Вапаев Рустамнинг

14 МОТИВ ВА МОТИВАЦИЯ
Инсон хулқ-атворида икки функсионал ўзаро боғлиқ томонлар мавжуд: мотивацион ва тартибга солувчи. Мотивация фаоллаштиришни ва хатти йўналишини беради, ва тартибга солиш муайян вазиятда бошидан охиригача ривожланади қандай учун масъул бўлган. Биз кўриб чиққан руҳий жараёнлар, ҳодисалар ва ҳолатлар: сезгилар, идрок, хотира, тасаввур, диққат, тафаккур, қобилият, temperament, характер, ҳиссиётлар - буларнинг барчаси асосан хулқ-атворни тартибга солишни таъминлайди. Уни рағбатлантириш ёки рағбатлантириш еса мотив ва мотивация тушунчалари билан боғлиқ. Бу тушунчаларга инсон учун мавжуд бўлган еҳтиёжлар, қизиқишлар, мақсадлар, ниятлар, интилишлар, мотивлар, уни муайян тарзда ўзини тута оладиган ташқи омиллар, уни амалга ошириш жараёнида фаолиятни бошқариш ва яна кўп нарсалар ҳақидаги тасаввурлар киради. Психологияда инсон хулқидаги ундовчи моментларни таърифлаш ва тушунтириш учун қўлланиладиган барча тушунчалар орасида енг кенг тарқалган, асосий тушунчалар мотив ва мотив ҳисобланади. Уларни кўриб чиқинг.
"Мотив" атамаси "мотив" атамасига нисбатан кенгроқ тушунчадир. "Мотивация" сўзи замонавий психологияда икки маънода ишлатилади: хатти-ҳаракатни аниқлайдиган омиллар тизимини билдиради (бу, хусусан, еҳтиёжлар, мотивлар, мақсадлар, ниятлар, интилишлар ва бошқалар) ва хулқ-атвор фаолиятини маълум даражада рағбатлантирадиган ва қўллаб-қувватлайдиган жараённинг характеристикаси сифатида. Биз "мотив" тушунчасини асосан биринчи маънода қўллаймиз, гарчи баъзи ҳолларда зарур (ва назарда тутилган) бўлса ҳам, унинг иккинчи маъносини ҳам назарда тутамиз. Шунинг учун мотивация инсон хулқ-атвори, унинг келиб чиқиши, йўналиши ва фаолиятини тушунтирувчи психологик сабаблар мажмуи сифатида белгиланиши мумкин.
Хулқ-атворнинг қуйидаги жиҳатлари мотивацион тушунтиришни талаб қилади: унинг юзага келиши, давомийлиги ва барқарорлиги, мақсадга еришгандан кейин ориентация ва тугатиш, келажакдаги воқеалар учун олдиндан созлаш, самарадорликнинг ошиши, оқилона ёки битта хатти-ҳаракатнинг семантик яхлитлиги. Бундан ташқари, билиш жараёнлари даражасида уларнинг селективлиги, ҳиссий-ўзига хос бўёқдорлиги мотивацион изоҳга бўйсунади.
Мотивация ғояси тушунтиришга, таърифлашга емас, хатти-ҳаракат қилишда пайдо бўлади. Бу каби саволларга жавоб учун қидирув "нима учун?", "нима учун?", "нима мақсадда?", "нима учун?", "нуқта нима...?". Барқарор хулқ-атвор ўзгаришларининг сабабларини аниқлаш ва тавсифлаш уни ўз ичига олган ҳаракатларнинг мотивацияси ҳақидаги саволга жавобдир.
Ҳар қандай хулқ-атвор шаклини ички деб тушунтириш мумкин. гак ва ташқи сабаблари. Биринчи ҳолда хулқ-атвор предметининг психологик хусусиятлари тушунтиришнинг бошланғич ва тугаш нуқталари, иккинчисида еса — фаолиятининг ташқи шарт-шароитлари ва ҳолатлари сифатида ҳаракат қилади. Биринчи ҳолда мотивлар, еҳтиёжлар, мақсадлар, ниятлар, истаклар, манфаатлар ва бошқалар ҳақида гапирадилар., иккинчидан, ҳозирги вазиятдан келиб чиқадиган имтиёзлар ҳақида. Баъзан ичидан худди одамнинг хулқини белгилайдиган барча психологик омиллар шахсий диспозициялар деб аталади. Кейин, шунга кўра, улар диспозицион ва ситуацион мотивлар ҳақида ички ва ташқи хулқ-атворни аниқлаш аналоглари сифатида гапиришади.
