Вапаев Рустамнинг

10. Шарқ мутафаккирларининг психологик қарашлари
Психология тарихи психологиянинг алоҳида соҳалари ва муаммолари бўйича билимларни синтез қилувчи бир неча мураккаб фанлардан биридир. Бир томондан, унинг мазмуни бошқа курслардан олинган билимларга – умумий, ёшга оид ва ижтимоий психологияга асосланади. Бошқа томондан, психология тарихи бу билимларни тизимга келтириш, психологиянинг шаклланиш мантиғини, унинг предметини ўзгартириш сабабларини, етакчи масалаларни тушунишга имкон беради.
Психология тарихини билиш ҳозирги замон психологиясининг турли назария ва тенденсияларини, унинг ривожланиш йўллари ва тенденсияларини тушуниш учун зарурдир. Фақат уларнинг тарихий контекстга киритилиши уларнинг моҳиятини тушуниш, дастлабки позицияларини аниқлаш, уларнинг ҳақиқий янгилигини баҳолаш ва тарихий маъносини тушуниш имконини беради.
Психология тарихини ўрганиш катта тарбиявий ва ахлоқий аҳамиятга ега. "Тарих фойдалироқ, ҳикматга тўла",-деб ёзган еди ўн бешинчи аср италиялик гуманист файласуфи. Lorenzo Валла. У бизни илм аҳли ҳаёти билан таништиради, ҳақиқат учун драматик курашни очиб беради, хилма-хил ҳис-туйғуларни уйғотади:ҳурматли ҳайратдан умидсизлик ва паришонхотирликдан.
Фалсафа тарихи каби, психология тарихи нафақат фактлар ўргатади, балки фикрлаш, тушуниш ва етарлича individual психологик ҳодисалар ва тушунчаларни баҳолаш қобилияти, у объектив ва холис ўйлаш ўргатади, Реал афзалликлари ва абсолутизед назариялар ва ҳозирги кунда мода бўлган янги, ҳам камчиликлари топиш. Ушбу мақолада Араб Шарқ мутафаккирлари таълимотларида психология қандай ривожланганлигини кўриб чиқамиз.
Араб ўрта аср фанида психологик қарашларнинг муҳим ўрни бир бутун объектив ва субъектив шарт-шароитлар мажмуидан келиб чиқади. Психологик ғояларнинг, шунингдек, барча илмий фикрларнинг ривожланиши Шарқ дунёсида кўплаб ижтимоий-маданий омиллар таъсирида рўй берди. Уларни таҳлил қилишда психологик билимларнинг Араб "ютуғи" сабаблари орасида икки гуруҳни ажратиб кўрсатамиз.
Биринчидан, бу геосиёсий шарт-шароитлардир. Шарқда янги формация – феодализмнинг шаклланиши тарихан Ғарбга нисбатан олдинроқ содир бўлган. Унинг давлат тимсоли Араб халифалиги-мусулмон-феодал теократияси бўлиб, ҳокимиятда фақат Искандар Зулқарнайннинг Буюк империясига қиёсланган. Қадимда бўлгани каби, улкан давлат таълим миграция рағбатлантирди, иқтисодиётнинг ривожланиши, маданият, ва илмий қарашлар тарқалиши. Давлат Араб тилининг бирлиги қадимги асарларни таржима қилиш ва уларнинг ғояларини оммалаштиришни осонлаштирди. Географик ўрин (Ҳинд океанидан Атлантика океанигача) арабларга нафақат Осиёда, балки Европа, Ҳиндистон ва Хитойда ҳам илм-фан ютуқларидан фойдаланиш имконини берди: китоблар карвонлари бутун дунёдан халифалар кутубхоналарига оқиб ўтди. Айниқса, Араб маданияти ривожига дастлаб расмий давлат дини сифатида Исломга қўйилган еркинлик ва тенглик гуманистик ғояларнинг ижобий таъсири диққатга сазовордир.
Иккинчидан, Араб дунёсида ўрта аср психологик тафаккурининг ривожланиши илмий шарт-шароитларга ега еди. Бу юнонларнинг қадимги маданияти (Демокрит, Ҳераклитус, Аристотел, Епикур, Платон ва бошқалар таълимоти) нинг анча бой тупроғига асосланган.). Суриядаги Едезиан мактаб ерта Ўрта асрларда Афина ва Искандария тан академиялари кам бўлмаган ҳокимиятни завқ. Уларнинг ёпилишидан сўнг тадқиқот марказлари яқин Шарққа кўчмоқда. 832-йилда Бағдодда "донишмандлар уйи" (Фанлар Академиясининг прототипи) очилади. Ўз ютуқлари: тиббиёт, физика, геометрия, астрономия, математика, алкимё каби амалий фанлар тизимининг гуллаб-яшнаши атоқли мутафаккир ва експериментаторларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди. Уларнинг ҳаракатлари порох ихтиро олиб, магнит игна, сув ва механик соатлар, ернинг даражаси ўлчаш, ва вақт зоналари томонидан ўзгарувчан вақт кашф (фақат беш аср ўтгач, 1522 йилда, Фернанд Magellan експедицияси аъзолари Европа учун шунга ўхшаш кашфиёт қилди).
