Valeologiya asoslari

X BOB
YOD TANQISLIGI KASALLIKLARI - ASR M UAM M OSI
XX asr oxiri va X X I asr b o sh larid a ja h o n ham jam iyati insoniyat 
kelajagidan xavotirga tusha boshladi, negaki b archam iz salom atlikning 
ko‘zga k o ‘rinm as dushm ani — yod tanqisligi tufayli yuzaga kelayotgan 
inson aqliy qobiliyatining buzilishiga guvoh b o i ib turibm iz.
Y od tanqisligi kasalliklari insonning eng k o 'p tarqalgan, yuqum li 
b o 'lm ag an xastaliklari sirasiga kiradi. Y er sharining kam ida bir yarim
m illiard aholisi xavfli o 'c h o q d a yashab k elm o q d a. JSST (Ja h o n
sog'liqni saqlash tashkiloti) m a iu m o tla rig a q arag anda, yod tanqisligi 
tufayli 800 m illion aholi qalq o nsim o n bez (en d em ik b uqoq)ning 
kattalashishidan, 45 m illioni esa — aqliy zaiflikdan aziyat chekm oqda. 
Yod qalqonsim on bezning m e’yorida faoliyat olib borishi, gorm onlarni 
sintezlashtirish va b archa a ’zo h am da tizim larning rivojlanishiga t a ’sir 
ko'rsatuvchi asosiy m ikroelem en t hisoblanadi. Y od yetishm ovchiligi 
inson salom atligiga b ir n echa y o 'n a lish la r b o 'y ic h a zarar etkazadi, 
uning eng jiddiy oqibatlaridan biri m iyaning m e ’yorida rivojlanishining 
buzilishi hisoblanadi. Yod tanqisligi yaqqol ko'zga tashlanadigan ayrim
h u d u d lard a m inglab o d a m la r aqliy zaiflikning eng o g 'ir darajasi 
b o im is h — k retinizm d an aziyat chekm oqdalar.
Ayni paytda yod tanqisligi holatini nazorat qilish b o 'y ich a X alqaro 
kengash (IC C ID D ) tuzilgan. M azk u r tash k ilo tn in g o 'tg a n o 'n yil 
ich ida yod yetishm ovchiligining xavfi haqidagi bilim larni tarq atish i, 
uning oqibatlari va tuzni yodlashtirishdek sodda usullar vositasi bilan 
xavfni b a rta ra f etish m aqsadlarini ko 'zlab olib borgan ulkan s a ’y- 
harakatlari tufayli 100 dan ziyod davlatlar kelishgan ho ld a harakat 
q ilib , o z iq - o v q a t va uy h a y v o n la rin in g o z u q a s ig a q o 's h is h g a
m o'ljallangan b a rc h a tuzlarning yodlashtirilishini am alga oshirishga 
muvaffaq b o 'lin d i.
Yod tanqisligi holatining asosiy sabablari — sotuvda sifatli yodlangan 
osh tuzining m avjud bo'lm asligi, shuningdek, g uruhiy profilaktikada 
q o i l a s h u c h u n ish la tila d ig a n y o d p r e p a r a tla r in in g k am y o b lig i 
hisoblanadi. B uning o q ib atid a ah o li o 'rta s id a b u q oq ni o m m aviy 
profilaktika qilish ishlarida uzilishlar sodir b o im o q d a .
Q alq o n sim o n b ez a ’z o la r fao liy ati, ju m la d a n , re p ro d u k tiv lik
(nasldorlik) vazifasini ham boshqarib turadi. Buqoq xastaligiga d u c h o r
105

