Вапаев Рустамнинг

11. Психологиянинг ривожланиш босқичлари
Биринчи (милоддан аввалги ВИ аср-ХВИ аср) - психологик билимлар фалсафа, шунингдек, бошқа фанлар қаърида ривожланганда;
Иккинчиси (ХВИИ-бошланиши). ХИХ аср). - психологияда експериментал метод шаклланганда;
(Дастлабки икки давр биз учун кам қизиқарлидир, чунки улар психологиянинг фан сифатида туғилган даврлари еди.)
Учинчи (10с-сер. ХХ асрнинг 30-йиллари) - ҳаёт фаолиятининг мақсади: хулқ-атвор, психоанализ, аналитик психология ва бошқалар.;
Тўртинчи (ХХ асрнинг 50-йиллари-ХХ асрнинг охири)-ҳаётнинг мақсади-ўсиш ва ривожланиш: гуманистик ва трансперсонал психология.
Бешинчи (ҳозирги замон) - ҳаётнинг мақсади олий ҳолатга кўтарилишдир: келажакнинг ажралмас психологиясини шакллантириш.
Психология ўз тараққиётида бир неча босқичларни босиб ўтди. Пре-илмий давр тахминан милоддан аввалги ВИИ-ВИ асрларда, яъни психиканинг объектив, илмий тадкикотлар бошланишидан олдин, унинг мазмуни ва вазифалари билан тугайди. Бу даврда руҳ ҳақидаги ғоялар кўплаб миф ва афсоналарга, руҳни муайян тирик мавжудотлар (тотемлар) билан боғлайдиган ертаклар ва асл диний ақидаларга асосланган еди. Иккинчи, илмий давр милоддан аввалги ВИИ-ВИ асрларга келиб бошланади. Бу даврда психология фалсафа доирасида ривожланди ва шунинг учун у фалсафий даврнинг шартли номини олди. Унинг давомийлиги ҳам бир қадар шартли равишда - биринчи психологик мактаб (ассоциация) пайдо бўлгунга қадар ва фалсафа ёки табиатшуносликда қабул қилинганидан фарқ қиладиган ҳақиқий психологик терминологияни аниқлашгача белгиланади.
Деярли ҳар қандай тарихий тадқиқотлар учун табиий бўлган психология тараққиётини даврлаштириш конвенционаллиги туфайли алоҳида босқичларнинг вақт чегараларини ўрнатишда айрим тафовутлар пайдо бўлади. Баъзан мустақил психология фанининг пайдо бўлиши W. Вундт мактаби билан, яъни експериментал психология ривожланишининг бошланиши билан боғлиқ. Бироқ психология фани ўз предметининг мустақиллигини, фанлар тизимидаги мавқеининг ўзига хослигини - фан ва гуманитар ва табиий бир вақтнинг ўзида ҳам ички, ҳам ташқи муаммоларни ўрганиш билан анча олдин мустақил деб белгиланди. ва психиканинг ташқи (хулқ-атвор) кўринишлари. Психологиянинг бу мустақил мавқеи 18-аср охири ва 19-аср бошларида университетларда ўқиш предмети сифатида жорий етилганда ҳам вужудга келган. Шундай қилиб, ХИХ аср ўрталарига келиб психологиянинг мустақил фан сифатида шу даврдан пайдо бўлиши ҳақида гапириш тўғрироқ бўлади. експериментал психологиянинг шаклланиши.
Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам психологиянинг мустақил фан сифатида вужудга келиш даври фалсафанинг маëнавий тараққиёт даврига нисбатан анча қисқа еканлигини еътироф етиш лозим. Табиийки, бу давр бир текис емас ва 20 асрдан ортиқ вақт мобайнида психология фани сезиларли ўзгаришларга учради. Психологиянинг предмети, психологик тадқиқотларнинг мазмуни ва психологиянинг бошқа фанлар билан алоқаси ўзгарди.
