Valuta-kredit munosabatlari

7.2. To‘lov balansini tuzish tartibi
Xalqaro iqtisodiy aloqalar natijasini baholash va ko‘lamini
hisoblashga urinishlar XIV asr oxirlariga to‘g‘ri keladi.
XX asr boshlarida AQSH va Angliyada to‘lov balansini tuzish
usullari  keng  rivojlandi.  1923-yilda  AQSHda  1922-yilgi
ko‘rsatkichlar  natijalari  bo‘yicha  to‘lov balansini  tuzish  va  uni
e’lon qilishga urinish bo‘lgan. 1943-yili amerikalik iqtisodchi X.Leri
AQSHning 1919-1939-yilgi to‘lov balansini tuzdi. Uning asosida
ikkinchi Jahon urushidan keyin to‘lov balansi tuzildi. 1946-yildan
boshlab chorak va yillik to‘lov balanslari hisobotlari AQSH savdo
vazirligi jurnalida chop etila boshladi.
1947-yili BMT hujjati sifatida to‘lov balansi sxemasi yara-
tildi. U XVFning to‘lov balansini tuzish shakllari va tamoyil-
larini ishlab chiqishga asos bo‘ldi. XVF «to‘lov balansi bo‘yicha
qo‘llanma» chiqarib, rivojlantirishni davom ettirdi. Ular o‘z sxe-
malarini universallashtirishga harakat qilishdi, chunki bu rivoj-
langan va rivojlanayotgan davlatlar balanslarini solishtirish im-
konini beradi. Joriy ma’lumotlarni qayta ishlab, XVF ekspertlari
ularga aniqliklar kiritadi. Norasmiy ma’lumotlardan foydalana-
di, to‘lov balanslari moddalarini qayta guruhlashadi va boshqa
ishlarni  bajarishadi.  Bu  tekshirilayotgan  jarayonni  ko‘lami
to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi.
XVF qo‘llanmasiga binoan to‘lov balansi moddalari tasnifi.
A. Joriy operatsiyalar *
Tovarlar
Xizmatlar
Investitsiyalardan daromadlar
Boshqa xizmatlar va daromadlar
Xususiy bir tomonlama o‘tkazmalar

---

135
Rasmiy bir tomonlama o‘tkazmalar
Jami A: joriy operatsiyalar balansi.
B. To‘g‘ri investitsiyalar va uzoq muddatli kapital
To‘g‘ri investitsiyalar
Portfel investitsiyalar
Boshqa uzoq muddatli kapital
Jami: AQV (AQSHning  bazis balansi konsepsiyasiga
muvofiq)*  *
C. Boshqa uzoq muddatli kapital.
D. Xato va hisobga olmaydigan qismlar
Jami; AQVQSQD (AQSH likvidlik konsepsiyasiga muvofiq)*
E. Balanslovchi moddalar.
Oltin-valuta rezervlarining qayta baholanishi
SDRning taqsimlanishi va ishlatilishi
Oltin-valuta rezervi harakati
F. Qoldiqni qoplashning favqulodda manbalari.
G. Xorijiy rasmiy qo‘mitalarning valuta rezervlarini tashkil
etuvchi majburiyatlar.
Jami: A+V+S+D+E+F+G (AQShning bazis balansi kon-
sepsiyasiga muvofiq)*
N. Rezervlarning yakuniy o‘zgarishlari.
Oltin
SDR
XVFning  rezerv  holati
Xorijiy valuta
Boshqa talablar
XVF kreditlari
To‘lov balansi sxemasi oldingi paragrafda keltirilgan to‘lov
balansining tarkibiy qismlari valuta harakati bo‘yicha to‘lov ba-
lansi valuta tushumi va valutalar chiqimi yoki xarajati ifodala-
nishni ko‘rsatadi. Xalqaro valuta fondining ko‘rsatmasiga asosan
aksariyat davlatlar to‘lov balansini ikki asosiy yo‘nalish bo‘yicha:
joriy operatsiyalar balansi va kapital bilan moliyaviy operatsiya-
lar  (kapital  harakati)  balansini  tuzadilar.  Bu  balanslar  aktiv
yoki passiv qoldiq bilan yakunlanishi mumkin.
Joriy  operatsiyalar  balansi  –  tovarlar,  xizmatlar,  joriy

---

136
transfertlar va daromadlar bo‘yicha, tashqi iqtisodiy aloqalar
bo‘yicha valuta tushumi va xarajati o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatadi.
Bu  balansning  ijobiy  (aktiv)  qoldig‘i  mamlakatning  boshqa
mamlakat uchun kreditor ekanligini, passiv yoki salbiy qoldiq
mamlakatlarning  boshqa  mamlakatlardan  qarzdor  ekanligini
ko‘rsatadi.
Joriy operatsiyalar  balansi savdo balansi, xizmatlar balansi,
joriy  transfert  to‘lovlar  balansi,  chetdan  tushum  kabilarni  o‘z
ichiga oladi.
Savdo balansi tovarlar eksporti va importini o‘zida ifodalab,
yil oxirida ijobiy yoki salbiy qoldiqqa ega bo‘ldi. Balansni tuzganda
eksport «+» belgisi bilan, import «-» belgisi bilan ifodalanadi va
«+» mamlakatga valuta kelib tushushini «-» mamlakatdan valuta
chiqib ketishini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, savdo balan-
sidan eksport qanchalik darajada importni qoplay olishi to‘g‘risida
ma’lumot olish mumkin.