Valeologiya asoslari

OITSning klinik belgilari.
Kasallikning o ‘tkir rivojlanish davrida 25-50% bem orlarda 3 kundan 
to 10 kungacha ta n a h aro rati 39°dan yuqori b o ‘lib. angina, bezgak
90

---

kuzatiladi, b o 'y in lim fa bezlari, jig a r va talo q kattalashadi, teriga 
to sh m a toshadi.
B em o rd a kasallik b ir n ech a tu rd a rivojlanadi:
1. K a s a ll i k n in g o ‘p k a t u r i d a b e m o r d a p n e v m o t s i s t l i
zo tiljam rivojlanib, o ‘p kaning ikkala b o 'lim i o 'tk ir y allig 'la n a d i, 
kasallik o g 'ir kechadi, nafas olish susayadi, nafas olg an da k o 'k rak
qafasi og'riydi.
2. O I T S n in g m e ’d a - i c h a k k a s a llig i t u r i d a s u r u n k a li ic h
ketish, o g 'iz b o 's h lig 'i va qizil o 'n g a c h d a o 'tk ir y allig 'lan ish va 
ovqatning yaxshi o'tm asligi kuzatiladi. B em orning vazni kam ayadi, 
ko'krak qafasida o g 'riq paydo b o 'lib ichidan qon ketadi.
3. O IT S k a s a llig id a m a r k a z iy a s a b s is te m a s i z a r a r la n s a , 
bem o rn in g asabi buzilib eslash qobiliyati susayadi. B em orni holsiz- 
lanish, bosh og 'riq , ko'ngil aynishlar bezovta qiladi va m uskullarida 
atrofiya kuzatiladi. B em orlarning kaftida, b arm o q larid a va oyog'ida 
sezuvchanlik yo'qoladi.
4. T e r i k a s a llig i t u r i d a K a p o s h i s a rk o m a s i ( te r in in g rak
k a s a llig i) k u z a tila d i. K a p o s h i s a r k o m a s i k a s a li 187 2 - y ild a
d erm atolo g M .K aposhi to m o n id an aniqlanib yozilgan. Bu o 'ta havfli 
kasallik hisoblanadi. K asallikning en d im ik tu ri A frikada 1960-yilda 
kuzatilgan. Afrika hu d u d id a bu kasallik A m erikaga nisbatan k o 'p ro q
u chraydi. K asallikning epid em ik fo rm asi 1980-yilda O ITS bilan 
kasallangan yosh gom oseksualist erkak larda kuzatilgan. B em orning 
terisid a, lim fa b ezlarida, m e ’d a -ic h a k va o 'p k a sid a d o g 'la r yoki 
b o 'rtm a li to sh m a la r paydo b o 'lad i. Bu suvli b o 'rtm a c h a la r to 'q im a
va suyakkacha ch uqurlashib b o rad i h a m d a qattiq og 'riq b o 'lib , qon 
ketadi. K aposhi sarkom asi kasalligiga davo topilm agan.
5. Y urak m ushaklari shikastlanish turi.
6. Buyrak kasalligi turi.
7. T o 'sh va qovurg'a suyaklarining qon ishlab chiqarish faoliyatidagi 
h ar xil xavfli rivojlanish turi.
B olalarda OIV infeksiyasining kechishi asosan onaning kasalligi 
bilan bog'liq bo'lishi m um kin, y a’ni zararlanish qon quyish natijasida, 
sifatsiz inyeksiyalar va giyohvandlik tufayli bo'lishi m umkin. OITSning 
zararlangan o nalard an bolalarga o 'tish i 25-30% ni tashkil etadi.
Hom iladorlikning o'zi OITSning rivojlanishiga yaxshi sharoit yaratib 
beradi h am d a shu bilan birga im m u n itet buzulishi bilan kuzatiladi,
91

