Valyuta kursi, to’lov balansi va uning taqchilligi

Valyuta kursi, to’lov balansi va uning taqchilligi
 
.
582 
operatsiyalarni aks ettiradi. Ushbu operatsiyalar natijasida markazlashtirilgan 
rasmiy oltin-valyuta zahiralarining hajmi va tarkibi o’zgaradi. To’lov balansi 
takror ishlab chiqarish bilan to’g’ri va teskari aloqaga ega. Bir tomondan, u takror 
ishlab chiqarishda ro’y berayotgan jarayonlar oqibatida shakllanadi, boshqa 
tomondan esa unga aks ta`sir ko’rsatadi, chunki valyutalar kursi oltin-valyuta 
zahiralari, valyuta holati, tashqi qarz, valyuta va iqtisodiy siyosat yo’nalishlari, 
jahon valyuta tizimi holatiga ta`sir etadi. To’lov balansi mamlakatning jahon 
xo’jaligidagi ishtiroki, tashqi iqtisodiy aloqalarining ko’lamlari, tarkibi va xarakteri 
to’g’risida ma`lumot beradi.
To’lov balansida quyidagilar aks ettiriladi: 
1) eksportning turli imkoniyatlarini va tovarlar, kapitallar, xizmatlar importiga 
ehtiyojni belgilovchi iqtisodiyotning tarkibiy disproporsiyalari; 
2) iqtisodiyotni bozor va davlat tomonidan muvofiqlashtirish uslublarining 
o’zaro nisbatidagi o’zgarishlar; 
3) kon`yunktura omillar (xalqaro raqobat, inflyatsiya, valyuta kursi va 
boshqalarning o’zgarish darajasi). 
a) 
Mamlakatlar iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining 
notekisligi, xalqaro raqobat.
To’lov balansi asosiy 
moddalarining evolyutsiyasi jahon iqtisodiyotidagi raqib-
markazlar kuchlarining o’zaro nisbatidagi o’zgarishlarni 
aks ettiradi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng harbiy Evropa 
va yaponiya davlatlari to’lov balanslarining yirik 
kamomadi sharoitida AQShning aktiv to’lov balansi 
shakllandi. Bu o’z navbatida, AQShning 1950-yillarning 
oxirigacha monotsentrik hukmronligi tizimida o’z aksini topdi, ya`ni to 1960 
yilgacha g’arbiy Evropa va yaponiya davlatlarining savdo balanslari odatda passiv 
edi, shu davrlardagi AQShning savdo balansi esa amerika monopoliyalarining 
jahon bozoridagi mavqei hamda dollarning barqarorligi tufayli juda katta aktiv 
sal`do bilan yopilar edi (1947 yilda 10 mlrd. AQSh dollari). AQShning xalqaro 
investor va kreditorga aylanishi ushbu mamlakatga xorijdan yirik miqdordagi 
dividendlar hamda foizlarning oqib kelishiga sabab bo’ldi. Biroq keyinchalik 
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning yillik o’simidagi AQShning ulushi g’arbiy 
Evropa va yaponiya davlatlari ulushining o’sishi hisobiga 1967 yildagi 50 foizdan 
1980 yildagi 4 foizgacha pasayib ketdi. 1985 yildan boshlab esa AQSh kapitalning 
netto-importyoriga aylandi. AQShning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushini, 
harbiy xarajatlarining o’sishi sharoitida, 1948 yildagi 54,6 foizdan 1984 yilda 37,8 
foizgacha, tovarlar eksportida 33 foizdan 12,7 foizgacha, kapitallar eksportida 70- 
yillar ichida 20 foizga pasayishi mamlakat to’lov balansi joriy operatsiyalarining 
muntazam kamomadiga olib keldi. AQShning 1990 yillardagi uzoq muddatli 
iqtisodiy ko’tarilishi AQShga yana jahon iqtisodiyoti va Xalqaro moliyadagi 
iqtisodiy peshqadamlikni qaytarib olish imkonini berdi. 
Yuqorida zikr etilgan uch markaz, ya`ni AQSh, g’arbiy Evropa va yaponiya 
o’rtasidagi qarama- qarshilik ularning to’lov balanslari holatida o’z aksini topadi; 
To’lov balansi 
holatiga bir qator 
omillar ta`sir 
etadi. Bular 
quyidagilar: 
 

---