«валеология асослари»


§ 1.2. Валеология – инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзи хакидаги фан



Download 0,7 Mb.
bet6/47
Sana09.01.2023
Hajmi0,7 Mb.
#898532
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47
Bog'liq
валеология китоб

§ 1.2. Валеология – инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзи хакидаги фан
Валеология – инсон саломатлиги хакидаги кейинги ун йилликлар давомида шаклланиб келаётган фан булиб, саломатликка таъсир курсатувчи омилларни урганиш оркали организмнинг уларга карши тура олиши ва захиравий имкониятларни ошириш билан боглик чора – тадбирлар ишлаб чикади. Шунингдек, одамларнинг мехнатга кобилиятини ошириш ва узини яхши хис килган холда уртача умр куриши давомийлигини узайтириш каби вазифаларни максад килиб куяди.
Валеология – уз олдига куйилган вазифаларни одамларнинг соглом турмуш тарзида яшашини шакллантириш оркали амалга оширади. Валеология – инсон саломатлиги хакидаги фан сифатида гигиена, эпидемиология, мутадил физиология, тиббий статистика, тиббий психология хамда социология, экология, демография, психология, педагогика, этика каби ижтимоий фанлар билан узвий богланган булиб, уларнинг текшириш усулларидан кенг фойдаланилади. Шуни кайд килиб утиш лозимки, кейинги йиллардан катор мамлакатларда валеология фанининг назарий ва амалий асосларига багишланган бир неча илмий ва укув адабиётлар пайдо була бошлади.
Валелология фанининг олдида турган ва биринчи навбатда уз ечимини кутаётган муаммоли вазифалар каторига: инсон соглигига салбий таъсир курсатувчи хавф омилларини урганиш, саломатлигини бахолаш мезонларини ишлаб чикиш, одамларни соглом турмуш тарзида яшашга ургатиш кабилар киради. Тиббиёт амалиётида саломатлик тушунчасини турлича бахолаш холлари мавжуд булиб, оилада саломатлик деганда касалликни тулигича йуклигини эмас, балки касаллик пайдо булганда уни муваффакиятли даволашни тушунилади.
Оиладаги психологик мухит инсон саломатлигига узига хос таъсир курсатади. Ахил оилаларда инсоннинг ёшига ёш кушилса, тулик булмаган оилаларда тез – тез касалланиш, умрнинг кискалиги, зарарли одатлар (чекиш, ичиш, наркомания) куп учраши аникланган. Валеология бундай холатларни назарий жихатдан асослаб, одамларнинг ташки мухит шароитларига мослашувига алохида эътибор каратишни таъкидлайди.
Хар бир инсон уз саломатлиги билан боглик муаммоларнинг ечимини поликлиника ва шифохоналардан ёки дорихоналардан шифокорлару – табиблардан эмас, балки хар ким уз уйидан укийдиган мактабию – укув даргохларидан, иш жойидан излаши керак. Инсон уз саломатлигини яхшилаш, турли хил касалликларга карши тура олиш имкониятларини оширишни узининг турмуш тарзидан излаши керак. Хар биримиз тоталитаризмга асосланган собик иттифок тузуми даврида онгимизда шаклланган тасаввурларга кура давлат согликни саклаш тизимидан умидвор булишга, соглигимиз билан боглик турли муаммолар пайдо булганда дархол мавжуд даволаш – профилактика муассасаларига мурожат килишга урганиб колганмиз. Жамиятимизда сиёсий вазият узгариб, давлат согликни саклаш тизими асосларига дарз кетгандан кейин хам баъзи бировлар ундан кунглини уза олмаяпти. Республикамизда вужудга келган сиёсий ва ижтимоий вазият хар биримизнинг онгимизда уз саломатлигимизга нисбатан мутлако янгича муносабатни шакллантиришимиз зарурлигини такозо килмокда. Эндиликда хар бир инсон уз саломатлиги билан шахсан узи шугулланмоги, касал булмаслиги учун нима килиш лозимлигини билиши шарт. Жамиятимизда вужудга келган янги ижтимоий – сиёсий вазият тиббиёт илми ва амалиётида янги йуналиш валеология йуналишининг шаклланишига олиб келди.
