Valuta-kredit munosabatlari

VII bob. TO‘LOV VA HISOB-KITOB BALANSLARI
7.1. To‘lov balansi, uning mohiyati va tarkibi
Har  bir  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojlanishi  dunyoda
mavjud bo‘lgan ilg‘or an’analarni o‘zida joriy qilishga, mam-
lakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashtirish-
ga, umumjahon xo‘jalik komplekslarini yuzaga keltirishda faol
ishtirok etishga bog‘liq. Natijada umumiy erkin savdo hududlari
yuzaga keladi. Kapital, xizmatlar va boshqa moliyaviy resurslar
harakati bo‘yicha xalqaro bitimlar tuziladi. Tovarlar, xizmat-
lar, kapital va pul mablag‘lari harakati bo‘yicha yagona jahon
bozori yuzaga keladi hamda bu hol xalqaro mehnat taqsimoti va
raqobatga asos soladi.
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, ijobiy va sal-
biy jihatlari, kamchiliklari va uning ochiqligi davlatlarning to‘lov
balansida yaqqol o‘z ifodasini topadi.
To‘lov balansi – bu mamlakatning turli tashqi iqtisodiy mu-
nosabatlar bo‘yicha chetga to‘laydigan valuta va chetdan kelib
tushadigan  valutalarning  haqiqiy  nisbatini  o‘zida  ifodalovchi,
jamlovchi balans hujjatidir.
To‘lov balansi mamlakat rezidentlarining boshqa mamlakat
rezidentlari bilan ma’lum bir davrda amalga oshiradigan iqtisodiy
bitimlarining natijalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Odatda, to‘lov
balansi bir yilga tuziladi va shu muddat ichida mamlakatga ha-
qiqatga kelib tushgan barcha valuta tushumlari va barcha valuta chi-
qimlarini ifodalaydi.
To‘lov balansi mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan iqti-
sodiy munosabatlar holatini, milliy iqtisodiyotning holatini bel-
gilab  beradi. To‘lov  balansining  holati mamlakatning  xalqaro
iqtisodiy munosabatlari ishonchliligi, mamlakat iqtisodiyotining
barqarorligi va sifat darajasini ko‘rsatadi va mamlakat iqtisodi-

---

129
yotida mavjud muammolar va ularning oldini olish bo‘yicha cho-
ralar ishlab chiqishga asos soladi.
To‘lov  balansini  tuzish  uslubi  Xalqaro  Valuta  Fondi  to-
monidan ishlab chiqilgan va har bir bitim bo‘yicha ikkiyoqlama
yozuv (transaksiya)  tamoyili asosida  olib  boriladi.  To‘lov ba-
lansi bo‘yicha hisob raqamining kredit tomonida eksport, olin-
gan daromad, passivlarning oshishi va aktivlarning kamayishi,
debet tomonida import, to‘langan valuta, passivlarning kama-
yishi va aktivlarning oshishi (ko‘payishi) aks ettiriladi. To‘lov
balansida chetga to‘lovlar summasi va  – chetdan tushumlar
summasi  ko‘rsatiladi.  To‘lov  balansining  umumiy  qismlarini
quyidagi chizmada ta’riflash mumkin.