---

bo'lgan ayollarda ko'pincha hayz ko'rish siklining buzilishi, bepushtlik 
va boshqa anom al holatlar kuzatiladi. M a iu m k i, ho m ilad o r ayol 
ratsionida yod yetishmasligi hom iladorlikning uch oyi m obaynidayoq 
b o ig 'u s i bolaning miyasi to ia q o n li rivojlanm asligiga olib keladi. 
N atijada bu nday bolalar aqli zaif b o 'lib dunyoga keladilar.
B undan tashqari, Y T H (yod tanqisligi holati) b olalar o iim in in g
ortishi, o 'lik bolalar tug'ilishi va inson ruhiy-ijtim oiy rivojlanishining 
to 'x ta b qolishiga olib keladi. U lar aqliy rivojlanishi m iqdori yod 
tanqisligi darajasiga bog'liq holda, m e ’yoridagidan 10-15 foizga past 
bo'ladi. Q alqonsim on bezning m e’yorida faoliyat olib borishi uch un
sutka m obaynida 0,1-0,2 m ikrogram m yod iste’m ol qilish zarur. 
Insonning b u tu n um ri davom ida bu o 'ta m uhim m ikroelem en tnin g
3-5 gram m i kifoya qiladi.
Y od tan q islig i m u am m o sin i faqat e n d e m ik b u q o q b ila n g in a
chegaralash mumkin emas. Mubolag'asiz aytish mumkinki, yod tanqisligi 
og 'ir holatlarda butun m illat sog'ligiga tah d id soladi, o g 'ir xastalangan 
bolalar sonini ko'paytirib, m illatning aqliy q u w a tin i pasaytiradi, 
salom atlikning barcha ko'rsatkichlariga noxush ta ’sir ko'rsatadi.
Y odlangan tuz na rangi, na t a ’mi, na hidi bilan odatdagi osh 
tu zid a n farq qiladi. Y od tanqisligi m avjud k o 'p la b m am la k a tla r 
tajribasidan ayon bo'lish icha, yodlangan tu zd a n om m aviy ravishda 
foydalanish natijasida ancha sezilarli sam aralarga erishilm oqda, y a’ni 
aholi o 'rta sid a buqoq bilan kasallanish holatlari kam aym oqda.
D em ak, yodlangan tuz va tarkibida yod m avjud b o 'lg an m ahsulot- 
lar orqali har kuni yod iste’mol qilib turish zarur.
O 'zb ekisto nd a 25 mln. aholiga endokrin tizim i bilan kasallangan 
1,29 mln. odam to 'g 'ri keladi, shulardan 60 foizini bolalar va o 'sm irlar 
tashkil etadi.
Shu bilan birga, aynan kom m unikatsiya tizim lari va yodlangan 
tu zla rn i taq sim lash tarm o q la ri m avjud b o 'lg a n sh a ro itla rd a yod 
tanqisligi h o latla rin i ju d a qisqa m u d d atla rd a m uvaffaqiyat bilan 
b a rta ra f etil ish iga erishish m umkin.
1998 yildan e ’tib oran E ndokrinologiya ilm iy-tadqiqot instituti 
negizida tuz va peshob tarkibidagi yod m iqdorini, m azkur m ikroele- 
m entni aniqlashdagi eng maqbul shaklga keltirilgan usullaridan foyda- 
langan holda, ish olib boradigan laboratoriya faoliyat ko'rsatm o qda. 
So'nggi 4 yildan buyon Y T H asosiy ko'rsatkich larin ing m onitoringi 
o 'tk a z ilm o q d a . 1998 d an 2006 yillarg ach a b o 'lg a n d av rd a tu rli
106

---

tash k ilo tlar to m o n id a n ishlab chiqilgan yodlashtirilgan ozuqa tu z la r 
sifa tin i n a z o ra t qilish m a q s a d id a o 'tk a z ilg a n te k s h iris h la rn in g
ko 'rsatish ich a, «Florans», «Tem po», «Orzu», «Lazzat», «Xojaiqon», 
«Q oraqalpoq savdo» firm alari to m o n id a n ishlab chiqarilayotgan osh 
tuzlari tarkibidagi yod m iqdori ja h o n stan d artlari m e ’yorlariga (41,1- 
65 g G 't ) m os keladi. «Rossiya tuz», «Kavkaz tuz», «Q oraqalpoq 
tuz», «O rol tuz» firm alari to m o n id a n ishlab chiqarilgan osh tu zlari 
tarkibida yodning y o ‘qligi yoki ju d a kam m iq d ord a mavjudligi (0,1- 
15 g G 't ) aniqlangan.
Ijtim oiy tibbiyotning o ‘ta jid d iy n u q tai nazarlarini m uvaffaqiyat 
bilan hayotga ta tb iq qilish — m am lakat aholisining yod tanqisligi 
h o la tin i k a m a y tirish u c h u n , eng a w a lo , d a v o la s h -p ro fila k tik a , 
m ak tab g ach a t a ’lim m u assasalari, m ak tab va tu rli k o rx o n ala rd a
profilak tik ta d b irla r bilan kech ad ig an m ajm uaviy c h o ra la r qabul 
qilinishi, olib borilayotgan ishlar m atb u o t, radio va televideniye orqali 
keng yoritilishi, shuningdek, m ahalla va viloyatlarda tushuntirish ishlari 
bilan uzviy bog'liq ho ld a o ‘tkazilishi zaru r b o'lad i.
YTI< (yod tanqisligi kasalliklari)ni b a rta ra f etish jarayoni m a ’lum
bir to 'siq larg a duch kelm oqda. M azk u r faoliyatning hal qiluvchi 
to m o n larid an biri, yod yetishm ovchiligining xavfi va tarqalganligiga 
diqqatni jalb etish, tuzni yodlashtirish m illatning rivojlanishi y o ‘lidagi 
m u h im q a d am lard an biri ekanligi xususidagi b ilim larn i ta rq a tish
zaruriyatidan iboratdir.
B a rc h a v o sita la r o rq ali Y T K sa b a b la ri, o q ib a tla ri va u s h b u
m uam m on i hal etishning eng sam arali usullarini tush u n tirish ju d a
m u h im h iso b la n a d i. Bu ish a h o li b a rc h a q a tla m la rin i ijtim o iy
safarbarlikka jalb etish orqali am alga oshirilrnogi darkor. Bunda barcha 
m a’lum o tlarni keng o m m a ongiga etkazish va o d am larn ing xulq- 
atvoriga t a ’sir k o ‘rsatish yaxshi sa m a rala r beradi.
Yodlangan tuzni iste’mol qilish b o ‘yicha kom m unikativ advokatsiy, 
birinchi navbatda, o d am lar ongiga ishonchli t a ’sir ko‘rsata oladigan 
aholi qatlam lari b o ‘lmish — tibbiyot xodim lari (akusher-ginekologlar, 
p ed iatrlar, terap ev tlar), sanitariy a-ep id em io lo giy a xizm ati vakillari, 
tuz ishlab chiqaruvchilar, Respublika salom atlik institutining filiallar- 
dagi vakillari, pedagoglar va tarb iy ac h ila r, o ‘z - o ‘zini bo sh q arish
organlari (m ahalla) vakillari, iste ’m o lch ilar huquqini him oya qilish 
b o 'y ich a d e p a rtam e n tla r, om m aviy axborot vositalari orqali am alga 
oshirilgani m a’qul.
107

