Вапаев Рустамнинг

Дидактик материализм. Таълим мазмунини шакллантиришнинг асосий назариялари XVIII аср охири - ХИХ аср бошларида шаклланди . Уларга таълим мазмунининг моддий ва formal назариялари деб ном берилди.
Биринчиси дидактик материализм ёки енциклопедизм назарияси деб ҳам аталади. Унинг тарафдорлари таълимнинг асосий мақсади талабаларга fanning турли соҳаларидан иложи борича кўпроқ билим бериш, деб ҳисоблаганлар. Бу ақида ХВИИ асрда я.Кўп йиллик умрини талабалар учун зарур бўлган барча билимларни жойлаштиришни истаган дарслик устида ишлашга бағишлаган А. Коменский. Я. нинг замондоши инглиз шоири ва тарихчиси жон Milton (1608-1674). A. Коменс, таълим мақсадини худди шундай тарзда тушунди.
"Таълим ҳақида рисола" да у 9 йил (12 йилдан 21 йилгача) давомида талаба она тили, хорижий тиллар (камида беш), китобий тарих, черков тарихи, ҳуқуқ, астрономия, табиий тарих, Агрономия, география, умумий тарих, навигация, архитектура, тиббиёт, етика, сиёсат, риторика ва мантиқ каби фанлар бўйича билим ва кўникмаларни егаллашини тавсия қилди. Таълим мазмунининг қомусий назарияси тарафдорлари ҳам ХИХ асрнинг кўплаб машҳур ўқитувчилари едилар. Ушбу концепция бугунги кунда ҳам ўз тарафдорларига ега, чунки баъзи дастур ва дарсликларнинг мазмунини таҳлил қилишдан далолат беради.
Дидактик формализм. Таълим мазмунининг formal назарияси ёки дидактик расмиятчилик, ўрганишни фақат ўқувчиларнинг қобилиятлари ва билиш қизиқишларини ривожлантириш воситаси деб ҳисоблади. Шунинг учун академик фанларни танлашнинг асосий мезони математика ва классик тилларда енг кучли ифодаланган ривожланаётган қиймат бўлиши керак.
Таълим мазмунининг formal назарияси вакилларининг лаёқати шундаки, улар ўқувчиларнинг қобилиятлари ва билиш қизиқишларини, уларнинг диққати, хотираси, ғоялари, тафаккури ва бошқаларни ривожлантириш зарурлигига еътибор қаратдилар. Бу назариянинг заифлиги ўқув дастурларида енг аввало инструментал фанлар (тиллар, математика) ўз аксини топганлиги билан боғлиқ еди. Шу билан бирга, ўқув жараёнида турли ўқув фанларида мавжуд бўлган фактлар бой захирасидан фойдаланилмаса, талаба ақл-заковатини ривожлантириш мумкин емаслиги маълум. Иккинчиси Зҳ нинг тадқиқот натижаларида тасдиқланди .Piaget, турли хил фикрлашни ҳисобга олган ҳолда, масалан, биологик, математик ва бошқалар., муайян фактлар ва улар билан шартланган интеллектуал операциялар ўртасида мазмун ва шакл ўртасида яқин алоқа мавжудлигидан келиб чиқди.
Бинобарин, фактлар (объектлар, ҳодисалар, ҳодиса ва жараёнлар) ҳақидаги билимлар тафаккурнинг шаклланишига таъсир кўрсатгани каби, тафаккурнинг ривожланиши ҳам ўқувчининг ҳаққоний характердаги билимларини ўзлаштириш имкониятини белгилайди. Бу икки томонлама, диалектик қарама-қаршиликни унинг мазмуни орқали ўрганишни белгилаб берган енсиклопедизм вакиллари ҳам, ёки билишда субектив-процессуал томоннинг аҳамиятига ортиқча баҳо берган формализм тарафдорлари ҳам аниқ тушунмадилар.
Иккала назария ҳам К. D. Ушинский томонидан чуқур танқид қилинди. У " ақлнинг расмий ривожланиши... ақлнинг ҳақиқий ҳақиқий билимдагина ривожланадиган аҳамияциз белгиси бор"
Мактаб, унинг фикрича, инсонни билим билан бойитиши ва шу билан бирга уни бу бойликдан фойдаланишга ўргатиши керак. Бироқ, у билими кенгая борадиган ўсиб бораётган одам билан шуғулланар екан, у нафақат ҳозирги замон еҳтиёжларини қондириши, балки келажак учун захира ҳам қилиши керак. K. D. Ушинский рус педагогикасида ишлаб чиқилган дидактик материализм ва дидактик формализмнинг бирлиги ғоясини қўйди.
Таъкидлаш керакки, ушбу назариялар тарафдорлари ўртасидаги низолар бугунги кунгача давом етмоқда. Шу билан бирга, кўпчилик биринчи навбатда интеллектуал кучларнинг ривожланиши ҳақида ғамхўрлик қилиш кераклигини таъкидлайди: нимани ўргатиш муҳим емас, қандай қилиб ўргатиш муҳим.
Дидактик утилитаризм. Ақшда ХИХ ва ХХ асрларнинг ўз навбатида таълимнинг моддий ва formal мазмуни назарияларидан қониқмасликка жавоб сифатида утилитар тушунча - дидактик утилитаризм пайдо бўлди. Америкалик педагог Ж. Dewey томонидан илгари сурилган. Европада шунга ўхшаш фикрларни Деwейдан кучли таъсирланган яна бир машҳур немис ўқитувчиси Г. Кершенстеинер билдирди.
J. Dewey, алоҳида ўқув предметларининг мазмуни ўртасидаги алоқанинг манбаи талабанинг шахсий ва ижтимоий фаолияти деб ҳисоблаган. Шунинг учун ҳам ижтимоий меросни егаллашнинг ягона йўли болаларни цивилизацияга нима бўлиш имконини берган фаолият билан таништиришдир. Шу сабабли таълим мазмунини белгилашда конструктив синфларга еътибор қаратиш, болаларни овқат пиширишга, тикишга ўргатиш, уларни еҳтиёжмандлик билан таништириш ва бошқалар.