Психологик билимлар еволюциясининг аввалги даврлари бундай илмий салоҳиятдан бехабар бўлиб, улар асосида Араб олимлари инсон қалбининг сирларини қидирганлар. Лекин психологик тадқиқотларида ҳам бу мутафаккирлар ўзларининг бой суянчиғига таянганлар.
Зотан, Ерон Зардуштийлигининг дуалистик дунёқарашида руҳ ва тана, ҳаёт ва ўлим, яхшилик ва ёмонлик муносабатлари ҳақида Марказий саволлар туғилади. Саккизинчи асрда ақлий илоҳиётнинг дастлабки вакиллари Калама (муътазалитлар-яккаланиб қолганлар) ўз ёзувларида инсон ақл-идрокка мувофиқ ҳаракат қилади, деб даъво қиладилар. Табиат, уларга кўра, материалистик тузилишга ега бўлиб, ўлимдан кейинги жисм зарраларга парчаланади. Дунёдаги ҳамма нарса, шу жумладан, одамларнинг руҳлари ҳам сабаблидир ва бу дунёни илоҳий ваҳий орқали емас, балки инсон ақли орқали билишнинг ҳақиқий имконияти мавжуд. Бу борада Қуръонга оддий адабий асар сифатида қаралади. Муътазалилар ижодкорнинг антропоморфик вакиллигига қарши чиқиб, унда фақат абстракт Илоҳни кўрганлар.
Ўрта аср Араб дунёсининг психологик ғоялари тизими ана шу тарзда шакллана бошлади. Уни лойиҳалашда мутафаккирлар галактикаси, илмий фаолияти жаҳон психологик тафаккури хазинасига абадий киритилган натижалар катта рол ўйнади.
Мусулмон Шарқининг перипатетик анъаналарининг асосчиси," араблар файласуфи " Аристотелий таълимотини давом еттирди. У 238 та асар, жумладан, "ақл ҳақида", "руҳ ҳақида мулоҳаза", "биринчи фалсафа ҳақида", "беш моҳиятдаги китоб" психологик рисолаларини ёзган. Унинг психология фани учун аҳамияти кейинги назарий қурилишлар учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилган туб саволларни туғдиришдангина иборат емас, балки табиат, жамият ва тафаккур тараққиётининг умумбашарий қонуниятлари асосида уларга жавоб беришга сермаҳсул уринишдан иборат.
Табиат ва руҳ ўртасидаги муносабатлар муаммосида Ал-Кинди детерминистик қарашларни бўлиб, Худо фақат узоқ сабабдир, деб таъкидлайди. Руҳ, унинг фикрича, " икки қисмга, яъни ақл ва ҳиссиётга бўлинади."Ал-Кинди" ақлнинг тўрт тури тушунчаси " ни яратишда устувор аҳамиятга ега, унга кўра, онг тўрт шаклда пайдо бўлади: ҳақиқий (универсаллар мажмуи сифатида); потенциал (универсалларни идрок қилиш қобилияти сифатида); сотиб олинган (қалбдаги универсалларни топиш каби); намоён бўлиш (ташқи амалга ошириш).
Билим назариясида олим: "ҳақиқат, албатта, билиш мумкин; шунинг учун ҳам мавжуд бўлган нарсалар ҳам билиш мумкин."Ва яна:" инсон билими икки хил бўлади. Билимнинг биринчи тури бизга яқинроқ, лекин моҳиятдан ҳам узоқроқдир. Бу сезгилар орқали билимдир... моҳиятга яқинроқ ва биздан узоқроқ бўлган турли хил билимлар. Бу оқилона билимдир..."
Ал-Киндий Шарқда биринчилардан бўлиб "салафларимизнинг тадқиқот меваларидан" фойдаланиш ва ҳақиқий билимга еришиш учун олимларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришга даъват етган.
Еронлик олим-енсиклопедист, рационалист ва фреетинкер. Райда, кейин Бағдодда клиника югурди. Унинг илмий тадқиқотлари догматизмдан, тажрибалардан фойдаланиш ва физиологик тадқиқотларнинг амалий йўналиши билан ажралиб туради. Унинг дунёқараш тушунчаси беш абадий тамойил: яратувчи, руҳ, материя, макон ва замон ҳақидаги таълимотга асосланади. Унинг фикрига кўра, унинг сифатлари билан материя Худо билан тенг тамойилдир.
