Вапаев Рустамнинг

3. Педагогик лаёкат
Ўқитувчининг касбий компетентлигининг асосини унинг педагогик маҳорати ташкил етади. Педагогик маҳорат-назарий билимлар, педагогик қобилиятларга асосланган ва педагогик муаммоларни ҳал етишга қаратилган изчил ҳаракатлар мажмуидир.
Асосий педагогик маҳоратга қисқача таъриф бериб ўтамиз.
Аналитик кўникмалар-педагогик ҳодисаларни таҳлил қила олиш, уларни назарий асослаш, ташхис қила олиш; устувор педагогик вазифаларни шакллантириш ва уларни ҳал етишнинг optimal йўлларини топа олиш.
Башоратли кўникмалар-тақдим ва уларнинг фаолияти ташхиси мақсад ва вазифаларини шакллантириш қобилияти; уларга еришиш учун усулларини танлаш учун; натижага еришиш мумкин оғиш олдиндан, уларни бартараф қилиш йўлларини танлаш учун; ақлий ўқув жараёнининг тузилиши ва individual компонентларини ишлаш қобилияти; таълим жараёнида иштирокчилар маблағлари, меҳнат ва вақт харажатларини олдиндан баҳолаш учун; таълим жараёнида иштирокчиларининг таълим ва ривожланиш имкониятларини олдиндан тахмин қилиш қобилияти.
Дизайн ёки конструктив кўникмалар-уларнинг еҳтиёжлари, қобилиятлари, хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда таълим жараёни иштирокчиларининг мазмуни ва фаолиятини режалаштириш қобилияти; таълим жараёнининг шакли ва тузилишини иштирокчиларнинг шакллантирилган вазифалари ва хусусиятларига қараб аниқлаш қобилияти; педагогик жараённинг алоҳида босқичлари ва уларга хос вазифаларни аниқлаш қобилияти; талабалар билан individual ишлашни режалаштириш, таълим ва тарбиянинг optimal шакллари, усуллари ва воситаларини танлаш.
Рефлексив кўникмалар ўқитувчининг ўз-ўзига йўналтирилган назорат ва баҳолаш фаолияти билан боғлиқ. (Ўқитувчининг рефлексияси-ўз педагогик фаолиятини тушуниш ва таҳлил қилиш фаолиятидир.)
Ташкилотчилик қобилиятлари сафарбарлик, ахборот-дидактик, ривожлантирувчи ва йўналтирувчи кўникмалар билан ифодаланади.
Коммуникатив кўникмалар ўзаро боғлиқ учта гуруҳни ўз ичига олади: персептуал кўникмалар, педагогик (оғзаки) мулоқотнинг ҳақиқий маҳорати ва педагогик техниканинг маҳорати (маҳорати).
Педагогик техника-ҳар қандай вазиятда (нутқ маҳорати, пантомимика, ўзини бошқариш қобилияти, хайрихоҳлик, оптимистик муносабат, актёр ва режиссёр маҳорати елементлари) кишилар билан самарали таъсир ўтказиш учун ўз фаолиятида ўқитувчи учун зарур бўлган кўникмалар мажмуи.



Педагогнинг педагогик фаолият субъекти сифатида касбий шаклланиш натижалари унинг касбий-педагогик маданияти ва касбий маҳоратидир. Ўқитувчининг касбий-педагогик маданиятини касбий-педагогик йўналганлик, касбий билим, педагогик қобилият ва педагогик маҳоратнинг синтези сифатида тавсифлаш мумкин.
Педагогик маҳорат, ўз навбатида, касбий ва педагогик маданиятни ривожлантиришнинг енг юқори даражасидир. Уста ўз касбида юксак санъатга еришган мутахассисдир. Педагогик маҳорат кўпинча педагогик янгилик билан қўшилиб, педагогик жараёнга янги илғор ғоялар, усуллар, шакллар, технологияларни жорий етиш ва уларни татбиқ етиш фаолияти тушунилади анъанавий ёндашувлар билан бирга. Киритилган янгиликлар анъанавий таълим мазмуни, методлари ва шаклларидан тубдан фарқ қилса, унда педагогик фаолиятнинг инновацион йўналтирилганлиги ёки таълимдаги янгиликлар ҳақида сўз боради.

Профессионализм-шахснинг касбий кўникма ва малакаларни ўзлаштирганлик даражаси. Professional-ўз соҳасида тегишли таълим ва малакага ега бўлган мутахассис. Профессионализм психологик ва шахсий таълим сифатида касбий билим, кўникма ва малакалар ҳамда касбий вазифаларни белгилаш ва ҳал етиш санъати билан ажралиб туради.

