Вапаев Рустамнинг

15. Диққатнинг физиологик механизмлари

"Диққат-ташқи дунёдан инсон қалбига кирадиган ҳамма нарса ўтадиган ешикдир" (К. D. Ушинский)

Ушбу мавзуга тўхталадиган бўлсак, масалан, ит, ҳатто мазали суякни кемираётган бўлса-да, бирдан бегона шовқинни ешитади ва у дарҳол ёқимли машғулотни қолдиради. У тумшуғини кўтаради, сергак бўлади, тинглайди ва ҳеч қандай хавфли нарса содир бўлмаса, машғулотини давом еттиради. Лекин, кутилмаганда, ешикнинг қўнғироғи ёки тақиллаши бўлади, у севимли суягини қолдириб, шовқин-суронга шошилади, шиддат билан унинг ҳурпайиши билан реаксияга киришади.
Диққат-бу физиологик, кўп даражали филтр бўлиб, у бирор нарсани ўтиши ва кечикиши мумкин.
Биз нафақат ешитганимизда, балки тинглаганимизда ҳам, ҳатто тинглаганимизда ҳам диққат билан қараймиз, балки диққат билан қараймиз, яъни билиш ёки объектив воқеликни акс еттириш жараёнида билиш фаолиятимизнинг фаолияти таъкидланади ёки ортади.
Диққат, аввало, билиш фаолияти кечишининг динамик характеристикасидир: у ақлий фаолиятнинг диққат марказида бўлгани каби, йўналтирилган муайян объект билан алоқасини ифодалайди. Бу муайян объектга синчковлик билан еътибор қаратилади.
Сиз фақат еътибор ҳақида гапириш мумкин, унинг мавжудлиги ёки йўқлиги, ҳар қандай фаолият билан боғлиқ - амалий ёки назарий. Инсонда диққатнинг олий шаклларининг мавжудлиги унинг инсон сифатида атроф-муҳитдан ажралиб туришини, унга қарши туришини ва унда у ёки бу пайтни таъкидлаб, уни ўзгартириш имкониятини қўлга киритишини англатади. Бу олий шакллардаги диққат инсон объектив онгининг ўзига хослигини тавсифлайди.
Бир таассурот нисбий аҳамияти манфаатлари марказида сезиларли даражада боғлиқ. Диққат кўпроқ қизиқишнинг вазифасидир. Шунинг учун у шахснинг еҳтиёжлари билан, унинг интилишлари ва истаклари билан, умумий йўналганлиги билан ҳамда ўз олдига қўйган мақсадлари билан боғлиқдир. Диққатнинг манфаатларида ҳиссий ва ақлий лаҳзалар бирлаштирилади ва у қизиқишнинг моҳиятини белгиловчи ақлий, когнитив ва ҳиссий лаҳзаларнинг бирлигидир. Бизга ҳиссий жиҳатдан жозибадор ўлган нарса тегишли объектга ега бўлиш истагини келтириб чиқариши мумкин. Биз одатда ҳали билмаган нарсамизга қизиқамиз…
Диққатнинг турлари.
Диққатнинг ҳар хил турларини таснифлашга бир неча ёндашувлар мавжуд.
Фаолият шаклига кўра инсон фаолиятининг асосий тури ахборотни идрок етиш бўлса, sensor-персептив диққат фарқланади. Бу еътибор сезгилар иши орқали амалга ошади-масалан, дарвозабоннинг тўпни майдон атрофида ҳаракатлантириш борасидаги фиксацияси ёки мусиқа тинглаётган одамнинг диққати. Фикр жараёнларини ҳал қилишда ақлий диққат фаоллашади; мушак тизими ишини назорат қилишда (масалан, мураккаб ҳаракатларни бажаришда спортчида) motor диққат муҳим аҳамиятга ега. Бу баъзи фаолияти Бирлашган еътибор талаб қилади, деб очиқ-ойдин емас. Шундай қилиб, мураккаб операцияни бажаришда жарроҳ ҳар уч турдаги еътиборни фаоллаштиради.
Уста анализаторга кўра кўриш, ешитиш, кинестетик, густатория, олфактор ва бошқа диққат турлари фарқланади. Мисол учун, балетни томоша қилувчи томошабин визуал ва ешитув еътиборига ега, қаҳваларда асосан хушбўй ва хушбўй еътибор бор.
Йўналишга кўра ташқи (ташқи дунёга йўналтирилган), ички (тана ичидан келаётган сезгиларга йўналтирилган) ва чегаравий диққат (тери ва шиллиқ қаватлардан сезгиларни баҳолашга қаратилган) мавжуд.
Иродавий назорат даражасига кўра ихтиёрсиз, ихтиёрий ва ихтиёрсиз диққатлар фарқланади.
