Valuta-kredit munosabatlari

6.3. Xalqaro hisob-kitoblarda SWIFT tizimi
Jahon bozorining rivojlanishi valuta, kredit, moliya hisob-
kitob operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Hujjatlar
aylanishi oshadi, biznes to‘lov qog‘ozlari soni va bir xil shaklga
keltirilgan moliyaviy  hamda tijorat hujjatlari soni  ko‘payadi.
Bozor  ishtirokchilari  o‘rtasida  axborot  almashuvi,  qimmatli
qog‘ozlar va  valuta kurslari haqidagi ma’lumotlar,  foiz stav-
kalari,  turli bozorlarning  holati,  hamkorlarning  ishonchliligi
va shu kabi boshqa ma’lumotlarning uzatilishi yuz beradi. Ax-
borot oqimi milliy chegaralardan chiqadi. Shuning natijasida
xalqaro  miqyosdagi axborot  xizmatlar  bozorida bank  ma’lu-
motlari yuzaga keladi. BMT doirasida hukumatlararo va boshqa
iqtisodiy,  tijorat,  moliyaviy  tashkilotlar  ishini  koordinatsi-
yalash uchun tashkiliy tuzilma yaratildi. Doimiy ishchi guruhi
yangi standartlar ishlab chiqarmoqda va xalqaro valuta, kre-
dit, moliya hisob-kitob operatsiyalarida amalda qo‘llanilayot-
ganlarini takomillashtirmoqda. Vaqtincha ishchi guruhi davriy
tarzda qimmatli qog‘ozlar, yo‘l cheklari, oltin va boshqa qim-
matbaho metallar bilan bo‘ladigan operatsiyalarda SWIFT tar-
moqlaridan foydalanib, bank operatsiyalarini amalga oshirish
muammolarini muhokama qilmoqdalar. Axborot almashuvi ti-
zimi  nafaqat  tor  doiradagi  mutaxassislar,  balki  bozor  iqti-
sodiyotining  barcha  ishtirokchilari  foydalanishlari  uchun
mo‘ljallangan.
Xalqaro  banklar tarmog‘i  doimiy  o‘sib bormoqda.  Ma’lu-
motlar va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayot-
gan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda.

---

120
U  to‘lovlarni  o‘tkazish,  aktivlarni  boshqarish  va  ma’lumotlar
bilan ta’minlash bo‘yicha kompleks xizmat ko‘rsatadi. Ular ichida
HEBS  (Hexagon  Electronic  Banking  System)  kabi  mashhur
tarmoqlar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar
tarmog‘i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo‘shilgan har qanday
bank o‘zini jahon moliya uyushmasining to‘laqonli a’zosi deb
hisoblashi mumkin.
70-yillar boshida  G‘arbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy
muassasalar jadal sur’atda hajmi ortayotgan xalqaro to‘lov xa-
barlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat tele-
kommunikatsiya tarmoqlari soni ko‘paydi. Ularning har biri o‘z
shaxsiy  formatlari,  aloqa  vositalaridan,  ma’lumotlarni  qayta
ishlash tartibidan va kirishdan himoyalanish usullaridan foyda-
landi.
1973-yil Yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banki Xalqaro
Banklararo  moliyaviy  Telekommunikatsiyasi  –  SWIFT  (So-
ciety For Worldwide Interbank Financial Telecommunication)
ga asos soladi. Jamiyatning vazifasi – yagona bank xabarlari
tizimini yo‘lga solish va qo‘llab-quvvatlash edi. U ishtirokchi-
larga sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy
ma’lumotlarni standart shaklda kiritish imkonini beradi. SWIFT
xalqaro tarmog‘i 1977-yildan boshlab faoliyat ko‘rsata boshladi.
Ma’lumotlar tarmoq bo‘yicha standartga muvofiq tizimlashtiril-
gan ma’lumotlar ko‘rinishida uzatiladi. Hozirgi kunda SWIFT
tizimi 70 davlatning 4000 ortiq bankini o‘z ichiga oladi.
Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT
tizimi firma – mutaxassislarigina emas, shuningdek, standart-
lar  bo‘yicha  xalqaro  qo‘mita,  Xalqaro  savdo  palatasi  (ICC)
ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat ope-
ratsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chi-
qildi. Ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol si-
fatida banklarning identifikatsiya kodlari – BIC kodlarni kelti-
rish  mumkin.
SWIFT tarmog‘i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning
kategoriyasi, guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uza-
tishdan  tashqari  tizim  IFT  (Interbank  File  Transfer)  xizmati
darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo‘llab-quvvat-

---

121
laydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFT-
ning eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu jarayon moliyaviy muas-
sasalarga hujjatlar bilan almashishda nizo va xatoliklarni chetlab
o‘tishga imkon beradi. Hozirda tarmoq asosini uchta kommuni-
katsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda (Gollan-
diya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (Daniya) joylash-
gan. Bundan tashqari, o‘z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat
ko‘rsatuvchi  mintaqaviy  stansiyalar  mavjud.  Zamonaviy  tex-
nologiya va  talablar SWIFT  tarmog‘ini zamonaviylashtirishni
muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to‘rt darajadan iborat
yangi – SWIFT-II yaratildi.
SWIFT qoidalari unga a’zo tashkilotlar amalga oshiradigan
biznes  bilan  shug‘ullanishi  va  xalqaro  telegrafik  moliyaviy
ma’lumotlar almashinuvida ishtirok etishini talab qiladi.
SWIFT  tashkiloti  rasman  Belgiyaning  kooperativ  jamiyati
bo‘lib, Bryusselda ro‘yxatga olingan. U to‘laqonli SWIFT a’zo-
banklariga tegishli, uning aksiyalari esa banklarga sotilgan.
Banklar 1 standart ma’lumot yuborish uchun oyiga 3,5 yevro
hisobida to‘lov to‘laydi.
SWIFT tizimi quyidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi:
– mijoz to‘lovlari;
– bank to‘lovlari;
– hisobvaraq bo‘yicha tasdiqnomalar (debet, kredit);
– valuta-konversion operatsiyalar;
– debet kredit operatsiyalar;
– foizlar to‘lovi;
– hisobvaraqdan ko‘chirmalar.
Har  tur  ma’lumot  uchun  maxsus  format  ishlangan,  unda
majburiy va ixtiyoriy rekvizitlar mavjud bo‘ladi.
SWIFT  dan  foydalanishning  qisqacha  sxemasini  misol
tariqasida ko‘rib chiqamiz:
1. To‘lov operatsiyalarini amalga oshiruvchi tomonlar. Ular
qabul qiluvchi tomon nomiga pul o‘tkazishni hal qiladilar. Kor-
poratsiyalar,  tashkilotlar,  banklar,  jismoniy  shaxslar  to‘lov
operatsiyalarni amalga oshiruvchilar hisoblanadi.
2.  To‘lov  operatsiyalarini  amalga  oshirish  mexanizmi  qu-
yidagicha bo‘lib, yuqorida keltirilgan tomonlar banklarga telegraf

---

122
to‘lovni amalga oshirish uchun telefon, yozma ravishda (teleks,
teletayp,  pochta,  faks,  telegraf)  orqali  xabar  beradilar.  Tek-
shirish  uslublari  topshiriq  berish  usullariga  bog‘liq.  Teleks  va
teletayp  avtojavoblar  va  mijoz  imzosini  solishtirish  kalitlariga
ega. Telegraf tizimlari mijoz imzosini solishtirish kalitlari, pa-
rollari va boshqa shaxsni aniqlovchi maxsus shakllarga ega bo‘ladi.
Telefondan berilgan topshiriqlarni tekshirish ularga qo‘ng‘iroq
qilish yo‘li bilan tekshiriladi. Pochta orqali kelgan topshiriqlarda
bank imzolarni tekshirishi shart.
3. To‘lovni qayta ishlash va yetkazish. Bank to‘lov operatsi-
yasini  quyidagi  telegraf  liniyalaridan  birida  amalga  oshirishi
mumkin:  «Fedwire»,  «Bankware»,  «CHIPS»,  «SWIFT».
Bunda operatsiyalar to‘lovni bankning operatsion tizimiga
kiritadi, birinchi pog‘ona tekshiruvchi ma’lumotlarni tekshira-
di, ikkinchi pog‘ona tekshiruvchi esa tayyor svift formatini tek-
shiradi va avtorizatsiya qiladi. Shundan so‘ng to‘lov svift forma-
tida SWIFT tizimi orqali avval SWIFT markazlaridan biriga bo-
radi (o‘z navbatida, bank bu ma’lumotni SWIFT o‘z ishloviga
olganligi to‘g‘risida tasdiq oladi) va qabul qiluvchi bankga yubo-
radi.
Hozirgi kunda ma’lumotlar 10 kategoriyaga bo‘lingan:
1-kategoriya – mijozlar to‘lovlari;
2-kategoriya – banklarning to‘lovlari;
3-kategoriya – valuta operatsiyalari;
OPTION,  FOREX,  SWAP,  OVERNITGHT
4-kategoriya – cheklar va naqd pullar;
5-kategoriya – qimmatli qog‘ozlar;
6-kategoriya – qimmatbaho metallar va toshlar;
7-kategoriya – savdo moliyalash akkreditiv, inkasso, garan-
tiya;
8-kategoriya – yo‘l cheklari;
9-kategoriya  –  umumiy  kategoriya  bo‘lib  debet,  kredit
tasdiqnomalar (avizo) hisobvaraq bo‘yicha to‘lovlar.
Ma’lumotning matni ikkilik kod bilan belgilangan maydon-
chalar ketma-ketligidan tashkil topadi.
Misol uchun:
32: Summa;

---

123
50: Mablag‘ yuboruvchi tomon;
59:  Benefitsiar;
70: Maqsad;
71: Komissiya hisobvarag‘i;
72: Bankning axboroti.
Valutani belgilash uchun ISO (International Standards Orga-
nization) ishlab chiqqan uch harfli koddan foydalaniladi (masa-
lan, USD, UZS). SWIFTning asosiy yutuqlaridan biri Xalqaro
standartlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan maxsus stan-
dartlarni  yaratish  va  foydalanishdan  iborat.  Bank  hujjatlarini
unifikatsiyalash, har xil davlatlardagi hujjatlarni to‘ldirish an’-
analarining har xilligi va til muammolari bilan bog‘liq xato va
qiyinchiliklarni yengib o‘tishga imkoniyat berdi.
SWIFT standartlarini ustunliklari banklar uchun shuncha-
lik  mos  ediki,  bunda  boshqa  o‘xshash  tizimlar  (Londonning
CHAPS,  Parijning  SAGITTAIRE,  Nyu-Yorkning  SHIPS  ti-
zimlari) ularni o‘zida qo‘llaydi.
SWIFT  ma’lumotlarni  yuqori  darajada  himoyalashni
ta’minlaydi. SWIFTning asosiy talabi – terminallarni ulash tar-
tibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun alohida yashirin kod
bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish
asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishishi) kerak.
Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul
bo‘lib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan holda shifr-
lovchi kalitini hosil qiladi.
Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod be-
riladi. Bu – kalitlar almashishi tartibi deb yuritiladi. Terminal
aniqlanganligi tasdiqlangandan so‘ng tarmoqda qayd etiladi. Barcha
kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessor karta (MK)
yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security En-
hancement – USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash
tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda (shovqin, liniya uzilishi
aniq, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiri-
tish tartibi noto‘g‘ri bo‘lsa va hokazo) terminal avtomatik ra-
vishda o‘chadi. Maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali past
sifatli liniya aniqlanadi.

---

124
Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavf-
sizligini  ta’minlovchi  qo‘shimcha  chora  hisoblanadi.  Bundan
tashqari, tizimda tez-tez to‘xtab  qolishdan himoyalash uchun
axborotlarni zaxira nusxalab qo‘yish hisobga olingan. SWIFT
tarmog‘i  uchun  barcha  imkoniyatlardan  foydalanish,  maxsus
dasturiy  apparatli  interfeys  mavjud.  Bugungi  kunda  SWIFT
tarmog‘i uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan
ortiq firma mavjud. SWIFT atamaal komplekslari uchun plat-
forma ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida Digital Equiðment (VAX va
Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Newlett Packard
(Apollo  9000),  Sun  Microsystems  (SPARC  oilasiga  mansub
protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugun-
gi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM
nisbatan mashhur hisoblanadi.
Hozirda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valuta va pul bo-
zori, qimmatli qog‘ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat
ko‘rsatish,  xalqaro  to‘lovlarni  amalga  oshirish  kabi  muhim
moliyaviy faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashu-
vni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori bo‘lishiga qaramas-
dan SWIFT tarmog‘i abonentlari soni ko‘payib bormoqda. Bu
hol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa so-
halarini qamrab olgan holda tarmoqni yanada kengaytirish im-
konini beradi.
SWIFTning asosiy vazifasi har qanday bank ma’lumotlari va
moliyaviy ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tez-
kor uzatish hisoblanadi. Birinchi uzatishlar 15 mamlakatning 513
bankini qamrab olgan. 1993-yilga kelib SWIFT xizmatlaridan 92
mamlakatning 3700 bank va moliyaviy muassasalari foydalangan.
SWIFTdan nobank muassasalar – brokerlik va dilerlik firmalari,
kliring,  sug‘urta,  moliyaviy  kompaniyalar  ham  foydalanishi
mumkin. Shu bilan birga, bir vaqtning o‘zida jahon moliya bozori
operatsiyalarini standartlashtirish muammolari ham yechilmoqda.
U yerda sotish, xarid qilish, kafolat va qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
boshqa muomalalar amalga oshiriladi.
SWIFT valuta kliring funksiyasini bajarmaydi. SWIFT tizimi-
ning avtomatik ishlashi nazoratni, jo‘natuvchi va qabul qiluv-
chining haqiqiyligini tekshirishni, xabarlarni tezlik bilan taqsim-
lashni va ma’lumotlarni shifrlashni qamrab oladi. Agar u qabul

---

125
qiluvchi tarmoqqa ulangan bo‘lsa, xabar to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa
kanali orqali uzatiladi yoki talab qilib olingunga qadar umumiy
bozorda turadi. Ma’lumotlarning uzatilishi va ishlashi 20 soniya
davom etadi. SWIFT ning asosiy yutug‘i xalqaro axborot tash-
kiloti – ISO tomonidan tan olingan bank hujjatlashtirish stan-
dartlari, uning yaratilishi va qo‘llanishidadir. Bank hujjatlarining
bir xil shaklga keltirilishi ko‘plab qiyinchiliklar va xatolarni is-
tisno qilishga imkon beradi. Banklararo kommunikatsiya tizimi
standartlarining yutug‘i shunchalik yaqqol ko‘rina boshladiki,
milliy darajadagi analogik tizimlar buni o‘ziga qurol qilib oldi
(CHAPS – Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob-kitoblari
tizimi. U o‘z ichiga 200 ta bank va bir nechta hisob-kitob markaz-
larini oladi: Amerika CHIPSI, Shveysariya SINi va boshqalar).
70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va man-
zillar standart formatlari tashkil qilina boshladi. 1974 yilda xalqaro
qo‘mita mijozlar to‘lovlari harakati, banklararo to‘lovlar ha-
rakati, valuta va kredit bo‘yicha ma’lumotlar, banklarning joriy
hisob raqamlaridan bir kunlik ko‘chirmalar kabi ma’lumot va
xabarlarning  qayta  ishlov  berilishi  tugatildi,  ya’ni  mukam-
mallashtirildi. 1988-yilda qimmatli qog‘ozlarni sotish va ras-
miylashtirish,  inkasso  va  akkreditiv  operatsiyalari,  mijozlar
uchun  balans  hisoboti,  qimmatbaho  metallar  savdosi,  yo‘l
cheklari,  kafolatlar  va  boshqa  operatsiyalarni  standartlashti-
rish ishlari tugatildi.
SWIFT  orqali  kompyuterlar  bank  va  moliya  xabarlarini  7
kategoriyaga  bo‘lib  ko‘rsatadi.  Ular  esa  o‘zida  70  xil  turdagi
ma’lumotlarni jamlagan. Har bir turdagi bank va moliya muas-
sasalari talab qiladigan elementlarning barchasini to‘liq va aniq
beradi.