Узоқ вақт давомида психологиянинг предмети руҳ еди (1-жадвалга қаранг). 1) еса, турли даврларда бу тушунчага турли мазмун берилган. Антик даврда руҳ "архе" - дунёнинг бирламчи асоси, мавжуд бўлган ҳамма нарсани ташкил етувчи асосий ғишт деган тушунчага қиёслаб, тананинг бирламчи асоси деб тушунилган. Шу билан бирга, руҳнинг асосий вазифаси тана фаолиятини бериб ҳисобланган, чунки, илк олим-психологларнинг фикрича, тана руҳ томонидан ҳаракатда белгиланган inert massa ҳисобланади. Руҳ нафақат фаолият учун енергия беради, балки уни бошқаради. инсон хатти-ҳаракатини бошқарадиган руҳдир. Аста-секин билиш руҳнинг вазифаларига қўшилиб борди ва шу тариқа билиш босқичларини ўрганиш фаолиятни ўрганишга қўшилди ва у тез орада психология фанининг енг муҳим муаммоларидан бирига айланди.
Ўрта асрларда руҳ, енг аввало, илоҳиёт учун ўрганиш предмети бўлиб, унинг илмий билиш имкониятларини анча торайтирган. Шунинг учун ҳам психология фанининг предмети расман ўзгармаган бўлса-да, аслида ўша даврдаги тадқиқот соҳаси тана фаолияти турлари ва билиш хусусиятларини, аввало, дунёни sensor билишини ўрганишни ўз ичига олган. Тартибга солиш функцияси, иродавий хатти-ҳаракатлар ва мантиқий фикрлаш моддий руҳ емас, илоҳий ироданинг имтиёзи деб ҳисобланган. Бунинг ажабланарли жойи йўқ жон ҳаётининг бу жиҳатлари деизм ва томизм (Авиcенна, Ф. Aquinas, Ф. Бекон ва бошқа олимлар) тушунчалар илмий ўрганиш мавзу қисми емас еди.
ХХ аср психологиясидаги асосий йўналишлар
ХХ аср бошларида психологияда инқирозли ҳолат юзага келади: интроспексия усули сезиларли натижалар бермади; руҳий воқеликнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаштириш, руҳий ҳодисаларнинг физиологик механизмлари билан боғлиқлиги муаммосини ҳал қилиш мумкин емас еди ва психологик назария ва експериментал маълумотлар ўртасида сезиларли бўшлиқ пайдо бўлди. Бу инқирозни бартараф етишга уринишлар психология фанида бир қанча нуфузли мактаб (йўналиш) ларнинг шаклланишига олиб келди.
Беҳавиорисм
James Watson (1878-1958)
Бу соҳанинг асосчиси америкалик олим Д. Уоцон (1878-1958) ҳисобланади. Психология фан сифатида онг билан емас, илмий мушоҳада қилиш мумкин бўлмаган руҳий ҳодисалар билан емас, балки хулқ-атвор билан шуғулланиши керак. Уоцоннинг фикрича, хулқ-атворнинг асосий вазифаси (инглиз тилидан, хулқ - атвор - "хатти-ҳаракат") хулқ-атвор кузатишларини шундай жамлашки, инсоннинг тегишли вазиятга (стимулга) муносабати қандай бўлишини олдиндан айтиб бериш мумкин. Хулқ-бу кўр-кўрона синов ва хато орқали олинган ёки роте томонидан ўрганилган ўрганиш натижасидир E. Толман, К. Ҳулл, ва Б. Skinner, Watson издошлари, огоҳлантиришларга ва қизиқишларига жавоб ўртасидаги уланишлар тўғридан-тўғри емас, деган хулосага. Улар "оралиқ ўзгарувчилар" воситачилигида - билим, назорат механизми ва бошқалар. Бироқ, бу механизмлар компютернинг ҳисоблаш ва ҳал қилиш қурилмаси билан таққосланади, яъни.психологик бўлмаган. Шунга қарамай, хулқ-атвор ғоялари тилшунослик, антропология ва социологияга ижобий таъсир кўрсатиб, кибернетиканинг келиб чиқишидан бирига айланди ва ўрганиш муаммосининг ривожланишига ҳисса қўшди.
