«Valeologiya asoslari»

3. OITS diagnostikasi

1985 yilda qon bankalarida Robert Gallo ishlab chiqqan birinchi OITS testlari o‘tkazila boshlandi. Ushbu test qonda OIV antitanachalarini topishga asosolangan. Ammo zararlangandan so‘ng 4-8 hafta ichida bu test salbiy javob beradi, chunki antitanachalar ishlab chiqish uchun immun tizimiga vaqt kerak.

1996 yilda qonda virus ishlab chiqqan oqsillar-antigenlarni topishga asoslangan testdan foydalanila boshlanib, bu test kasllikni boshlang‘ich stadiyasida aniqlash imkonini berdi. Har yili AQSH da 50 mln qon probalari ushbu testdan o‘tadi.
Atlantadagi (AQSH) OITS ni o‘rganish markazida OITS tashhisi uchun me’yorlar ishlab chiqilgan: 1 mm qonida SD4 limfotsitlari darajasi 200 hujayradan oshmagan inson OIV bilan zararlangan hisoblanadi.
1996 yil boshidan klinikada 1 ml qon plazmasida virusli RNK nusxalari sonini aniqlashga asoslangan OIV testlari qo‘llanila boshlandi.
Har bir virion tarkibida RNK ning ikki nusxa mavjudligi sababli qonda viruslar titri RNK titrlaridan ikki marta kam. OIV bilan zararlangan insonning taqdiri uning qonida virusli RNK titrlariga bog‘liq. Masalan, RNK da titrlar 30 000 dan ortiq bo‘lsa, zararlanganlarning 70 % 6 yil ichida halok bo‘ladilar, titr aniqlangandan so‘ng hayotning davomiyligi o‘rtacha 4,4 yilni tashkil etadi.
Titrlar soni 500 bo‘lsa hayot davomiyligi titr aniqlangandan so‘ng 10 yildan oshmagan, dastlabki yillarda esa 1% bemorlar hayotdan ko‘z yumgan.
Hozirgi vaqtda OIV RNK titrini u 200 dan oshiq bo‘lganda, 50 dan kam bo‘lganda aniqlash usullari ishlab chiqilgan. Bemor qonida viruslar konsentratsiyasini aniq o‘lchash davolash usulini tanlash va uning samaradorligini aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega.

Kasallikning rivojlanishi

OITS kasalligining rivojlanishi bir necha bosqchiga ega va u OIV titri va OIV ga antinachalar soni bilan aniqlanadi. Ikkinchi usul ayniqsa, kechki bosqichlarda, immunitet deyarli yo‘q bo‘lganda, unchalik aniqlik kasb etmaydi.

Kasallikning birinchi bosqichi o‘tkir, deb ataladi va bu bosqichda kasallik o‘ta yuqumli bo‘ladi. Zararlangandan 3 hafta o‘tgach ko‘pchilik insonlarda noaniq simptomlar ( varaja, bosh og‘rig‘i, teri toshmalari, limfa bezlarining kattalashuvi, diskomfort hisi) paydo bo‘la boshlaydi. Bu davrda qonda viruslar konsentratsiyasi juda baland bo‘lib, u butun tanaga tarqaladi. SD4 lifotsitlarining soni keskin kamayib ketadi, OIV titri esa tobora oshib boradi. 1-3 haftadan keyin bu simptomlar tobora yo‘qola boshlaydi. Bu vaqtga kelib immun tizim kasallikni nazorat ostiga oladi: SD 4 hujayralari T-limfotsitlarni (SD8 yoki T-killerlar) stimulyasiya qiladi va ular zararlangan hujayralarni qira boshlaydilar. Bundan tashqari ko‘p sonli OIV antitanachalari hosil bo‘la boshlaydi.
O‘tkir bosqich so‘ngida faol immun reaksiya SD4 limfotsitlarining ko‘payishida organizmga yordam beradi. Bu esa infeksiya bilan keyinchalik kurashda juda muhim. Bundan tashqari, SD4 hujayralari butkul yo‘q bo‘lsa immun tizim ularni tiklay olmaydi ( hatto OIV tanadan butkul haydalsa ham).
O‘tkir bosqichdan so‘ng bessimtom yoki surunkali davr boshlanib u 10 yil va undan oshiq vaqt davom etishi mumkin. Bu davrda zararlangan insonlar o‘zlarini yaxshi his qiladilar, qonda SD4 limfotsitlari darajasi uncha baland bo‘lmasa ham me’yorga ega. Qonda OIV tarkibi ma’lum darajada stabillashadi (kasallikning keyingi rivojlanishi shunga bog‘liq). Bunda virus passiv holatga o‘tmaydi, balki faol ko‘payib immun tizimni emira boshlaydi. Bemorlarning «yaxshi» holati immun tizimning SD4 limfotsitlarini ko‘plab ishlab chiqayotgani, shuning uchun qonda ularning mavjudligi boshqa patogenlar bilan kurashish uchun etarliligi bilan tushuntiriladi.
Virus bilan tinimsiz kurashayotgan immun tizim tobora holdan toyadi va nihoyat, qonda SD4 limfotsitlarining soni borgan sari kamayib boradi. Qachonki 1 mm qonda ularning soni 200 ga etsa OIV tashuvchilar OITS bilan og‘rigan bemorga aylanadilar. Ushbu erta simptomatik bosqich bir necha oydan bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Bu davrda, odatda, hamroh kasalliklar rivojlana boshlaydi (bu kasalliklar sog‘lom odamlar uchun hech qanday xavf tug‘dirmaydi).
1 mm qonda SD 4 limfotsitlar 100 hujayradan past bo‘lsa kechki simtomatik bosqich boshlanib, immun tizimining katta zararlanganligi va og‘ir holat bilan xarakterlanadi. Ushbu bosqich bir necha oydan bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Bemorning vazni keskin kamayib ketadi, doimiy charchoqni his etadi, uning immun tizimi deyarli ishlamaydi. Bir oz vaqtdan so‘ng kasallik so‘nggi bosqichga o‘tadi, bunda SD4 limfotsitlar soni 1mm qonda 50 ni tashkil etadi. Bu bosqich 1-2 yil davom etadi va bemor OITS ga hamroh yuqumli kasalliklardan yoki saraton (rak) dan nobud bo‘ladi.
Kasallikning rivojlanishi bemorlarning individual xususiyatlariga bog‘liq. Masalan, hamroh kasalliklar SD4 limfotsitlar darajasi 200 dan oshiq bo‘lganda ham bilinishi mumkin- bunda yuqumli kasallikning kechishi OITS tashxisini qo‘yish uchun etarli bo‘ladi. Maxsus davolanmagan bemorlar 10-11 yil ichida, ba’zan 1 yildan so‘ng vafot etishlari mumkin. OIV bilan zararlanlarning 4-7 % qonida esa SD4 limfotsitlari me’yoriy darajada 8 yilgacha saqlanib, bemor 20 yil hayot kechirishi mumkin.