Машҳур еронлик мутафаккир ва табиатшунос-"ҳар томонлама китоб" муаллифи психологик қарашларида биз кўр-кўрона Гиппократ ва Галенга ергашишни емас, балки кузатиш ва тажрибалар натижалари бўйича тиббиёт илмини қуришни маслаҳат топамиз. Ар-Розий ўз илмий ишларида психофизиологик муаммони ҳал етишга алоҳида ўрин ажратган. Шу муносабат билан у руҳ ва тана ўртасидаги яқин алоқани експериментал равишда исботлади. Билим назариясида олим материалистик сенсуализм ёндашувларига амал қилган.
"Иккинчи муаллим" нинг (Аристотелдан кейин) илмий мероси катта ва хилма-хилдир. У ёзган юздан ортиқ асардан фанлар таснифи, фалсафа, мантиқ ва сиёсатга оид асарлар ажралиб туради. Бир қатор рисолалар психология муаммоларига бағишланган:" руҳ ҳақида"," руҳ кучи ҳақида"," ақл ва тушунча"," кўп ва бир нарсалар ҳақида","ақл ҳақида","саволлар моҳияти".
Олим дунёнинг барча ҳодисаларини табиий қонуниятларни тан олишга асосланиб баён қилади. Шунинг учун психофизик муаммони ҳал қилишда у "руҳнинг моддаси материядан ажралган ҳолда мавжуд "деб ёзади, лекин" шаклларни берувчи нарса пайдо бўлганда уни яратади " - тана. Қалбнинг илк лавҳаси қалб тубида. "Жон тана олдида мавжуд емас,... бир танадан бошқасига ўтказа олмайди.... Ақли давлатлар турли хил бўлиши мумкин."
Мутафаккир одамларнинг муҳим хусусиятларини аниқлайди: "инсон барча ҳайвонлардан махсус хусусиятларга ега, чунки у руҳга ега, ундан тана органлари воситасида ҳаракат қиладиган кучлар пайдо бўлади ва бундан ташқари, у тана органисиз ҳаракат қиладиган кучга ега; бу куч ақлдир. ( ... ) Бу кучлар ҳеч материядан мустақил мавжуд. Бу кучлар ҳам амалий сабабни ўз ичига олади – одамларга хос бўлган, қандай ҳаракатларни амалга ошириш кераклигини келтириб чиқаради." Бу ҳолат ал-Фаробийни фаол инсон ақли тушунчасига олиб келди, унга кўра одамлар ақл-идрокка ега бўлиб, ахлоқий муаммоларни ҳал қилишда ўз ақлларидан фойдаланадилар.
Ибн Сино-лат. Авиценна (980-1037), табиб, табиатшунос, файласуф ва енсиклопедист. Унинг машҳурлиги ва авторитети ҳурматли "Муҳтор ва бошлиқ" тахаллусида акс етган. Ибн Сино билимнинг турли соҳалари: фалсафа, тиббиёт, тилшунослик, мантиқ, математика, физика, космология, кимё, етика ва бошқаларга оид кўплаб асарлар ёзган. - Араб тилида жами 456 та, Форс тилида 23 та асар.
Мутафаккирнинг фалсафий ва табиатшунослик рисолалари бир неча асрлар давомида Шарқда ва Ғарбда катта машҳурликка еришган. Унинг " Canon оф Medical Science – - беш қисмдан бир тиббий енсиклопедия (тахминан 200 пп), юнон, Рим, Ҳинд ва Осиё шифокорлар тажриба натижаси, Европада ўттиз лотин нашрлар ҳақида ХВ-ХВИИ асрларда фақат омон. Канонир Ибн Синонинг илмий қарашларини ўрта асрлардаги барча тиббиёт мактабларида беш асрдан ортиқ раҳбарлик билан таъминлади.
Психологик масалалар тиббиёт ва фалсафага оид рисолаларда кўриб чиқилганлигига қарамай, Авиценна психологияга алоҳида асарлар, жумладан, "Руҳ ҳақида шеър", "қиммат моддани тушунтириш ҳақида рисола", "инсон кучлари ва уларнинг билимлари ҳақида иншо", "Раис (файласуфлар бошлиғи) нинг ҳукмдорга совғаси", "Руҳ ҳақида рисола"ни бағишлади. Унинг" шифо китоби "(18 жилдда)" Физика "бўлимида Араб Ўрта асрларининг психологик енсиклопедияси – "Руҳ китоби" нинг бир тури келтирилган.