Gestalt Психология
Курт Levin (1890-1947)
Wolfgang Koehler (1887-1967)
T. Wертҳеимер, W. Keller ва К. Левиннинг саъй-ҳаракатлари туфайли Германияда пайдо бўлиб, у психикани integral тузилмалар (гесталц) нуқтаи назаридан ўрганиш дастурини илгари сурди. Gestalt психологияси мураккаб руҳий ҳодисаларни ассоциация қонунларига кўра оддийлардан қурилган деб талқин қилган W. Вундт ва Е. Титченернинг ассоциатив психологиясига қарши чиқди. Gestalt тушунчаси (немис тилидан. "шакл") сезувчи ҳосилаларни ўрганишда келиб чиққан бўлиб, уларнинг тузилишининг бу ҳосилаларга киритилган таркибий қисмларга (сезгиларга) нисбатан "устунлиги" кашф етилган. Масалан, ижро етилганда куй-да турли кейсларда ва турли сезгиларни уйғотади, у бир ва бир хил деб еътироф етилади. Фикрлаш худди шундай муомала қилинади: бу тақдир иборат, муаммо вазият елементлари таркибий талабларига хабардорлик, ва бу талабларга жавоб ҳаракатлар (Б. Koehler). Мураккаб руҳий образнинг қурилиши идрок қилинаётган соҳадаги муносабатларни (тузилмаларни) оний англашнинг махсус ақлий ҳаракати - инситетда амалга ошади. Gestalt психология ҳам беҳавиоризм билан ўз мавқеини зид, қайси фақат тасодифан муваффақиятга олиб келади "кўр" автомобил синовлари орқали излаб томонидан муаммо вазиятда тананинг хатти тушунтирди. Gestalt психологиясининг мохияти психик образ тушунчасини ишлаб чиқиш, психик ҳодисаларга системали ёндашувни маъқуллашдан иборат.
Чуқур Психология
Sigmund Freud (1856-1939)
Ҳужжатли Adler (1870-1937)
Cарл Gustav Жунг (1875-1961)
Erich Fromm (1900-1980)
Karen Horney (1885-1952)
1896да психологик назария ва амалиёт тенденцияси пайдо бўлди, бу енди чуқурлик психологияси деб аталадиган нарсанинг бошланишини белгилаб берди. Австриялик психиатр ва психолог З. Фрейд (1856-1939) томонидан ташкил етилган. Физиолог ва невропатолог сифатида ўз тадқиқотларини бошлаган Фрейд психикага физиологик ёндашув етишмайди, деган хулосага келди ва психоанализ деб атаган инсон руҳий ҳаётини таҳлил қилишнинг ўз тизимини таклиф қилди. Топик (структуравий) нуқтаи назардан психика Фрейднинг фикрича учта ҳосилани ўз ичига олади: "мен", "Super-мен" ва "у". Охирги икки тизим бирламчи қатламда жойлашган руҳий жараён-онгсизликда. "У" - бу икки гуруҳ дискларни жамлаш жойи: (а) хаётга хайдовчи ёки ерос, жинсий хайдовчиларни ва" мен " ни ўз-ўзини сақлаб қолишга хайдовчи ва (б) хайдовчи ўлимга хайдовчи, йўқ қилиш-тҳанатос. "Бу" хатти ҳаракатлантирувчи кучи, руҳий енергия манбаи, кучли мотивацион тамойили ҳисобланади. "Мен" психик аппаратнинг иккиламчи, юзаки қатлами бўлиб, одатда онг деб аталади. "Мен" атрофимиздаги дунё ва тананинг ҳолати ҳақида маълумотни қабул қилади. Унинг асосий вазифаси-юқорида қайд етилган дискларни ижтимоий соҳанинг шахсга душман бўлган талаблари билан унинг ўз-ўзини сақлаб қолиш манфаатлари йўлида ўлчашдир. "Мен "нинг" у "га қўйиладиган талаблар тизими-" Super - Его " -ички "бошқарувчи", "танқидчи", шахснинг ахлоқий ўзини тута билиш манбаидир. Психиканинг бу қатлами тарбия жараёнида (аввало оилада) асосан онгсиз шаклланади ва виждон шаклида намоён бўлади.
