«Valeologiya asoslari»

2- Maruza: Orttirilgan immunitet tanqislik sindromi (OITS)
Reja

1. 
   OITS bilan zararlanish yo‘llari
   
2. 
   Inson immun tanqislik virusi
   
3. 
   OITS diagnostikasi
   
4. 
   OITS ga hamroh kasalliklar
   
5. 
   Davolash
   

Orttirilgan immunotanqislik sindromi (OITS)-immunitet tizimi funksiyalarining inson immunotanqislik virusi (OIV) bilan zararlanilishi natijasida buzilishi ko‘rinishlarining yig‘indisidir. OITS bilan kasallangan inson yuqumli kasalliklarga chidamliligini yo‘qotadi, imun tizimi me’yorida bo‘lgan insonlar uchun inevloniya, zamburug‘li kasalliklar, shuningdek saraton kasalligi hech qanday xavf uyg‘otmaydi. Kasalikka chalingach hech qancha vaqt o‘tmay (ba’zi hollrda ancha vaqtdan so‘ng) o‘limga olib keluvchi klinik sindrom rivojlana boshlaydi.

OITS ilk marta 1981 yilda, uni OIV keltirib chiqarishi esa 1983 yilda aniqlangan.
Hozirgi kunda mijozlar salomatligini asrash va hayotini uzaytirish imkonini beruvchi davolash usullari ishlab chiqilgan, ammo ular qimmat va mukammal emas. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda yashayotgan bemorlarning hammasi ham bunday davolanishga qodir emas. Uncha qimmat bo‘lmagan vaksina bo‘lsa muammo hal bo‘lar edi. Ammo bunday vaksina yo‘q va hali beri topilmasa kerak. Shuning uchun bunday xavfli kasallikning tarqalishi oldini olishning asosiy uchuli hayot tarzini o‘zgartirish bo‘lib qoladi.


1. OITS bilan zararlanish yo‘llari


Inson qoniga OIV tushgandagina OITS bilan kasallanishi mumkin. Kasallik bilan zararlanishning keng tarqalgan yo‘li – OIV zararlangan inson bilan jinsiy aloqaga kirishishdir; bunda virus jinsiy aktlarda ko‘pincha ro‘y beradigan kichik yaralar orqali qonga o‘tadi. Giyohvandlar kasal insonlar foydalangan shprits va ninalardan fodalanishlari oqibatda ushbu kasallik bilan zararlanishlari mumkin. OIV bolaga kasal onadan homiladorlik, tug‘ilishi yoki ona suti orqali yuqishi mumkin. 25-30 % bolalar OITS bilan kasal onadan zararlanib tug‘ilsalar ham, bu bolalarning kasallik bilan zararlanishining 90 % ini tashkil etadi.
OITS bilan tibbiy xodimlarning shpritslar bilan emlayotganlarida, ochiq yaralarga ko‘z, burun shilliq qatlamlariga behosdan zararlangan qon sachrab ketishi natijasida zararlanishi holatlari ham kuzatilgan. AQSH da tish shifokori 6 ta mijozni OITS bilan zararlagani ma’lum .
OITS bilan turmushda, maktabda, do‘konda, ishda zararlanish holatlari tasdiqlanmagan. Chunki OITS virusi atrof muhitda tez halok bo‘ladi. Shuning uchun kasal kishining qurib qolgan qoni va boshqa ajratmalari xavfli emas. Shu sababli o‘pishishlar ham hech qanday xavf tug‘dirmaydi. Bundan tashqari, inson so‘lagida limfatsitlarning tanqisligi virusi bilan zararlanishiga qarshilik qiluvchi oqsil topilgan. Begonalarning ustaralari, tish cho‘tkalari bilan foydalanganda ham (chunki bunda teri tirnalishi va kichik yaralar hosil bo‘lishi mumkin) OITS bilan zaralanishi havfi mavjud.
Qon so‘rovchi hashoratlar (OITS keng tarqalgan joyda ham) orqali zararlanishi xavfining yo‘qligi ham tadqiqotlar natijasida isbot qilingan.
Hashorat organizmda virus uzoq yashamaydi va ko‘paymaydi, shu sabbli hashorat virusi boshqa organizmga uzotolmaydi.
OITS ning tarqalishi.
1996 yilda AQSH, Fransiya, Buyuk Britaniya va rivojlangan davlatlarda OITS dan o‘lganlar soni kamaya boshlanganligi qayd etilgan bo‘lsada OITS epidemiyasi tobora keng quloch yoymoqda. Bu rivojlanayotgan mamlakatlarda kasallikning o‘sishi va davolanishi vositalarining yo‘qligi bilan bog‘liq. UNAIDS , BMT maxsus dasturi ma’lumolariga ko‘ra 1980 yil boshidan beri 40 mln dan ortiq kishi OIV bilan zaharlangan, ularning deyarli 12 mln kishi OITS dan halok bo‘ldi. 1997 yilning o‘zida OIV bilan 6 mln kishi zararlanishdi (bu kuniga 16 ming kishi demakdir), OITS dan 2,3 mln kishi (shulardan 460 ming bola) vafot etdi.
Dastlab OITS gomoseksualistlar, gemofiliya va davolash uchun qon preparatlaridan foydalaniladigan kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar o‘rtasida qayd etildi. Keyinchalik u fohishabozlik va jinsiy aloqaning noan’anaviy shakllari natijasida jamiyatning boshqa qatlamlariga tarqaldi. Hozirgi vaqtda 50 % zararlanish gomoseksualizm natijasida, 26 % - vena orqali turli preparatlarni yuborish natijasida qayd etilmoqda.
OIV bilan zararlanish har doim ham OITS kasalligini keltirib chiqarmaydi. Inson 10 yildan ortiq vaqt davomida OIV bilan zararlangan bo‘lishi, lekin kasallik simptomlari o‘zini ko‘rsatmasligi mumkin. 1996 yilda 22,6 mln kishi OIV bilan zararlangan bo‘lib, shulardan 21,8 mln kishi OITS bilan kasallangan, 830 ming kishida esa kasallik alomatlari sezilmagan.
1981 yildan 1996 yilgacha OITS bilan og‘rigan bemorlarning 46 % evropa irqiga, 35 % - negroid irqiga mansub, 18 % - lotin amerikalik, 1% - osiyoliklardir. Bolalar kasallar umumiy sonining 1 % ni tashkil etgan. OITS bilan kasallangan o‘rtasida ayollar va bolalar soni tobora oshib bormoqda. OITS bilan kasallanganlar va OIV tashuvchilar soni qit’alarda notekis tarqalgan. Ularning ko‘pchiligi Afrikada yashashadi, Avstraliya va Yangi Zelandiyada kasallik kam qayd qilingan.