Валеология фанининг асосчиси И.И. Брехман инсон саломатлиги тушунчасига мутлако янгича ёндошиб, шахсий саломатлик ва жамият саломатлиги тушунчаларининг бир – биридан фарклари, соглом турмуш тарзининг купчилик учун умумий томонлари, шунингдек, хар бир одам учун узига хос томонлари борлигини курсатиб утди. У инсон саломатлигига окилона ёндашиб, саломатликни шакллантиришнинг фаол стратегиясини белгилаб берди.
Валеология фани интеграл фан сифатида – бошка куп фанларнинг узаро хамкорлиги чегарасида харакат килгандагина уз максадига эришиш мумкин.
Жамият тараккиётининг барча боскичларида халк табобати хам, тиббиёт илми ва амалиёти хам касалликларга карши кураш ёки унинг олдини олиш билан шугулланиб келган. Уз тараккиётида анчагина юкори боскичларига кутарила олган патология назарияси ва тиббиёт илмидаги асосий йуналиш булган патоцентризм йуналиши гарчи турли хил касалликларнинг келиб чикиши ва патогенезини шунингдек даволаш усулларини урганишда сезиларли ютукларга эришган булсада, бирок инсон саломатлигининг туб мохиятини очиб бера олмади. Бунинг окибатида эса сунгги пайтларгача саломатлик тушунчаси узининг илмий мохиятини топа олмаган эди.
Патология илмий гарчи «касалликни эмас, балки беморни даволаш керак» деган шиорга амал килишни таргиб килиб келган булсада, хозир хам хар бир шахсга хос меъёрномаларга эмас, балки уртача статистик курсаткичларга купрок таяниб келмокда. Собик иттифок даврининг согликни саклаш тизими эса амалда «халк саломатлигини мухофаза кили ш» деган тушунчага купрок эътибор бериб, халк саломатлигини саклаш деганда касалликларнинг олдини олиш ва даволашни назарда тутди. Бу сохада кабул килинган дастурлар ва карорларнинг мохияти хам шунга йуналтирилиб, охир окибатда соглом одамларнинг саломатлигини мустахкамлаш зарурлиги эътибордан четга колиб кетар эди. Тиббиёт амалиёти хам тиббиёт илми хам патология боткогига ботиб колган эди. Мудом инсон саломатлиги ва касаллиги бир – бирига карама – карши куйилар эди. Валеологиянинг фан сифатида пайдо булиши ва ривожланиб бораётганлиги инсон саломатлигига нисбатан мутлако янгича муносабатни ва янги йуналишини шакллантириб, асосий эътиборни мавхум тушунча «халк саломатлигига» эмас, балки хар бир инсоннинг шахсий саломатлигига каратиш лозимлигини курсатиб берди. Бундай муносабатдан келиб чикадиган мухим амалий хулосалардан бири шуки, бугунги кунда мамлакатизимда ахолининг турли катламлари уртасида «кандай килиб соглом булиш мумкин?» деган мавзуда укитиш ва тарбиялаш ишларини олиб бориш талаб этилади.