Ихтиёрсиз диққат рефлекс муносабат билан боғлиқ, яъни инсоннинг онгли ниятидан мустақил равишда ўрнатилади, нарсаларнинг ўзи диққатимизни "жалб қилади" ва бошқаларга еътибор қаратиш учун биз муайян саъй-ҳаракатларни амалга оширишимиз керак. Бу еътибор "пассив"деб ҳам аталади. Қўзғатувчининг хусусиятлари (унинг кучи, ёрқинлиги, ҳажми ва бошқалар) сабаб бўлиши мумкин.) ёки объект ва инсоннинг еҳтиёжлари ўртасидаги боғлиқлик билан. Масалан, очлик ҳисси, ёрқин нур ва бошқалар. Реклама бу диққат шаклига асосланган. Ёки, масалан, геологнинг тошлари қизиқишга олиб келади ва layman учун улар фақат тошбўрон бўлади.
Диққатнинг иккинчи тури-ихтиёрий (у "фаол" деб ҳам аталади), иродавий ҳаракат билан бошқарилади. Бундай ҳолда, одам у билан қизиқмаса ҳам, мақсадга еришиш учун зарур бўлса ҳам, объектга еътибор қаратади. Шундай қилиб, сотувчи дўконга кирган ҳар бир кишига еътибор бериши керак, чунки уларнинг ҳар бири потенциал харидор бўлиши ва маҳсулотни сотиб олиши мумкин. Диққатнинг бу турини бир қатор омиллар: шу жумладан, диққат жараёнидаги амалий ҳаракатлар ва чалғитувчи стимулларни йўқотиш билан ошириш мумкин.
Ихтиёрий диққат онгли равишда йўналтирилган ва тартибга солинган диққат бўлиб, унда субъект онгли равишда объектни танлайди ва асосан тизимли ишларда шундай диққатни шакллантиради.
Бироқ, бу икки турдаги еътибордан фарқ қилиш нотўғри бўлади. Биз шуғулланган ва биринчи навбатда диққатимизни ўзбошимчалик билан бошқарган иш биз учун бевосита қизиқиш уйғотгани каби, ихтиёрий диққат ихтиёрсиз бўлади. Объектга еътиборни сақлаб қолиш учун унинг хабардорлиги динамик жараён бўлиши керак, объект кўз олдимизда ривожланиши керак ва унинг ўзгарувчан (ёки янгиланиши) мазмуни бизнинг еътиборимизни қўллаб-қувватлаши мумкин. Чунки монотонлик еътиборни сусайтиради, монотонлик (масалан, баъзи технологик операциялар) уни ўчиради.
Бу ерда диққат-сwитчабилитй функцияларидан бири муҳим аҳамиятга ега. Сwитчабилитй-диққатнинг бир объектдан бошқасига онгли ва мазмунли ҳаракати, яъни вазиятларни тез ҳаракат қилиш қобилиятини англатади. Коммутация қулайлиги турли одамлар учун фарқ қилади, бу ходимларни танлаш ва уларни айлантиришда муҳимдир.
Пост-ихтиёрсиз диққат оралиқ характерни олади-аввалига иродавий ҳаракатларни талаб қилади, кейин еса одам кузатаётган жараёнга қизиқиб қолгандагина ихтиёрсизга айланади. Мисол учун, ТВ екранда бир севимли ёки шов-шувли филм кўрсатади, ва биз ертага учун иншо ёзиш бориш керак. Биз истамайгина телевизорни ўчириб, истамайгина дафтарни очиб, ёзишни бошлаймиз. Аста-секин иншо мавзу ва унинг ошкор томонидан олиб чўмиш, бошқа ҳар бир нарса фон ичига Winona ва бутунлай йўқолади кўринади. Биз иштиёқли ва еътиборни сақлаб қолиш учун ҳаракат учун ҳеч қандай еҳтиёж бор ва биз ундан чарчаган емас. Бу психолог Н. F. Добрйниннинг пост-спонтан деб номланган ҳолати бўлиб, ихтиёрсизликдан фарқли ўлароқ онгли қизиқиш билан қўллаб-қувватланади ва ихтиёрий равишда-ҳеч қандай иродавий ҳаракат йўқ. Бу шуни англатадики, диққат ихтиёрий диққатнинг ихтиёрий диққатдан кейинги еътиборга ўтишига ёрдам берадиган бундай шахсий хусусиятларни шакллантириши ва ривожлантириши керак, чунки бу бажарилган иш учун масъулият ҳисси, фаолиятни муваффақиятли бажариш учун мотивация, қизиқишни ривожлантириш ва бошқаларни ўз ичига олади.
Аниқ вазифалар, шунингдек, фаол мустақил ишлаш учун қулай шарт-шароитлар яратиш инсоннинг жиддий иш билан шуғулланишини таъминлашга ёрдам беради ва еътиборни еслатишга ҳожат йўқ.
Бундан ташқари, еътибор қаратиш мумкин:
кенг ва тор (ҳажмига қараб);
яхши ва ёмон тақсимланган;
тез ва секин ўзгариши мумкин;
барқарор ва беқарор;
Ҳар қандай ҳолатда ҳам диққатнинг турлари ва шаклларини тушуниш, менежер корхона ёки ташкилот фаолиятида улардан енг кўп нарса олиш учун кадрларни тўғри жойлаштириш учун шундай билимларга муҳтож.