Авиценна Аристотелнинг дунёқарашида, айниқса, инсон психикасини ўрганишга тиббий ва бошқа табиатшунослик ёндашувларидан фойдаланишда изчил ёндошган. Шу билан бирга Араб олими инсоннинг ички дунёсини дубликат ёки ғоя емас, балки унинг руҳиятининг мазмуни сифатида талқин қилишда Суқротнинг қаторини давом еттирди. Бу Авиценнанинг иккита психологиясининг келиб чиқиши еди: табиатшунослик ва метафизик, бу еса, ўз навбатида, унинг иккиёқлама ҳақиқат тушунчасида акс етган. Иккинчиси, тарихчиларнинг фикрига кўра, авлодлар учун сақланиб, Авиценна ҳақидаги табиий илмни Исломий реакциянинг ҳужумларидан ҳимоя қилган. Шу муносабат билан Авиценна руҳ ҳақидаги таълимот унинг диний ва табиий илмий қарашлари ўртасидаги "қатлам" ўрнини егаллади.
Авиценнанинг дунёқараши унинг психологик қарашларининг номувофиқлигида акс етган, муаммолари жуда кенг: инсон руҳий кучлари таҳлилидан тортиб, дядлар ечимигача: "ҳаёт ва руҳият", "жон ва тана", "ҳайвон ва инсон қалб ҳаёти". Олимни асосан қуйидаги саволлар қизиқтирган: қалбнинг ўрни қандай? унинг моҳияти нимада? абадийми? Авиценнанинг бу саволларга берган жавоблари ноаниқ ва зиддиятли еди. Шунга қарамай, у ўрта асрларда психологик тафаккур еволюциясида муҳим рол ўйнаган ғояларни ифода етди ва експериментал тарзда асослаб берди. Бундан ташқари, у замонга мос келадиган психологик билимлар категориялари ва тушунчаларининг анча изчил тизимини қурди, кейинчалик замонавий Европа фанига ўтди. Аристотелга ергашган Авиценна инсон руҳини "табиий органик тананинг дастлабки тугалланиши" деб белгилайди, чунки у ақлли танлов ва фикрлаш орқали ҳаракатларни амалга оширади ва ҳозиргача умумийликни қабул қилади."
Олимнинг фикрича, ақл, фаол ижодий куч, оламни англаш воситасидир. Шифо аниқ билиш билиш субъекти томонидан маълум объект вакиллик иборат", деган фикрни ифодалайди."Авиценнанинг ўлишида" кўрсатма ва кўрсатмалар", нарсани билиш унинг моҳиятини билишнинг сезгилари ва онгида акс етишидир. Билиш олдиндан сезувчи тажрибасиз мумкин емас: воқелик фақат сезгиларда берилади. "Қалбда ҳис", Авиценнанинг фикрича, "акс етган" деган маънони англатади. Абстраксия жараёнининг моҳиятини кўриб чиқиб, қуйидаги босқичларни аниқлади:: 1) ҳиссиёт (образнинг пайдо бўлиши); 2) вакиллик (образ ва материя ўртасидаги фарқ); 3) тасаввур (ғоя ва тушунчаларнинг пайдо бўлиши); 4) умуминсоний тушунча ва категориялар (абстраксиянинг енг юқори шакли).
Авиценнанинг психофизиологик муаммосини ҳал қилишда инсон психикасининг манбаи мия деган хулосага келинади. Мия ва сезги органларидаги руҳий кучларнинг локализацияси олимлар томонидан шубҳасиз факт сифатида еътироф етилади: ҳар бир руҳий функсия бош мия сезувчи нервлари ёки ярим шарлари бўлимига тўғри келади.
Мия жароҳатлари туфайли келиб чиқадиган бузилишларнинг кузатилиши мутафаккирнинг сезгилар ва фикрлаш жараёнлари билан алоқасини аниқроқ таърифлашга имкон берди. Шу асосда у маънавий кучлар ўз-ўзидан мавжуд емас, балки ўзига хос тана аъзосига муҳтож, деган хулосага келди. Лекин шунга қарамай, лисоний шаклдаги инсон руҳияти ўлмас, демак, ғоя ташувчиси сифатида жон ўлмас бўлган ғоя билан боғлиқ еканлиги таъкидланади.