Бу тадбирлар фанларни ўрганишда изчиллик ва узлуксизликка емас, балки ўқувчининг ўз тажрибаси билан боғлиқ янги муносабатлар ва хатти-ҳаракатларни шакллантириш еркинлигига асосланган optimal дастурни таъминлайди. Бинобарин, ижтимоий тажрибани қайта қуриш, Dewey фикрича, таълим мазмунини белгилашда асосланиши лозим бўлган асосий мезондир. Бир вақтнинг ўзида турли хил амалий машқлар ўқувчиларнинг тафаккури ва фаолиятини фаоллаштирувчи омил ролини ўйнайди.

Дидактик утилитаризм назариясига кўра ўқув дастурларини қуриш тамойиллари қуйидаги қоидалар шаклида тақдим етилиши мумкин:
- таълим мазмунига муаммоли ёндашиш тамойили, унинг фанлараро билимлар тизимлари шаклида ифодаланишини назарда тутади, уни ривожлантириш талабалардан жамоавий ҳаракатларни талаб қилади;
- билимларни ўзлаштиришни ўқув машқлари орқали амалга ошириладиган анъанавий ёндашувдан фарқли ўлароқ, муайян муаммоларни ҳал қилиш жараёнида амалий кўникмаларни шакллантириш тамойили;
- таълим ва тарбиянинг белгиланган мақсадларига функсионал боғлиқ бўлган ўқитишни ўйин билан бирлаштириш тамойили;
- ўқувчиларнинг фаоллигини фаоллаштириш, билим ва кўникма олишда мустақиллик зарурлигини таъкидлаш тамойили;
- болаларни ўз ижтимоий муҳити ҳаётига жалб етиш тамойили, уларнинг бир қисми ҳисобланади.
Дидактик утилитаризм Amerika мактабидаги тарбиявий ишларнинг мазмуни ва усулларига ҳам кучли таъсир кўрсатди. Ўз қоидаларига мувофиқ, талабалар, ўз навбатида, ўқувчиларнинг субъектив еҳтиёжларига ўқув ишларини мослаштириш учун, мажбурий ва ихтиёрий бўлинган еди академик фанлар, танлаш нисбатан, хусусан, максимал еркинлик берилиши учун ҳаракат қилинди, иложи борича табиий ўрганиш бериш, мактаб ижтимоий ҳаёт жой қилиш, ва ўқув - талабалар манфаатларини акс еттирувчи.
Дидактик утилитаризм асосий қоидаларини амалий амалга ошириш аллақачон 30-40с да Dewey ва унинг тарафдорларини айблаган кўплаб таниқли америкалик олимларнинг кескин танқидлари билан учрашди, уларнинг фаолияти Қўшма Штатларда таълим даражасининг сезиларли пасайишига олиб келди.
Функсионал материализм. Функсионал материализм деб аталган таълим мазмунининг назариясини машҳур поляк олими В. Окон ишлаб чиққан. Мавжуд тушунчалар, хусусан енциклопедизм, дидактик формализм ва утилитаризм вақт синовидан ўта олмаганлигини таъкидлаб, у талабалар учун ҳам билим олишни, ҳам бу билимдан ўз фаолиятида фойдаланиш кўникмасини егаллашни таъминлайдиган бундай назария зарур, деб ҳисоблайди. Бундай назариянинг асосини билишнинг фаолият билан узвий боғлиқлиги тўғрисидаги позиция ташкил етади.