---

YTK profilaktikasi, ularni nazorat qilish va bartaraf etishga urinish 
ham turli darajadagi davlat tashkilotlarini jalb etishni talab etadi. U lar 
inson vajonivorlar iste’mol qiladigan barcha tuzlami yod bilan boyitishning 
uzoq muddatli dasturining amalga oshirilishini ta ’minlashga qodirdirlar.
H ukum at tashkilotlarining to la q o n li qo ‘llab-quw atlashisiz YTK ni 
b a rta ra f etishga b o ‘lgan h a r qanday urinish sam ara berm aydi.
M a z k u r ta s h k ilo tla rn in g ra h b a rla ri va vakillari ah o lig a yod 
yetishmovchiligi tahdid solayotganini anglab olishlari, aholi salomatligi 
u ch u n m as’uliyatli ekanliklarini ch u q u r his qilishlari, yuqorida aytib 
o ‘tilgan m uam m oning b artaraf etilishiga yordam beradigan vositalarni 
jalb etib, q o ‘llanm alar bilan t a ’m inlashlari lozim.
A m a liy o t sh u n i k o ‘rsa tm o q d a k i, fa q a t h u k u m a t to m o n id a n
q ilin a d ig a n s a ’y - h a r a k a tla r u q o ‘lla b - q u v v a tla s h la r g in a ish la b
c h iq a ru v c h ila rn i b a rc h a san ita riy a-g ig iy e n a tala b la rig a m uvofiq 
keladigan, yodlashtirishni yetarli darajada t a ’m inlashga qodir bo 'lg an
yodlangan tuz chiqarishga m ajbur qila oladigan tegishli qonun va 
qarorlarn ing qabul qilinishi va tatb iq etilishini t a ’m inlashi m um kin.
Boshqa to m o ndan esa, hukum at tashkilotlari ijro etuvchi hokimiyat 
sifatida tuzlarning yodlashtirilishi bilan bog'liq tadbirlarning bajarilishi, 
ularning sifatini nazorat qilish va ushbu jaray on nin g uzluksizligiga 
am al qilinishni t a ’m inlay olishi, bu ishlarni jam o at tashkilotlari bilan 
o ‘zaro yaqin aloqada ro‘yobga chiqarishlari m um kin.
D avlat tashkilotlarining yodlashtirish jaray on igin a em as, balki 
yodlashtirilgan tuzlarni sotish va saqlashni tashkil etishni tartibga 
solishi va nazorat o ‘rnatishi ham m uhim aham iyat kasb etadi, negaki 
yodlangan tu z uni saqlashning alohida sharoitlarini talab etadi, agar 
ularga amal qilinmasa (yuqori harorat, quyosh nurlarining tikka tushishi, 
har turli aralashmalaming mavjudligi, ochiq idishlarda, nam holda saqlash 
kabilar) — tuz tarkibidagi yodning yo ‘qotilishiga olib kelishi m um kin.
H ukum at va m ahalliy boshqaruv tashkilotlarining vakillari tuzni 
b o y i ti s h t e x n o lo g iy a s ig a a m a l q ilm a y d ig a n m a y d a is h la b
chiqaruvchilarga yordam berishga, o ‘z m ahsulotlarini yodlashtirish 
u c h u n uyushm alar tashkil etishga d a ’vat etilganlar. U lar subsidiya va 
g ran tlar ko'rinishidagi havas uyg‘otuvchi rag‘batlarning yaratilishiga 
ko‘maklashishlari mumkin.
H am m a uchun — ham davlat va ham xususiy tuz ishlab chiqaruv- 
ch ilar u ch u n birdek m a’qul b o 'lg an baholash m onitoringini yaratish 
zaruriyati pishib yetildi, bu esa, u m u m an olganda, yodlangan tuz
108

---

ishlab chiqarish va tarqatish ustidan sifat nazorati o ‘rnatilishni t a ’m in ­
lashga im kon beradi.
R ahb arlar u sh bu tad b irlarn in g m illat salom atligi, yosh avlod aqlij 
darajasiga t a ’sir k o ‘rsatishi xususida aniq tu sh u n c h a va tasaw u rlarg f 
ega bo'lish lari lozim.
2007-yilning 3 -m ay id a 
O 'zb ek isto n d a « 0 ‘zbekiston YTKning 
oldini olish» Q o n u n i qabul qilindi.