Авиценна психодиагностика тарихидаги биринчи ҳолатни-вегетатив соҳадаги ўзгаришларга асосланган ҳиссий мажмуани излашни (турли ташқи омилларга жавобан пулс тезлигини ошириш) тасвирлайди. Шунингдек, у ҳиссиётлар психологиясига оид дастлабки тажрибаларни-аффектив ҳолатларнинг експериментал психофизиологиясининг бошланиши (қўйларни бир хил овқат билан боқиш, лекин бўрининг ёнида) ҳам ўтказган. Унинг схемалари чуқур соматик силжишларнинг пайдо бўлишида "зарбалар" – қарама-қарши ҳиссий муносабат ролини очиб беради.
Авиценна тадқиқотлари ёшга боғлиқ психофизиологиядан бошланади. Одамларнинг туғилгандан то вояга етгунгача ривожланиши жараёнида нафақат физиологик ўсишга, балки инсоннинг руҳий хусусиятларида ҳам ўзгаришлар кузатилади. Таълимга муҳим рол берилди, бу орқали у ишонганидек, ақлий ривожланишнинг ривожланаётган организм тузилишига таъсири амалга оширилади. Физиологик жараёнларнинг боришини ўзгартирувчи ҳис-туйғулар болада атрофдагиларнинг таъсири натижасида пайдо бўлади. Болада маълум таъсир кўрсатиш йўли билан катталар унинг физиологик сифатларини шакллантирадилар.

Авиценнанинг физиологик психологияси шу тариқа организмдаги жараёнларни бошқариш, бошқа одамларнинг хулқ-атворига боғлиқ бўлган сезувчи, таъсир етувчи ҳаётга таъсир етиш орқали маълум барқарор ҳолат бериш имконияти ҳақидаги тахминларни ўз ичига олган. Руҳий ва физиологик ўртасидаги муносабатлар ғояси унинг кенг тиббий тажрибасига асосланган ҳолда ишлаб чиқилган.

Психик ҳодисаларни тушунтиришда изчил натурализмнинг мавқеи Авиценна табиатшунослик тушунчаларининг ҳозирги кунгача юқори илмий нуфузини таъминлади.
Ўрта асрларнинг атоқли табиатшуноси у Аристотел, Евклид ва Galen таълимотлари бўйича шарҳловчи сифатида емас, балки психик ҳаёт меҳанизмларидан бири – кўриш сезгисининг конкрет ривожланиши сифатида ҳам танилган. Алгазеннинг асосий асари "Оптика хазинаси" дир. Сезгиларнинг бутун психологик концепциясининг ривожланишига таъсир кўрсатган Ибн Ал-Ҳайсамнинг асосий назарий умумлашмаси кўзнинг оптик тизим-қурилма орқали ифодаланишини ўз ичига олиши керак. Тажриба ва тажрибалар натижаларига асосланиб, олим ташқи дунё ҳақиқатларини онг актига айлантириш жараёни антик даврга ишонилганидек, объектдан ёки кўздан "оқишлар" билан емас, балки жисмоний механизм ёрдамида амалга оширилади, деган хулосага келади.
Олим биринчи marta "сезувчи аппарат"дан нерв ўтказгичлар орқали қўзғалишни узатиш учун зарур бўлган вақт билан изоҳланадиган ақлий ҳаракатларнинг давомийлигига еътиборни қаратади. Кўргазмалилик давомийлиги мезонига кўра вақт сезгининг асосий омилларидан бири деб еълон қилинади. Шунинг учун, қисқа вақт давомида тақдим етилганда, фақат таниш нарсалар тўғри қабул қилиниши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, визуал тасвирнинг пайдо бўлиш шарти нафақат ёруғлик стимулларининг бевосита таъсири, балки асаб тизимида қоладиган олдинги таассуротларнинг излари ҳамдир.
Ҳар бир кўргазмали актда Ибн Ал-Ҳайтҳам бир томондан ташқи таъсирни қўлга киритишнинг бевосита таъсирини, иккинчи томондан еса, бу таъсирни қўшадиган ақлий меҳнатни ажратиб кўрсатган, шу туфайли кўзга кўринадиган нарсаларнинг ўхшашлиги ва фарқи аниқланган. Шу асосда бир қатор муҳим хулосалар чиқарилади: визуал камситиш қобилияти ҳукм билан ҳосил қилинади ва идрок қилинган нарсаларни қайта ишлаш онгсиз равишда содир бўлади; бинокуляр кўриш, ранг ўзгариши ва контрастлар ҳодисалари експериментал ва оптик тарзда тушунтирилиши мумкин; визуал идрок қилиш учун кўз ҳаракати зарур – ингл.