Таникли патофизиолог олим С.Н. Павленко томонидан урганилган саногенез хакидаги таълимот организмнинг реактивлиги, ички мухит (гомеостаз) доимийлигини саклаш, шунингдек, организмнинг фавкулодда таъсир этувчи омиллар натижасида издан чиккан функцияларини тиклаш, механизмлари хакидаги фан булиб хисобланган санология илми (саногенез тушунчаси патогенез тушунчасининг акси) ривожланиб, клиник тиббиётда узининг муносиб урнини эгалламокда. Ва нихоят, И.И. Брехман томонидан номланган саломатшуносликнинг янги валеология йуналиши хар бир инсоннинг саломатлигини шакллантириш йуллари ва усулларини излаб топиш ёки соглом турмуш тарзи хакидаги фан сифатида шаклланмокда. Соглом турмуш тарзи – валеологиянинг юраги булиб, инсоннинг соглом булиб яшаши ва узок умр куриши унинг яшаш тарзига богликдир деб таъкидлайди. Агар валеологиянинг максади – инсон саломатлигини, «бирламчи куриш» технологиясини ишлаб чикиш, согликни шакллантириш организмнинг захиравий имкониятларини кенгайтириш кабилар булса, санологиянинг максади – организмга зарарли таъсир курсатувчи омилларга каршилик курсатиш механизмларини тадкикот килиш, саломатликни саклашнинг, шунингдек, турли касалликларнинг бирламчи ва иккиламчи профилактикаси стратегиясини ишлаб чикишдир. Реабилитологиянинг максади эса – саломатликнинг сифати ва микдорини тиклаш воситаларини излаш, организмнинг йукотилган функцияларининг урнини босиш таркибини кайта тиклаш уларнинг йукотилишига куникиш хосил килишдир. Патологиянинг максади – инсон саломатлигини химоялашнинг аник ва хусусий воситаларини шунингдек, турли хил касалликларни, уларнинг келиб чикиш сабаблари, патогенези ва касаллик белгиларига кура даволаш усулларини ишлаб чикишдир.
Гигиена – мутлако профилактик фан булиб, ташки мухит омилларининг инсон организмига таъсирини урганиб, турли зарарли омилларнинг меъёрларини белгилаш, мухитни согломлаштириш чораларини ишлаб чикади. Валеология факатгина тиббий фан булмасдан, катор бошка фанлар билан узвий алокада фаолият курсатувчи интегратив фандир. Валеология факат жамоачилик саломатлигини саклаш, профилактик тадбирларни амалга ошириши, шунингдек зарарли одатларни йукотиш билан чегараланиб колмасдан, инсон саломатлигини мустахкам килиб «куриш» учун турли ижобий таъсирга эга булган омиллардан фойдаланишни хам максад килиб куяди.
Валеология фан сифатида илмий – тадикот ишларида, гигиеник текшириш усулларидан фойдаланиш билан бир каторда физиология, клиника, лаборатория, психология, социология каби текшириш усулларидан, шунингдек, физика, кимё, фармокология, психология ва педагогика тадкикот усулларидан хам фойдаланади.
Санология – организмнинг касалликлар билан курашиш механизмлари ва чоралари хакидаги фан булиб, бевосита инсон саломатлиги билан шугулланишни максад килиб куймайди.
Санология – саломатлик тугрисида эмас, балки соглом булишга олиб келувчи воситалар, ёки согайиш механизмлари тугрисидаги фандир.
Валеология – инсон саломатлигига бевосита тугридан – тугри олиб борувчи йул хакидаги фан булиб, у уз таъсир доирасини она корнида хомиладорлик бошланмасдан анча олдин, педагогик тадбирларни эса хомиладорликнинг иккинчи ярмидан боланинг эшитув ва асаб тизимларига таъсир утказишни бошкариш билан тугилажак боланинг интеллектуал ривожланиши учун кулай шароит яратиш, хомиладорлар учун махсус жисмоний машкларни бажаришдан бошланади.
Валеология – факат инсон саломатлиги хакидаги фан булиб колмасдан, бахтли булиб яшаш, хар бир инсоннинг мохиятига сингдирилган имкониятларни руёбга чикариш йуллари тугрисидаги хаётий фан хамдир.