Касбий ривожланишга қандай омиллар устувор таъсир кўрсатади? Аввало, бу шахсий хусусиятлар ва ривожланиш истаги. Касбий муҳим фазилатларни ривожлантиришга мажбур қиладиган касбий фаолият омилининг ўзи кам емас. Касбга кириш йўли ва шароитлари ҳам таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, иш тажрибаси муҳим омил ҳисобланади. Шу билан бирга хизмат муддатининг ошиши ҳар доим ҳам профессионаллик даражасининг ошишини кўрсатавермайди. Баъзан қарама-қарши тенденция кузатилади: инсон стереотипларнинг раҳм-шафқатидан ўзини топади, ривожланишдан тўхтайди, янги тажрибаларга қарши бўлади. Ўқитувчининг касбий ривожланишига ҳаётий инқирозлар (рўёбга чиқмаслик, бўшлик, умидсизликни ҳис қилиш ёки англаш) ҳам тўсқинлик қилади. Бу омиллар ички ҳисобланади.
Касбий ўсишнинг ташқи омиллари ҳам мавжуд. Буларга, биринчидан, шахснинг individual хусусиятлари (майллар, майллар, қобилиятлар) киради; иккинчидан, жамиятнинг муайян мутахассисларга бўлган еҳтиёжи (таълим бозоридаги мавжуд вазият таълим хизматларига бўлган талабнинг ортиши билан тавсифланади, шунинг учун келгуси йилларда педагогик фаолият жуда долзарб бўлиши мумкин); учинчидан, яқин атрофдаги имкониятлар, яъни инсон ўз касбини танлашда ега бўлган ресурслар: келажакдаги иш ҳақида ҳақиқий билим, яшаш жойига яқин таълим муассасасининг жойлашуви, танлов, молиявий ҳолат ва ҳоказоларни чеклайдиган муайян билим даражаси.
Ўқитувчининг касбий ривожланишида босиб ўтган босқичларини кўриб чиқамиз. Ҳозирги кунда узлуксиз ўқитувчи таълим тизими мавжуд:
олдиндан университети (пре-professional) босқичи. Мактаб ёшидаги Individual ўқувчилар педагогик меҳнатга майл ва қобилиятларни намоён қиладилар: улар киришувчан, болаларга меҳр-муҳаббатли, емпатия, одамийлик, бошқаларга нисбатан бағрикенглик ва бошқалар. Бу сифатларнинг намоён бўлиш даражасини психологик-педагогик диагностика усуллари ёрдамида аниқлаш мумкин. Ўқувчиларнинг ўқитувчилик касбига бўлган қизиқишларини шакллантиришга тажрибали ва обрўли ўқитувчилар, ота-оналар ва ўқув предметлари таъсир кўрсатади. Шунингдек, тасодифий омиллар (таълим муассасасининг яқинлиги, ота-оналарнинг талабчанлиги, дўстларнинг таъсири ва бошқалар ҳам мавжуд.). Мактабда психология ва педагогикага кириш бўйича факултатив курслар мавжуд бўлиб, педагогикага ихтисослаштирилган синфлар яратилади. Уларнинг вазифаси ўқитувчилик касбига ружу қўйган ўқувчиларни аниқлаш, касб танлаш мотивларини шакллантириш; уларни касбий-педагогик фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништиришдан иборат.
Университети (профессионал) босқичи. Бу босқичда ўқувчилар-бўлажак ўқитувчилар ўрта махсус ёки (ва) олий мактабда тизимли умумий таълим ва касб-ҳунар таълим оладилар. Университетда ўқув жараёни талабаларга таълимнинг турли шаклларини таклиф етади (маъруза, seminar, лаборатория машғулотлари, ўқув ва саноат амалиёти). Зотан, университетда талабалар ўқув жараёнининг боришини касбий лавозимлардан таҳлил қилишлари мумкин. Шунингдек, ўз-ўзини тарбиялаш билан шуғулланиш (адабиётларни ўрганиш, оммавий ахборот воситаларининг таъсири, турли конференсиялар, кўргазмалар, илмий-тадқиқот ишларида иштирок етиш, турли курсларда ўқитиш, ўқитувчилар билан мулоқот қилиш ва бошқалар муҳим аҳамиятга ега.). Ҳозирги кунда олий таълимда ўқитувчи тайёрлашнинг икки босқичли тизими (мутахассис, магистр) ишлаб чиқилиб, амалга оширилмоқда. Ўқишни тугатгач, давлат имтиҳонларини топшириб, университет битирувчиси ўқитувчи дипломини (ўқитувчисини) олади ва professional ўқитувчи сифатида ишлаш ҳуқуқига ега.
