маълумотларнинг омбори емаслигини, балки нейрон тузилмаларни қайта ташкил етиш ва бундай маълумотлар сақланадиган жойлар билан, биринчи навбатда, мия пўстлоғи билан алоқаларни ўрнатишда иштирок етишини таклиф қилди. Бундай қайта ташкил етиш асаб жараёнларини жисмоний қайта қуриш билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Таламик минтақа сезгилар орқали олинган айрим ахборот турларини дастлабки кодлаш учун ишлатилиши керак. Бош мия пўстлоғига келсак, унинг узоқ муддатли хотира билан боғлиқлиги ҳақида далиллар мавжуд.
Сезгилар, диққат, идрок ва хотирадан ташқари, еҳтиёж ҳолатларининг физиологик механизмлари бўйича тадқиқотлар анъанавий тарзда катта қизиқиш уйғотди. Бу қизиқиш мотивацион жараёнларнинг нафақат Марказий асаб тизимини, балки бутун танани ҳам ўз ичига олиши билан ҳам боғлиқ. Мия тузилмаларига келсак, еҳтимол, еҳтиёжларни қондириш билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлмаган улардан бири йўқ. Лекин, енг муҳими, улар таламус билан боғлиқ бўлиб туюлади, бу орқали C. G. M. га борадиган деярли барча асаб йўллари ўтади. ва орқага, субcортех, қадимги, ески ва янги кема.
Физиологик жиҳатдан еҳтиёж сезгилар ва ҳис-туйғулар шаклида субъектив тарзда ифодаланадиган ички тўқима ва органларда меъёрдан оғиш ҳолати деб ҳисобланади. Ҳар қандай бир ёки бир нечта мия тузилмаларини мотивация ва ҳиссиётлар учун умумий асос сифатида аниқлаш ва номлаш деярли мумкин емас.
3. Ҳиссиётнинг ишлаши ва келиб чиқиши
Психологияда елементар ҳис-туйғулар ва олий ҳис-туйғулар фарқланади, олдингиси еса асосан туғма, кейингиси еса-ўрганиш натижасида орттирилган ҳисобланади. Енг паст ёки енг оддий ҳис-туйғуларнинг анатомик ва физиологик асоси Марказий нерв системасининг лимбик тузилишлари ҳамда таламус ва гипоталмусда кечадиган жараёнлардир. Одамнинг олий сезгиларининг нерв субстратлари енг еҳтимол КГМ.
Психологияда кенг тарқалган бўлиб, ҳиссиётларнинг фаолияти ва келиб чиқишини органик жараёнлар билан чамбарчас боғлиқлиги билан изоҳлайдиган назариядир. Бундай назария деярли бир вақтнинг ўзида америкалик психолог W. W. Смит томонидан таклиф қилинган. Жеме ва дания олими К. Lange бўлган. Фан тарихига Жеймс-Lange назариясининг икки номи билан кирган.
Бу назарияга кўра, ҳиссий ҳолатларнинг бирламчи сабаблари организмда содир бўладиган физиологик ўзгаришлардир. Ташқи ёки ички стимуллар таъсирида вужудга келиб, улар кейинчалик тескари нейрон боғланишлар тизими орқали одам бошида акс етади ва маълум емоционал тус ҳисси ҳосил қилади. Биринчидан, Жеймс-Lange назариясига кўра, стимулларга жавобан тегишли органик ўзгаришлар содир бўлиши керак ва шундагина уларнинг субъектив акс етган оқибати сифатида ҳиссиёт пайдо бўлади.
W. James ва C. Lange фикрларида топилган фарқ кичик еди. Жеме тана ўзгаришлар бевосита огоҳлантиришларга рағбатлантириш идрок амал деб ҳисоблайди, ва туйғу аллақачон содир бўлган ўзгаришлар бизнинг маънода кўпроқ нарса емас. K. Lange шунингдек, ҳиссий стимуллар бевосита қон томирларининг рецепторларида пайдо бўлишига, бу томирлар биринчи навбатда ташқи таъсирларга жавоб беришига ва ҳис-туйғулар уларда содир бўлган ўзгаришларни акс еттиради.
Жеймс ва Lange томонидан таклиф етилган ҳиссиётларнинг келиб чиқиши концепцияси тасдиқлаш билан бирга бир қатор еътирозлар билан учрашди. Турли ҳис-туйғулар билан содир тана реакциялар бир-бирига жуда ўхшаш ва тўлиқ қониқарли инсон ҳис-туйғулар сифатли хилма-хиллигини тушунтириш учун етарли емас, деб аслида еътибор биринчи бири еди W. Cannon, томонидан қилинган бу ҳақда енг жиддий изоҳ. Бундан ташқари, ички органик тузилмалар, хусусан, қон томирлари, ўзгаришлар билан Lange ҳиссий кечинмаларнинг юзага келишини корреляциялашган, inert ва ҳиссиз, жуда секин қўзғалиш ҳолатига келади. Ҳис-туйғуларга келсак, улар субъектив ҳолатлар сифатида пайдо бўлади деярли бир зумда емотионоген вазият юзага келганда, тананинг ички ўзгаришлари билан реаксияга киришишидан камида тезроқ.
Жеймс-Lange назариясига Кеннон қуйидаги еди: органик о "згаришлар сунъий махсус фармакологик воситалар билан одамларда огоҳлантиргандан, Жема ва Lange ҳис-туйг" улар борлиги тегишли жуда бо " лган, ҳар доим ҳиссий тажрибалар билан бирга емас. Аммо сунъий органик стимуляция шароитида ҳам бундай ҳиссиётлар ҳали пайдо бўлган тақдирда ҳам, улар инсон томонидан реал ҳиссиётларга қараганда бутунлай бошқача тарзда субъектив равишда қабул қилинади.
W. Cannon ҳиссий тажриба ва уларнинг тегишли органик ўзгаришлар бир вақтнинг ўзида ҳосил қилинган, деб ҳисоблайди, битта манбадан пайдо. Бундай манба – емотионогениc маркази, W. Cannon кўра-асосий органик жараёнларни тартибга солиш муҳим рол ўйнайди таламус, деб. Ҳиссиётнинг пайдо бўлиши симпатик асаб тизимининг черс таламусининг бир вақтнинг ўзида қўзғалиши ва W. Кеннон томонидан билдирилган таклифлар П. Бард томонидан ишлаб чиқилган. У аслида танадаги ўзгаришлар ва танадаги ўзгаришлар билан боғлиқлигини кўрсатди улар билан ҳиссий кечинмалар деярли бир вақтда содир бўлади. Барча мия тузилмаларидан гипоталамус ва лимбик тизимнинг Марказий қисми таламуснинг ўзи емас, балки ҳис-туйғулар билан боғлиқ. Ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибаларда бу тузилмаларга електр таъсирлари, маълум даражада қўрқув ва ғазаб каби ҳиссий ҳолатларни бошқариши мумкинлигини исботлаш мумкин еди. Кеннон Кеннон-Бард назарияси учун янги, замонавий ном олди.
Хулоса

Юқорида муҳокама қилинган когнитив ва ҳиссий-мотивацион жараёнларда иштирок етадиган асосий мия тузилмалари интеграциялашган шаклда тақдим етилади.