Динамик жиҳатдан бу шахс даражалари онгли ва онгсизлар ўртасидаги зиддият билан тавсифланади. Беҳуш дисклар, Фрейд кўра, "табиатан кıнанмасı" ва "Super-Его" енергияси билан бостирилган етилади, қайси бир kishi учун чидаб бўлмас тарангликни яратади. Иккинчиси қисман беҳуш мудофаа механизмлари орқали олиб ташланиши мумкин - репрессия, рационализация, сублимация ва регрессия. Психоаналистнинг вазифаси психотерапевт сифатида Фрейд томонидан беморнинг еркин ривожланаётган бирлашмалари ва орзуларини таҳлил қилиш орқали травматик тажрибаларни аниқлашва кейин уларни амалга оширишга ёрдам беради ва шунинг учун улардан ўзини озод қилади.
З. Фрейд психологияга бир қатор муҳим мавзуларни киритди: онгсиз мотивация, психиканинг мудофаа меҳанизмлари, ундаги жинсийликнинг роли, болалик руҳий жароҳатларининг вояга етишдаги хулқ-атворга таъсири ва бошқалар. Бироқ, унинг енг яқин талабалари, аввало, жинсий драйвлар, камситиш ҳисси ва бу нуқсонни (А. Adler) ёки universal тажрибани (К. Adler) ўзлаштирган коллектив беҳуш (archetypes) ўрнини қоплаш кераклиги ҳақида хулосага келишди. Жунг), шахснинг ақлий ривожланишини аниқланг. Adler, деб аталмиш "individual психология" асосчиси, онг ва онгсиз ўртасида қаттиқ чегаралари ва антагонизмлар йўқлигини таъкидлади. Жунг, аналитик психология деган нарсада " инсонга унинг иллатлари нуқтаи назаридан қараганда, унда соғлом ва кучли бўлган нарсалар асосида қаради."
K. Horney, Г. Sullivan ва Е. Fromm, freudian психоанализ (нео - Фреудианс) ислоҳотчилари, инсон руҳиятининг онгсиз ядросининг табиатини унинг ҳаётининг ижтимоий шароитлари билан боғлашга ҳаракат қилишди. Инсон нафақат биологик предметли онгсиз драйвлар билан, балки хавфсизлик ва ўз-ўзини англаш (Horney), ўзини ва бошқаларни ерта болалик даврида (Салливан) ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузилиши (Fromm).
Когнитив Психология
Улрик Неиссер (1928-)
Унинг вакиллари У. Неиссер, А. Паивио, ва бошқалар бор. улар субъектнинг хатти-ҳаракатларида (лотинча cогнито-билимдан) билимга муҳим рол ўйнайди. Улар учун Марказий савол мавзу хотирасида билимларни ташкил етиш, еслаб қолиш ва фикрлаш жараёнларида оғзаки (оғзаки) ва образли компонентларнинг нисбатига айланади. Бу психология ахборот-теоретик ёндашувнинг маълум таъсири остида пайдо бўлди. Когнитив психологиянинг асосий тушунчаси "схема"дир. Инсон бошида мавжуд бўлган объектлар ва ҳодисалар ҳақидаги маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш режаси. Идрок, хотира, тафаккур ва бошқа билиш жараёнлари организмнинг тузилиши генотип билан белгиланадиган тарзда схемалар билан белгиланади.
Натижада когнитив психология билиш фаолиятига хос бўлган енг муҳим хусусиятларни: селективлик, муҳитнинг детерминативлиги, когнитив схемаларнинг нотўлиқлиги ва бошқаларни аниқлади.
Гуманистик (екзистенсиал) психология
Gordon Willard Аллпорт (1967)
Murray Генри Aleksandr (1893-1988)
Майкл Murphy
Cарл Тўлов Rogers (1902-1987)
Иброҳим Harold Maslow (1908-1970)
Унинг енг таниқли вакиллари Г. Аллпорт, Г. A. Murray, Г. Murphy, К. Rogers, А. Maslow инсоннинг соғлом ижодий шахсини психологик тадқиқот мавзуси деб ҳисоблайди. Бундай шахснинг мақсади психоанализ фикрича гомеостазга еҳтиёж емас, балки ўз-ўзини бажариш, ўз-ўзини актуаллаштириш, инсон "мен"ининг конструктив тамойилини ўсишидир. Инсон узлуксиз ривожланиш ва ўз-ўзини англаш учун потенциалга ега бўлган дунёга очиқдир. Севги, ижодкорлик, ўсиш, олий қадриятлар, маъно-бу ва шунга ўхшаш тушунчалар инсоннинг асосий еҳтиёжларини ифодалайди. V. томонидан таъкидланганидек. Франкл, логотерапия концепциясининг муаллифи, ҳаётга қизиқишнинг йўқлиги ёки йўқолишида, инсон зерикишни бошдан кечиради, иллатга дучор бўлади ва қаттиқ муваффақияцизликка учрайди. Ушбу ғояларга мувофиқ, гуманистик психология шахснинг ақлий фаровонлиги учун рецептлар ишлаб чиқади.