Шу нуқтаи назардан дастурлар мазмунини танлаш ва қуришда дунёқараш ёндашуви билан ёндошиш лозим. Алоҳида буюмларнинг мазмуни уларнинг етакчи ғоясини акс еттириши лозим. Масалан, биологияда еволюция ғояси, математикада функсионал боғлиқликлар ғояси ва бошқалар.

Бундан ташқари, ўқувчиларга мактабда олинган билимлардан фойдаланиб, уларда мавжуд бўлган табиий, ижтимоий, маданий ва техник воқелик жиҳатларини ўзгартиришга доир амалий муаммоларни ҳал етиш имконини бериш лозим. Бироқ, бу талабни амалга ошириш, бу ўқувчиларнинг қобилиятлари, билим қизиқишлари ва, енг аввало, фикрлаш ва фаолият мустақиллиги ривожланишига ёрдам берадиган, уларни ўз-ўзини тарбиялашга даъват етадиган мазмун ва усулларга боғлиқ.
Бу назарияда жамият томонидан таълимга қўйилган талабларнинг ҳам, ўқувчиларнинг individual еҳтиёжларининг ҳам бирлиги қайд етилади.
Оператив структуралаш назарияси. 50-йилларнинг ўрталарида дастурлаштирилган таълимнинг вужудга келиши муносабати билан таълим мазмунини оператив структуралаш назарияси ишлаб чиқилди. Бу назария нимани ўқитиш керак деган саволга емас, балки қандай ўқитиш керак деган саволга жавоб беришга уринишдир. Унинг тарафдорлари мавзунинг мазмунини ташкил етувчи билимлар ва улар ўртасидаги боғланишларни атрофлича таҳлил қилишни зарур деб ҳисоблайдилар.
Бундай таҳлил дастурлаштирилган матн мақсадларининг аниқ ва аниқ таърифини назарда тутади. Аввало, матн орқали ишлагандан сўнг ўқувчилар ўзлаштириши лозим бўлган ҳаракатлар мазмуни белгиланади. Сўнгра ўқувчиларнинг "дастлабки билим" ларини ўзгартиришнинг рационал йўллари аниқланиб, улар билан мавзуни ўрганишга киришилади, егалланган билим ва кўникмалар ҳосил қилинади. Шу билан бирга дастурлаштирилган material бир-бири билан маъновий ва мантиқан боғлиқ бўлган ҳаракатлар ва натижаларга бўлинади.
Талабалар ўрганиши лозим бўлган ўқув материалида fundamental масалалар (асосий тушунчалар, қонунлар, теоремалар, принсиплар, қоидалар ва бошқалар ёритилган.), ҳамда улар ўртасида мавжуд бўлган мантиқий ва мазмуний боғланишларни диққат билан таҳлил қилади. Шундан сўнг ажратиб кўрсатилган саволларнинг ҳар бири учун типик мисоллар танланади. Ўқувчиларга ўз мисолини бериш имконияти берилади. Бундай ҳолатда ўқитувчи уларни дарҳол текшириб, йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоларнинг олдини олади.