Ибн Ал-Ҳайтҳам схемалари қадимги муаллифлардан арабларга мерос бўлиб қолган номукаммал қараш назарияларини йўқ қилибгина қолмай, балки янги тушунтириш тамойилини ҳам киритди. Кўргазмалиликнинг дастлабки sensor тузилиши оптиканинг експериментал-математик қонунлари ва асаб тизими хусусиятларининг ҳосиласи сифатида қаралди. Бу тенденсия мусулмон ва христианларнинг схоластиканинг асосий догмаларидан бири – унинг барча кўринишларида руҳ supra-табиий дунёга тегишли алоҳида бир хил шахс еканлиги ҳақидаги таълимотга қарши чиққан еди. Шундай қилиб, Ибн Ал-Хайтҳам ҳиссий идрокларнинг пайдо бўлган назариясининг илмий асосларини експериментал тарзда қурди, психологик қарашларни табиатшунослик қонунлари даражасига кўтарди.
Олимлар одатда Ғазалийнинг номини еркин фикрнинг пасайиши ва диний илмларнинг жонланиши – ўрта аср Араб тафаккурининг диний ақидаларга бўйсуниши бошланиши билан боғлайдилар. Бунга сабаб унинг Шарқ перипатетикасига қарши қаратилган "раддия" (сўзма-сўз: номувофиқлик, парчаланиш, тарқалиш) асари ҳисобланади. Аммо, бундай баҳоларга еътироз билдириб, Абу-Hamid Ғазолий ижодида психологик билимлар учун бир қатор ижобий дамларни қайд етиш лозим. Унинг "адашишлардан қутулиш" рисоласи нафақат автобиографик табиати, балки психологик ғояларнинг турли йўналишлари курашини акс еттириши билан ҳам қизиқарлидир. Бу асар Шарқнинг Нодир адабий ёдгорлиги бўлиб, феодализм даврида руҳ илмининг шаклланиши ва еволюциясининг зиддиятли жараёнини очиб беради.
Ғазалиётнинг психологик таълимотида енг қимматлиси сўз табиати ҳақидаги фикрлардир. "Биз исмлар ҳақида баҳслаша олмаймиз, чунки биз уларни фақат илоҳий қонун рухсати билан нарсаларга бердик", деб ёзади Абу Ҳомид раддияда. "Лекин бу ерда муҳим нарса сўзнинг ўзи емас, балки унинг маъноси."Шуни ҳам таъкидлаш керакки, Абу-Hamid Ғазолий индуктив-генетик метод ёрдамида психологик тушунчаларнинг анча изчил тизимини асослаб берди. "Инсонда яратилган биринчи нарса тегиниш туйғуси... кейин кўриш туйғуси инсонда яратилади... кейин у ешитиш билан жиҳозланган... Кейин унга таъм ҳисси яратилади… Ва ҳоказо екан, бир kishi ақлли объектлар дунё чегарасини кесиб емас, деб."Етти ёшга келиб, инсон" камситувчи қобилиятни ривожлантиради.""Кейин у янги босқичга кўтарилади, ва ақл унга яратилган."Илоҳий ижод" нинг сўнгги босқичи - "пайғамбарлик туҳфаси" нинг ниҳоясидир.
Инсоннинг "илоҳий еволюцияси" босқичларининг батафсил тавсифи, уларнинг мазмунини очиб бериш, инсон психик дунёсини акс еттирувчи model тузишга бўлган саноқли уринишлардан бири еди. Бу усул Ламеттри ва Кондиллаc томонидан яратилган "одам-машина" ва "одам-ҳайкал" тизимларида ҳозирги замонда давомий топди, аммо бу олти асрдан ортиқ вақт ўтмасдан содир бўлмайди.
Машҳур табиб, файласуф ва шоир Ибн Туифел Ибн Рушд билан дўстона муносабатда бўлган. Бидъат қарашлари учун "Ботир муаллим" лақабини олган. Деярли барча Европа тилларига таржима қилинган "Якзаннинг ўғли Хай" нинг мавжуд романида тарихчилар "психологик робинсонаде"ни кўришган. Унда чўл оролидаги жамиятдан ажратилган "жисмоний шахс" нинг ўз-ўзидан ривожланиши тасвирланган. Психологик тушунчалар тизимини яратган Ибн Туифел аста-секин roman қаҳрамонига атроф-муҳитни билиш воситаларини беради. Аммо бу жараён енди Гëазалийдаги каби илоҳий сабабият билан емас, балки инсоннинг ижтимоий анíаналар ва илоҳий ваҳийдан қатíи назар, оëз-оëзидан чуқурлашиш усули билан ривожланиш қудратини англаши билан юзага келади. Ақлли нарсалар билан чекланган дастлабки билимлардан инсон аста – секин ўз ақл-идрокини рўёбга чиқаришга - "ўзи мустақил шахс егаси" деган кашфиётга келади."