Гуманистик психологиянинг ўзига хос тармоғи руҳий (христиан) психологиясини ҳам кўриб чиқиш мумкин. Психологиянинг предметини руҳнинг ҳаёт ҳодисалари билан чеклашни ноқонуний деб ҳисоблаб, руҳнинг оламига айланади. Руҳ яхшироқ учун ўз-ўзини аниқлаш кучи, совға мустаҳкамлаш ва рад нима енгиш учун. Маънавият инсонга муҳаббат, виждон ва burch туйғусини беради. Бу инсонга мавжудлигининг асоссизлиги, хаёлий табиати инқирозини бартараф етишга ёрдам беради.
ХХ асрда рус психологик фикри
Лев Семёнович Vygotsky (1896-1934)
Alexey Николаевич Леонтиев (1903-1979)
Луриа Aleksandr Романович (1902-1977)
Бутрус Яковлевич Галперин (1902-1988)
ХХ-аср психологияси ривожига салмоқли ҳисса. Бизнинг олимлар Л. S. Vygotsky (1896-1934), А. N. (1903-1979), А. R. (1902-1977) Леонтиев Луриа ва П. Я. Галперин (1902-1988) олий ақлий функсиялар (тушунчаларда фикрлаш, ақлий нутқ, мантиқий хотира, ихтиёрий диққат) тушунчасини киритди. психиканинг ўзига хос инсоний, ижтимоий белгиланган шакли сифатида, шунингдек, инсон ақлий тараққиётининг маданий-тарихий тушунчасига асос солди. Бу функсиялар дастлаб ташқи фаолият шакллари, кейинчалик еса бутунлай ички (интрапсихик) жараён сифатида мавжуд бўлади. Улар кишилар ўртасидаги нутқий мулоқот шаклларидан келиб чиқади ва тил белгилари билан воситаланади. Белгилар тизими атрофдаги табиатга нисбатан кўпроқ даражада хатти белгилайди, белгиси бери, рамзи қулаб хатти дастурини ўз ичига олади. Олий ақлий функциялар таълим жараёнида, яъни бола ва катталарнинг биргаликдаги фаолиятида ишлаб чиқилади.
A. N. Леонтиев инсон психикасининг субъектив тузилмаларига восита-белги ҳаракатларининг юқори шаклларини " аралаштириш "(интериоризация) жараёни сифатида юқори ақлий функцияларнинг шаклланиш механизмини очиб берувчи бир қатор експериментал тадқиқотлар ўтказди. A. R. Луриа юқори ақлий функцияларнинг мия локализацияси ва уларнинг бузилиши муаммоларига алоҳида еътибор қаратди. У психология фанининг янги соҳаси - нейропсихологиянинг асосчиларидан бири еди.
P. Я. Галперин руҳий жараёнларни (идрокдан инклюзив фикрлашгача) муаммоли вазиятларда субъектнинг индикатив фаолияти деб ҳисоблади. Тарихий жиҳатдан психиканинг ўзи фақат образга асосланган йўналганлик учун кўчма ҳаёт вазиятидагина пайдо бўлади ва шу образ нуқтаи назаридан ҳаракатлар ёрдамида амалга оширилади. P. Я.Галперин ақлий ҳаракатлар (образлар, тушунчалар) ни босқичма - босқич шакллантириш тушунчасининг муаллифидир. Бу тушунчани амалда тадбиқ етиш таълим самарадорлигини сезиларли даражада ошириши мумкин.