Диспозицион ва вазиятли мотивлар мустақил емас. Диспозициялар маълум вазият таъсирида актуаллашиши ва, аксинча, маълум диспозициялар (мотивлар, еҳтиёжлар) нинг активлашиши вазиятнинг ўзгаришига, аниқроғи, унинг субъект томонидан идрок қилинишига олиб келиши мумкин. Бу ҳолда унинг диққати синчков бўлиб, субъектнинг ўзи вазиятни ҳақиқий манфаат ва еҳтиёжлардан келиб чиқиб баҳолайди ва баҳолайди. Шунинг учун амалда ҳар қандай инсон ҳаракати икки детерминистик: диспозицион ва вазиятли деб ҳисобланиши керак.
Бир хил бўлиб кўринган вазиятларда одамнинг хатти-ҳаракати жуда хилма-хил бўлиб кўринади ва бу хилма-хилликни фақат вазиятга мурожаат қилиб тушунтириш қийин. Масалан, ўша саволларга ҳам инсон томонидан бу саволларнинг қаерда ва қандай берилишига қараб турлича жавоб берилиши белгилаб қўйилган. Шу муносабат билан, вазиятни жисмоний емас, балки психологик жиҳатдан аниқлаш мантиқан, чунки у субъектга ўз идроклари ва тажрибаларида кўринади, яъни инсон уни тушунади ва баҳолайди.
1 машҳур немис психологи К. Levin ҳар бир kishi бир хил вазиятни ўзига хос тарзда қабул қилишини ва баҳолашини кўрсатди ва бу баҳолар турли одамлар билан мос келмайди. Бундан ташқари, ўша одам қандай ҳолатда бўлишига қараб, ўша ҳолатни турлича қабул қилиши мумкин. Бу, айниқса, ҳаётий тажрибага ега бўлган ва ҳар қандай вазиятдан жуда кўп фойдали нарсаларни чиқариб олиш, уни турли бурчаклардан кўриш ва унда турли йўллар билан ҳаракат қиладиган интеллектуал ривожланган одамлар учун жуда муҳимдир.
Инсоннинг оний, ҳақиқий хатти-ҳаракати муайян ички ёки ташқи стимулларга муносабат сифатида емас, балки унинг диспозицияларининг вазият билан узлуксиз ўзаро таъсири натижасида кўриб чиқилиши керак. Бу еса мотивацияни ҳаракат субъекти ва вазият ўзаро бир-бирига таъсир кўрсатадиган узлуксиз ўзаро таъсир ва ўзгаришнинг циклик жараёни сифатида кўриб чиқишни ўз ичига олади ва бунинг натижаси аслида хулқ-атвор кузатилади. Бу ҳолда мотивация хулқ-атвор муқобилларини тортиш асосида доимий танлаш ва қарор қабул қилиш жараёни сифатида қаралади.
Мотив ҳаракатнинг мақсадга мувофиқлигини, муайян мақсадга еришишга қаратилган яхлит фаолиятнинг ташкил етилиши ва барқарорлигини изоҳлайди.
Мотив, мотивдан фарқли равишда-хатти-ҳаракат предметининг ўзига тегишли бўлган нарса, унинг ичидан маълум ҳаракатларни рағбатлантирадиган барқарор шахсий хусусиятидир. Мотив умумлашган шаклда диспозициялар тўпламини ифодаловчи тушунча сифатида ҳам белгиланиши мумкин.
Барча мумкин бўлган диспозициялардан енг муҳими еҳтиёж тушунчасидир. Инсон ёки ҳайвоннинг normal мавжудлиги ва ривожланиши учун етишмаслиги маълум шароитларда муҳтожлик ҳолатини англатади. Шахс ҳолати сифатида еҳтиёж ҳар доим организмда (шахсда) талаб қилинадиган нарсанинг (демак, "еҳтиёж" деган номнинг) етишмаслиги билан боғлиқ қониқмаслик туйғусининг мавжудлиги билан боғлиқ.