Шундай қилиб, Ибн Туифел табиий дунё бирлиги ва унинг еволюцияси ҳақидаги илғор ғояни ҳимоя қилади. Бу бирликка олим инсоннинг ривожланаётган руҳий дунёсини, унинг онг дунёсини ҳам англатади.
Бошқа ҳар қандай кўпроқ таълим ғарбий Европа фалсафий ва психологик фикр таъсир Шарқий аристотелизм, бир машҳур вакили. Ибн Рушд елликдан ортиқ асар ёзган бўлиб, улар орасида Аристотел асарларига" катта"," ўрта "ва" кичик " шархлар туради. Араб мутафаккири ўз асарларида атоқли қадимги юнон олими меросининг таҳлили туфайли "Буюк шарҳловчи" фахрий лақабини олган. Замондошлари Аристотелнинг табиатни, Аверроес еса-Аристотелни тушунтирганини айтишган. A. I. ҳақли равишда ишора сифатида. Ҳерзен, " Арасту бир Араб (Ибн Рушд) уни тирилтиргунга қадар қадимги дунё харобалари остига кўмилиб, жаҳолат зулматида мудраб ётган Европага олиб келди."Бироқ Ибн Рушд қадимги мутафаккирнинг таълимотини тушунтирибгина қолмай, уни қайта кўриб ҳам чиқди. У еттита китобда қомусий тиббиёт асари, "раддия раддияси" ва"ақл ҳақида мулоҳазалар"рисолаларининг муаллифи бўлган.
Аверроес ўзининг психологик таълимотида жон-тан муносабатлари муаммосига материалистик изоҳ берган: "руҳнинг пайдо бўлиши ... руҳнинг тана қуввати билан бирлашиши у билан бирлашишга мойил бўладими?"Психика, individual руҳ ("менинг руҳиятим") сенсуаллик маҳсули сифатида ҳаёт жараёнида атрофдагилар билан мулоқот асосида шаклланади. Психиканинг манбаи ҳиссийлик, контактдир. Қалбни ҳиссиётлилик маҳсули сифатида тушуниш атрофдагилар билан мулоқот тугатилгандан сўнг унинг йўқ қилиниши ҳақида гапиради. Демак, шахс қалбининг боқийлигини инкор етиш.
Ибн Рушд Аристотелнинг руҳ ва ақл ҳақидаги таълимотига ўзича изоҳ берди, яъни уларнинг ажралишини алоҳида таъкидлади. Руҳ танадан ажралмайдиган (биринчи навбатда, сенсуаллик) вазифалар сифатида тушунилган. Улар ақлий фаолият учун зарур (бу ҳам Аристотелнинг фикри еди), тана билан узвий боғлиқ ва у билан йўқолади. Ақлнинг ўзига келадиган бўлсак, у илоҳий бўлиб, қуёш ўз нурларини кўриш органига юборганидек, алоҳида руҳга ташқаридан киради. Вужуднинг йўқолиши билан унга таъсир етиш даврида илоҳий ақл қолдирган шахсий руҳнинг" излари " ғойиб бўлган фоний шахсдан ажралиб, бутун инсон зотига хос бўлган оламий ақл лаҳзаси сифатида мавжуд бўлиб қолаверади.
Аристотелнинг пассив ва фаол онг ҳақидаги таълимотини ривожлантирар екан, Араб олими сенсуализм бизга илоҳий ақлни идрок етиш имконини беради, сўнгра салоҳият ва актуал руҳ ўзини намоён қилади, деб таъкидлайди. Илоҳий ақл фақат инсонда ҳаракатни бошлаб беради. "Руҳ икки йўл билан фаолдир", деб ёзади Ибн Рушд: биринчидан, танага нисбатан-ҳукмронлик қилади ва уни назорат қилади; иккинчидан, унинг тамойиллари ва моҳиятига нисбатан-ақллиликни идрок етади. Унинг танага нисбатан ҳаракатлари ҳиссий идрок, тасаввур, еҳтирослар, ғазаб, қўрқув, қайғу ва оғриқдир. Оқилона идрок объектларини ўйлай бошлагач, барча бегона нарсалардан воз кечади."
Аверроес инсон психикасининг имкониятлари мукаммал еканлиги ҳақидаги фикрни билдириб, билиш жараёнида инсоннинг художўйлиги ҳақидаги ғояни тасдиқлади. У руҳнинг қисмларини фақат инсонда ҳаракатни бошлайдиган universal илоҳий ақл билан таққослади. Бу еса, ўз навбатида, кишиларнинг ақлий қобилиятлари жиҳатидан тенглигини назарда тутган.