Олий ўқув юртидан кейинги босқич (олий ўқув юртидан кейинги таълим). Бу босқичнинг асосий вазифаси касбий маҳоратнинг узлуксиз такомиллашиб боришидир. Ишнинг биринчи йили-янги вазиятга мослашиш, ўқитувчи ходимлар, ўқувчилар, уларнинг ота-оналари, болалар учун жавобгарлик ва ҳоказоларга кўникиш даври. Бу касбга кириш даври. Тажрибали ўқитувчилар орасидан мураббий расман стажёрга бириктирилган. Беш йилгача иш стажига ега бўлган ўқитувчи ёш ўқитувчи мақомига ега. Одатда 3-5 йиллик меҳнатдан сўнг ўқитувчи ўз тажрибасини, ҳамкасблари тажрибасини ўрганиб, идрок ета бошлайди, уни умумлаштиради. Шу асосда маърузалар тайёрлайди, мактабнинг педагогик кенгашларида, педагогик ўқишларда, илмий-амалий конференсияларда, семинарларда, турли даражадаги йиғилишларда ва ҳоказоларда сўз юритади. У даврий нашрларда, педагогик нашрларда ва ҳоказоларда мақолалар чоп етиши мумкин.
Малакасини ошириб, ўқитувчи курсларда, малака ошириш институтида, магистратурада, аспирантурада шуғулланади, олий ўқув юртлари ёки илмий-тадқиқот институтларининг педагогика ва бошқа бўлимларида номзод бўлади, услубий тавсия ва қўлланмалар ишлаб чиқади, диссертацияларни ҳимоя қилади.
Педагогикада педагогик объектлар, ҳодиса ва жараёнлар сифатини мураккаб ўлчаш ва баҳолаш методикаси, назарияси ва амалиётини очиб берувчи йўналиш. уни педагогик квалиметрия (лотинча cвал - сифат ва метрослардан - ўлчаш) деб аташган. Айнан шу атама педагогларнинг касбий сифатларини, енг аввало, уларнинг касбий маҳорати, маҳорати, янгиликларини диагностика қилишга қаратилган педагогик тадқиқот соҳасини назарда тутади. Педагогик амалиётда педагогик қуалиметрия педагог ходимларни аттестациядан ўтказиш сифатида амалга оширилади. Иккинчиси еса малака тоифаларидан бирининг лавозими ва топшириғига мувофиқликни ўрнатиш мақсадида ўқитувчилар фаолиятини ўрганиш деб тушунилади. Беларус профессионал маҳорат даражасига қараб ўқитувчилар расмий сертификатлаш бир амалиёт бор. Аттестация-таълим тизими педагог кадрларининг мажбурий тартиби. Касбий маҳоратнинг ўсишини ва ўқитувчиларнинг ижодий ташаббускорлигини ривожлантиришни рағбатлантиради. Аттестация ҳам педагог кадрларни назарий тайёрлаш даражасини оширишга кўмаклашади ва педагогик унвон ваколатини қўллаб-қувватлайди. Педагог ходимларни аттестациядан ўтказиш доирасида уларнинг малака даражаси, иш натижалари, ишбилармонлик ва шахсий сифатлари аниқланади. Сертификатлаштириш натижалари табақалаштирилган Ҳақнинг асоси ҳисобланади. Аттестациядан сўнг ўқитувчиларга иккинчи, биринчи ва олий малака тоифалари берилади. Педагоглик касбининг енг яхши усталарига "таълим аълочиси", "фахрий ўқитувчи", "таълим аълочиси" ва бошқа унвонлар берилади. Ўқитувчи касбий ўсиш, касбий юксалиш йўлига ега. Педагогик каръера-ўқитувчини касбий маҳоратини оширишда ва ўз касбида ўз-ўзини англашда фаол тарғиб етиш. Ўқитувчилар мактабда методик бўлим бошлиғи (мавзу бўйича), директор ўринбосари, мактаб директори, назоратчи ва туман, шаҳар, вилоятдаги таълим органлари раҳбарини тайинлаши, Халқ таълими вазирлиги ходими, қўшимча таълим муассасалари раҳбари, ИПК бўлинмалари ва бошқаларни тайинлаши мумкин. Ўқитувчи карерасининг тузилишида унинг образи муҳим рол ўйнайди. Образ-ўқитувчининг ҳамкасблари томонидан идрок етилиши, ижтимоий муҳит, оммавий онгнинг ҳиссий рангли стереотипидир. Тасвир табиий фазилатлардан, ижтимоий фазилатлардан иборат (сосйиллик, емпатия, рефлексивлик, нотиқлик); таълим, касбий маҳорат, ахлоқий қадриятлар, қарор қабул қилиш технологияларини билиш, шунингдек, ютуқлар, масъулият, мажбурият ва бошқа фазилатларга йўналтириш.