Барча тирик мавжудотларнинг еҳтиёжлари бор ва бу жонли табиат жонсиз табиатдан фарқ қилади. Унинг бошқа фарқи, еҳтиёжлар билан ҳам боғлиқ бўлиб, еҳтиёжларнинг предметини ташкил етувчи аниқ нарсаларга, яъни маълум бир вақтда организм етишмайдиган нарсаларга жонли жавобнинг танловчанлигидир. Еҳтиёж танани фаоллаштиради, талаб қилинадиган нарсаларни топишга қаратилган хатти-ҳаракатларини рағбатлантиради. У танани бошқариб туради, алоҳида руҳий жараёнлар ва аъзоларнинг қўзғалувчанлик ҳолатига олиб келади, тегишли еҳтиёж ҳолати тўла қондирилмагунча организм фаолиятини сақлаб туради.
Тирик мавжудотларнинг бор еҳтиёжлари миқдори ва сифати уларнинг ташкил етилиш даражасига, ҳаёт тарзи ва шароитига, еволюцион нарвонда тегишли организм егаллаган ўрнига боғлиқ. Ўсимликлар енг кам еҳтиёжга ега бўлиб, улар асосан маълум биохимик ва физик шароитлардагина еҳтиёжга ега. Енг хилма-хил еҳтиёжлар жисмоний ва органик еҳтиёжлардан ташқари моддий, маънавий ва ижтимоий еҳтиёжларга ҳам ега бўлган шахслардир (иккинчиси-кишиларнинг бир-бирлари билан мулоқот ва ўзаро муносабатлари билан боғлиқ бўлган ўзига хос еҳтиёжлар). Шахслар сифатида кишилар бир-бирларидан еҳтиёжларининг хилма-хиллиги ва бу еҳтиёжларнинг алоҳида уйғунлиги билан фарқ қиладилар.
Инсон еҳтиёжларининг асосий хусусиятлари куч, юзага келиш частотаси ва қондириш усулидир. Айниқса, шахсиятга нисбатан қўшимча, аммо жуда муҳим хусусият еҳтиёжнинг мавзу мазмуни, яъни бу еҳтиёжни қондириш мумкин бўлган моддий ва маънавий маданият объектларининг умумийлигидир. Унинг мотивацион маъносидаги еҳтиёждан кейинги иккинчи тушунча мақсаддир. Мақсад бевосита амалга оширилган натижа деб аталиб, унга айни пайтда актуаллашган еҳтиёжни қондирувчи фаолият билан боғлиқ ҳаракат йўналтирилади. Агар инсон ўз хатти-ҳаракатининг мураккаб мотивацион динамикасида хабардор бўлган бутун соҳа ҳаётининг рангли ва кўп қиррали ишлаши юзага келадиган майдон сифатида тақдим етилса ва томошабиннинг енг катта еътиборини жалб қилиши керак бўлган жой (субъектнинг ўзи) ҳозирги пайтда енг ёрқин ёритилган бўлса, унда бу мақсад бўлади. Психологик жиҳатдан мақсад-онгнинг мотивацион ва мотивацион мазмуни бўлиб, у инсон томонидан ўз фаолиятининг бевосита ва дарҳол кутилаётган натижаси сифатида қабул қилинади.
Мақсад-диққатнинг асосий объекти бўлиб, қисқа муддатли ва оператив хотира ҳажмини егаллайди; маълум бир вақтда юзага келадиган фикр жараёни ва барча турдаги ҳиссий кечинмалар у билан боғлиқ. Қисқа муддатли хотира билан боғлиқ мақсаддан фарқли ўлароқ, еҳтиёжлар узоқ муддатли хотирада сақланади. Кўриб чиқилган мотивацион ҳосилалар: диспозициялар (мотивлар), еҳтиёжлар ва мақсадлар инсоннинг мотивацион соҳасининг асосий таркибий қисмидир. Улар ўртасидаги муносабатлар ва инсоннинг мотивацион соҳасининг умумий тузилиши схематик тарзда кўрсатилган. 64.
Диспозицияларнинг ҳар бири кўплаб еҳтиёжларда амалга оширилиши мумкин. Ўз навбатида еҳтиёжни қондиришга қаратилган хатти-ҳаракатлар хусусий мақсадларга мос фаолият (мулоқот) турларига бўлинади.