Шу билан бирга, "Реасонингс" бири у уч навлари уларни ажратадиган кўра, одамлар қобилиятларини реал фарқлар ғоясини ифодалайди: реторик (ҳукм қилиш учун барча қобилияти билан); диалектик ("табиат ва маҳорат билан" диалектик талқин қилиш қобилияти билан); аподеиктик ("табиат ва фалсафий фан томонидан"талқин қилиш қобилияти билан). Табиий олам ва психофизиолог сифатида Аверроес кўришнинг сезувчи қисми объективга тегишли еканлигини инкор етиб, кўз тўр пардаси томонидан бу функсиянинг бажарилишини асослаб берди.

Шундай қилиб, Ибн Рушд онг ҳолатлари ва физиологик ҳодисалар ўртасидаги енг яқин алоқани еълон қилишда тўхтамади, руҳнинг айрим кучлари у бевосита тана аъзоларининг маҳсулотларини чақирди. Унинг билишда шахс руҳининг барҳаётлиги ва инсоннинг художўйлиги ҳақидаги назарий консепсиялари схоластик-догматик қарашларга зарба берди, одамларнинг табиий тенглиги ғоясини тасдиқлади ва уларнинг дунёвий қадр-қимматини ҳимоя қилди.

Атоқли мутафаккирнинг иккиёқлама ҳақиқат ҳақидаги қарашлари ўз даврининг "расмий" дунёқарашига мос келмас еди. Шунинг учун аверроизмнинг тақдири зиддиятларга тўла: илмий тан олинишдан то анатемагача (Ибн Рушдни "Масиҳга ҳуришни тўхтатмайдиган телба ит" деб аташган). 1256-йилда Рим Папаси номидан Albert Буюк Париж университетида Аверроесга қарши ақл бирлиги ҳақида маъруза қилди ва 1270-йилда Tomas Аквинаснинг бир рисоласи шу ном билан пайдо бўлди. Аммо Ўрта асрлар ва Европа Уйғониш даврининг кўплаб намояндалари учун аверроизм чинакам илмий дунёқарашни вужудга келтиришда байроқдор еди."Қалб" ўз тарихи давомида инсониятни кўп жиҳатдан билишга қизиқиш уйғотди, бу еса табиийки, унинг тадқиқот йўналишлари ва шаклларининг хилма-хиллигида ўз аксини топди. Турли даврларда уларнинг асосий манбалари ҳам диний муносабат, ҳам руҳ ва тана ўртасидаги алоқани акс еттирувчи емпирик маълумотлар, ҳам ўзида кечаётган инсон руҳий жараёнларининг спекулятив кузатишлари натижалари еди. Психологик билимлар еволюсиясининг ўрта асрлар даври муҳим хусусиятларидан бири айнан шу манбалар бирлигини тасдиқлашдир.
Ўрта асрларнинг тенг аҳамиятли хусусияти-қадимги юнон сивилизациясининг қулаши оқибатида издан чиққан психологик ғоялар ривожида узлуксизликнинг тикланишидир. Лекин шуни таъкидлаш лозимки," феодал тикланиш " ўзига хос хусусиятга ега бўлиб, у руҳ тўғрисидаги қадимги таълимотларга шарҳловчиларнинг клерикал йўналганлигида ўз ифодасини топган. Бунинг катта сабаблари бор еди. Бу черков, айниқса, Европадаги монастир ҳаракати ва унинг Шарқдаги рақиби қадимги Юнонистон ва қадимги Рим мутафаккирларининг ютуқларини сақлаб қолган, шарҳлаган ва ривожлантирган."Жон таълимотлари" нинг жуда кўп сонли диний йўналиши ўрта асрларни илмий тушкунлик ва таназзул даври сифатида қабул қилишда стереотипнинг оммавий онгида шаклланишига олиб келди, бу еса бу давр олимларининг инсон маданиятининг прогрессив ривожланишига қўшган ҳиссасининг натижалари ва умумий аҳамиятига зиддир. Шу муносабат билан таназзул ва регрессия босқичидан кўра, феодал жамиятни инсон ақлий дунёси ҳақидаги билимларни чуқурлаштириш учун шарт-шароитларнинг тўпланиши ва ўсиши босқичи сифатида холисона тушунишнинг вазифаси ва зарурияти пайдо бўлади.Ниҳоят, Ўрта асрларда христианлик, Ислом ва Буддизм, маънавий интроспекциянинг ўзига хос шакллари билан ниҳоят шакллана борди ва ўзларини оламшумул динлар сифатида ўрнатдилар. Диний дунёқараш ва унинг схоластик апологетикасига муқобил равишда барча билим соҳаларида илмий фаолият ривожлана бошлайди ва руҳнинг експериментал фани туғилади.