Валеология – интеграл илмий манба сифатида уз максадига эришиш учун анатомия, физиология, гигиена, иммунология каби фундаментал илмларни урганиш билан бир каторда инсон ижтимоий – маънавий хаётининг асосларини уз ичига оладиган фалсафа, социология, маданиятшунослик, психология, этика ва шу каби катор илмларни хам урганишни хамда уларнинг ютукларидан фойдаланишни максад килиб куяди. Чунки инсон факат узининг жисмоний имкониятларини ривожлантириш ва ишга солиш билан узининг мохиятини руёбга чикара олмайди, бунинг учун узидаги маънавий – рухий имкониятларни хам ривожлантириши ва ишга солиши лозим. Куриниб турибдики, валеология том маънодаги – хаёт хакидаги фан булиб, уз зиммасига барча одамларга (биринчи навбатда ёшларга ) ханузгача бирорта укув даргохида мукаммал укитилмайдиган хаёт хакидаги фандир.
Россиялик академик В.П. Казначеев (1996) шахс ва организмнинг шаклланишини «валеологик жараён» деб бахолайди, у инсон саломатлигига янгича холистик нуктаи назардан ёндашиб организмни табиатнинг ажралмас булаги, ердаги эволюцион тараккиётининг жонли мутлако соглом ва олий донишмандлигидан иборатдир деб атайди. Унинг фикрича инсон организмининг турли хил касалликларга чалиниши яшаш фаолияти давомида узи йул куядиган турли хил антропоген зуравонликлари айникса зарарли одатлар огушига кириб колиши билан богланган. Бундан келиб чикадиган хулоса шуки, хозирги замон валеологияси факат ахлокий валеология сифатида яшагандагина узининг хакикий мохиятини намоён кила олиши мумкин. Валеологиянинг фан сифатида бундан буён ривожланиши саломатликнинг мукаммал назарияси ишлаб чикарилишига ва уни доимий равишда такомиллаштириб боришига куп жихатдан богликдир. Бу борада килинадиган ишлар орасида саломатликни ва соглом турмуш тарзини янгича олий фалсафий категориал тахлилдан утказиш мухим ахамият касб этади. Уз навбатида бундай янгича фалсафий тахлил саломатликни коинотнинг ажралмас кисми эканлигини ва ахлокий меъёрлари билан шартланганлигини хисобга олган холда утказилгандагина узининг ижобий натижаларини бериши мумкин. Соглом турмуш тарзини фалсафий категориал тахлилдан утказиш натижасида инсоннинг индивидуал саломатликка олиб келувчи илмий парадигмал тамойилларнинг янги тизимини шакллантириш, кейинчалик эса ундан дедуктив усул билан кенг куламли назарий таклифларни ишлаб чикишга имкон тугдиради. Россиялик тадкикотчилар В.П. Петленко, В.Р. Вебер, К.С. Хруцкийлар (1999 йил Пенза) валеология фанини куйидаги иккита мустакил йуналиши буйича фаолият курсатиши лозим деб хисоблайди.
Биринчиси – мослашув (адаптация) валеологик йуналиши булиб, у уз таркибига: а) укувчиларнинг валеологик хулкини шакллантирувчи – мактаб – гигиеник валеологиясини; б) зарарли экологик муаммоларни зарарсизлантиришни назарда тутувчи – экологик – профилактик валеологиясини; организмнинг ички мухити яъни гомеостаз холатини аниклаш ва уни меъёрлаштиришни назарда тутувчи физиологик – гомеостатик валеологияларини камраб олади.
Иккинчиси – креатив (саломатликни курувчи) валеология йуналиши булиб, у уз таркибига: а) интеллектни ривожлантириш, шахсни ташки экологик дунё ва уз мохияти билан мувофиклаштиришни назарда тутувчи – педагогик валеологияни; б) касалликларнинг мохиятини организмнинг ички узига хослиги билан боглик холда урганувчи конституционал – биологик (неогиппократик) валеологияни; в) инсонлар мавжудлигининг пировард натижасидан иборат кадриятни узида мужассамлаштирувчи ахлокий валеологияни камраб олади.



Download 0,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish