Valuta-kredit munosabatlari

Blankali indossament. Chekni qabul qilgan shaxs chekning
orqa tarafiga o‘z imzosini qo‘yadi va shundan so‘ng taqdim qilish
chekiga aylanadi. Buning natijasida chekni ushlab turuvchi ixti-
yoriy shaxs bankdan chekda ko‘rsatilgan summada pulni olishi
mumkin bo‘ladi.
Nomlangan  indossament.  Chekni  qabul  qilgan  shaxs  chek-
ning orqa tarafiga o‘z imzosini qo‘yadi va chek bo‘yicha pulni
olish huquqini o‘tkazayotgan shaxsning nomini ko‘rsatadi.

---

114
Maqsadli indossament. Chekni qabul qilgan shaxs chekning
orqa tarafiga boshqa shaxsga nima sababdan chekni o‘tkazganini
ko‘rsatadi va chek bo‘yicha pulni olish imkoniyatini ma’lum dara-
jada cheklab qo‘yadi. Ko‘pgina hollarda bunday chek «faqat depo-
nent uchun» belgisiga ega bo‘ladi. Ayrim hollarda ushbu indossa-
ment nomlangan turi bilan birga qo‘llanishi ham mumkin («Janob
. . . ga to‘lang, faqat deponent uchun»).
Aylanmaydigan indossament. Agar chekni qabul qilgan shaxs
chek bo‘yicha pul to‘lanmay qolish holati yuz berganda unga
nisbatan e’tiroz bildirish imkoniyatini cheklamoqchi yoki umu-
man oldini olmoqchi bo‘lsa, indossament yozuviga «aylanmay-
digan» so‘zini kiritadi. Biroq bunday indossament qonuniy kuchga
kirishi uchun chek bo‘yicha pul o‘tkazilayotgan bank o‘z indos-
samenti yordamida tasdiqlashi zarur.
Bank indossamentlarning ketma-ketligini tekshirib chiqishi
shart,  ammo  u  indossamentlarning  sifati  uchun  javobgar
hisoblanmaydi, ya’ni indossantlar imzosining soxta yoki ha-
qiqiyligi uchun mas’ul hisoblanmaydi.
Krosslangan  chek  (crossed  check).  Chekning  old  tomoniga
ikkita  parallel  chiziqlar  qo‘yiladi.  Bu  shuni  anglatadiki,  chek
bo‘yicha to‘lanishi kerak bo‘lgan summa chekni taqdim qilgan
shaxsning hisobvarag‘iga shu bankning o‘zida yoki boshqa bank-
ka  naqd  pulli  to‘lov  bilan  emas,  balki  naqd  bo‘lmagan  pulni
o‘tkazish orqali to‘lanishi ko‘zda tutiladi. Cheklarni krosslash
cheklar o‘g‘irlanganda  ulardan foydalanishni  murakkablashti-
radi, chunki bunday cheklar bo‘yicha  naqd pul olish mumkin
emas. Cheklar tiðografik yo‘l bilan oldindan krosslangan bo‘li-
shi mumkin, ya’ni bank mijozi chek kitobchasini olganda unda-
gi barcha cheklar krosslangan bo‘ladi.
Cheklarni krosslashning turli shakllari mavjud. Masalan, chek
«maxsus» shaklda (special crossing) krosslanishi mumkin. Bunda
chiziqlar orasiga bankning nomi va pulni oluvchi shaxs hisob-
varag‘ining raqami aniq qilib ko‘rsatiladi yoki bankning nomi
hamda  «aylanmaydi,  qabul  qiluvchining  hisobvarag‘i»  yozuvi
(«Smalltown  Bank,  not  negotiable,  account  of  payee»)  qayd
qilingan bo‘ladi. Ayrim hollarda, ya’ni pul o‘tkazilayotgan bank-

---

115
ning  nomi  noma’lum  bo‘lsa,  chiziqlar  orasiga  quyidagicha
yozuvlar  kiritiladi:  «and  So»,  «Not  negotiable»,  «A/s  rauee»
(umumiy  krosslash).
Tasdiqlangan chek (certified check). Bank o‘zining maxsus
yozuvi bilan  mijozning imzosi haqiqiyligini va  chek bo‘yicha
to‘lanishi kerak bo‘lgan summaning mavjudligini tasdiqlaydi. Bank
bunday chek bo‘yicha to‘lovni amalga oshirishga mas’ul hisobla-
nadi va to‘lovdan voz kechishiga ruxsat berilmaydi. Gap shun-
daki, chek tasdiqlanayotgan vaqtda chekni yozib beruvchi mi-
jozning hisobvarag‘idan tegishli summa olinadi va maxsus hisob-
varaqqa kiritiladi. Chekning old tarafiga «certified» muhri bosila-
di  va  sana,  bankning  nomi  hamda  mas’ul  xodimning  imzosi
qo‘yiladi. Garchi bank chekni tasdiqlashi shart bo‘lmasa-da, ja-
honning yirik banklarida ushbu operatsiya keng tarqalgan. Ayniqsa,
naqd pullarga muqobil vositalarga ega bo‘lish muhim bo‘lgan joy-
larda mazkur chekdan (masalan, qimmatli qog‘ozlar bilan olib
boriladigan operatsiyalarda) keng foydalaniladi.
Xazinachining  cheki  (cashier’s  check)  –  bu  bank  xazi-
nachisining imzosiga ega bo‘lgan chek bo‘lib, u bank tomonidan
(o‘z  majburiyatlarini  to‘lash,  o‘z  ehtiyojlari  uchun  asbob-
uskunalarni sotib olish va boshqa sabablarga ko‘ra) muoma-
laga chiqariladi.  Ushbu cheklar nihoyatda  ishonchli hisob-
lanadi va to‘lov vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Ayrim hol-
larda  banklar  o‘z  mijozlariga  nisbatan  qimmat  hisoblana-
digan  tasdiqlangan  cheklar  o‘rniga  bunday  cheklarni  sota-
dilar.
Ma’lumki, chekning ikki ko‘rinishi mavjud:
I. Iste’mol cheki.
II. Bank cheki.
Ushbu chekning har bir ko‘rinishi bo‘yicha olib boriladigan
hisob-kitob operatsiyasining tartibi ham o‘zaro farq qiladi.
I. Iste’mol cheki yordamidagi hisob-kitoblar tartibi:
1. Eksportyor va importyor o‘rtasida savdo shartnomasi tu-
ziladi. Bitimda chek vositasida hisob-kitob yuritilishi qayd qilinadi.
2. Eksportyor tovarlarni jo‘natishga yuklatgandan so‘ng yuk
tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi.

---

116
3. Tovar hujjatlarini transport hujjatlari bilan birga import-
yorga jo‘natadi.
4. Importyor bitim shartiga ko‘ra hujjatlarni olgandan keyin
yoki tovarlarni qabul qilgandan keyin eksportyor nomiga chek
yozadi va unga jo‘natadi.
5. Ushbu  chek nomlangan chek turi  bo‘lmasa, eksportyor
uni  qabul  qilgandan  so‘ng  qimmatli  qog‘ozlar  bozorida  sotib
yuborishi  yoki  o‘z  qarzlarini  to‘lashda  mazkur  chekni  to‘lov
vositasi  sifatida  ishlatib  yuborishi  mumkin.  Agar  eksportyor
nomlangan chekni qabul qilgan bo‘lsa, ushbu chekni o‘z bankiga
taqdim qiladi.
6.  Oxirgi  holatda  eksportyorning  banki  importyorning
bankiga chek bo‘yicha to‘lovni bajarish to‘g‘risida topshiriq
beradi.