---

xususan, hujayrali im m unitet depressiyasi bilan kechadi. N o rm al 
hom iladorlik vaqtida bosh m ezon b o ‘lib, uchinchi oylikda T-xelperlar 
m iqdori T -supressorlarga nisbatan pasayib ketadi. T u g ilish d a n uch 
oy m uddat o ‘tg anidan keyin im m u n itet tiklanadi.
H o m ilador ayollarda O ITSga nisbatan m oyillik yuqori b o ‘ladi 
ham d a O IV bilan zararlangan ayollarda tu g ‘ish jaray o n i kasallikning 
yana ham tez rivojlanishiga turtki b o ‘ladi. G o ‘daklarning kasallik 
y u q tirib o lish v aq ti aso sa n b a c h a d o n d a , tu g ‘ilish y o ‘lla rid a va 
tu g ‘ilgandan keyingi vaqtga t o ‘g ‘ri keladi. O IV y o id o s h orqali kirish 
xususiyatiga ega. G o ‘daklarning zararlanishi ona sutini em ish davrida 
bo'lishi ham m um kin, chunki on a sutida virus doim m avjud b o ‘ladi. 
S h u n d a y h o d is a la r h a m b o T g a n k i, b e m o r o n a d a n t u g ‘ilg a n
egizaklarning biri sog‘, ikkinchisi zararlangan h o ld a tu g ‘ilgan.
Onadan kasallik yuqtirib olgan go‘daklarda asosan 4-6 oy o ‘tganidan 
so ‘ng bem orlik boshlanadi va ular ikki yil m obaynida o i i b ketadilar.
O ITS bolalarda alohida xususiyatlari bilan ajralib turadi. U larda 
kasallikning yashirin davri kattalarnikiga nisbatan qisqaroq b o ia d i, 
y a’ni yillar b o ‘yi davom etm ay bir n echa oyni tashkil qilishi m um kin. 
Bolalarda kasallik boshlangan vaqtda diagnoz q o ‘yish (1 yoshgacha) 
a nch a qiyin. Bu shu bilan tushuntiriladiki, bolalar qonida OlVga 
qarshi an titan alarn i aniqlashda qiyinchilik m uam m olari, ya’ni go ‘dak 
hom ila vaqtida y o id o sh orqali o na qo rn id a a n tita n a olganligi yoki 
virus bilan zararlangandan keyin bola organizm ida ishlab chiqarila 
boshlanishi aniq b o im a y d i. Bu m u am m on i virus ajratib olgandan 
keyingina hal qilish m um kin. Lekin buni echish qiyin. Bu vaqtda 
b o la la rd a nafas y o ila r in in g q a y ta la n u v c h i infeksiyasi lim foidli 
in te rs tits ia l p n e v m o n iy a k u z a tila d i. B o la la rd a m a rk a z iy n erv
sistem asining zararlanishi natijasida u lard a o ‘sishning kam ayishi 
k u z a tila d i. U n d a b o sh o ‘lc h a m in in g k a tta b o i i s h i t o ‘x tay d i. 
B oshlangich belgilariga tan a vaznining kamayishi, surunkali ich ketish 
va bakterial infeksiyalar xarakterlidir. O IT Sga ch alingan bolaning 
im m u n o lo g ik x u su siy atlari a lo h id a o ‘rin tu ta d i, y a ’ni u larn in g
qonlarida im m unoglobulin m iqdorining yuqoriligi va antigenlarning 
kiritilish vaqtida antitelalarni bir vaqtda ishlab chiqara olmaslik holatlari 
mavjud.
Shunday qilib, tu g ilish vaqtida y o id o sh orqali yoki qon quyish 
vaqtida OIV bilan zararlanish kelib chiqadi, buni bolalarda bashorat
92

---

qilinganda noxush h o latla r bilan tugashi aniqlangan, ulard a M N S
zararlanishining o ‘sib borishi kuzatiladi. Y uqorida aytib o ‘tilganlar 
shunday xulosaga olib keladi: OIV bilan zararlangan ayollarga tu g ‘ish 
m um kin em as, faqat zararlanganlar em as, balki O IV bilan zararlangan 
erkaklar bilan m uloqotda bo'lgan ayollarga ham tug‘ish tavsiya etilmaydi.
D IA G N O S T I K A S I. O IT S d ia g n o z i k lin ik s im p to m la r i va 
laboratoriya tekshirishlari natijasida asoslangan bo'ladi. Ja h o n sogiiq ni 
saqlash tash k ilo ti tavsiyasiga ko‘ra, quyidagi dalillar to p ilg an h o ld a 
O ITS haq ida o ‘ylam oq.zarur:
1) 60 d a n y osh o d am lard a K aposhi sarkom asi aniqlansa;
2) 2-3 oy d an uzoq q a c h o ‘ziladigan surunkali ich k e ta r kasalligida 
e n t e r o p a t o g e n m i k r o b l a r i t o p i l m a g a n v a k o ‘p m i q d o r d a
kriptosporidium topilgan hollarda;
3) uzoq ch o‘ziladigan n o m a’lum isitma kuzatilganda (3 oydan ortiq),
4) m arkaziy nerv sistem asining lim fom asi rivojlanganda;
5) o d am d a xim ioterapiy a usuli bilan davolashda tuzalm aydigan 
pnevm oniya aniqlan gan da;
6) b e m o r sababsiz ozib, 10% d an kam b o im a g a n o g ‘irligini 
yo ‘q otganda;
7) n o m a iu m etiologiyali lim fopeniya b o ig a n d a ;
8) h a r xil bak teriy alar, z a m b u ru g ia r, viruslar, b ir hujayrali sodda 
jonivorlar q o ‘zg ‘atad ig an va te z -te z qaytarilib tu rad ig an zkzogen va 
endogen infektsiyalar kuzatilganda;
9) doim iy kam q u w a tlik va kechasi k o ‘p terlash kuzatilganda.
O ITSni aniqlashda laboratoriya diagnostikasi katta aham iyatga ega.
U lardan:
— im m u n n o fe rm e n t aniqlash;
— rad io im m u n o p retsip etat analizi;
— rad io im m u n o p retsip etat usuli;
— im m unoglobulin analiz k o 'p ro q q o 'llan ad i va diagnoz qo'yishga 
yordam beradi.
B undan tash q a ri, diagnoz qo 'y ish da b e m o rd a tanosil kasalliklari, 
yuqum li V va E g ep atit kasalligi, genital kasalliklari b o r-y o ‘qligi, 
uning ijtim o iy va ru h iy h olati an iq la n ad i, tek sh irilay o tg an kishi 
besoqolboz em asligi, unga donorlik q o n i quyilgan-quyilm aganligi, 
tom ir orqali narkotik m oddalarni qabul qilgan yoki qabul qilm aganligi 
aniqlanadi.
93

---

Limfatik bezlar, asab sistemasi sinchiklab tekshiriladi. Hozirgi kunda 
jah o n d a g i tu rli la b o ra to riy a la rd a O lV n i aniqlash u c h u n m axsus 
s e z u v c h a n lik k a ega b o ‘lg a n va a n iq b ir m a q s a d n i k o ‘z la g a n
arzonlashtirilgan va soddalashtirilgan usullar ishlab chiqilm oqda. Bular 
im m u n oferm ent va im m u n o b lo tn i tekshirish usullaridir. Bugungi 
kunda O ITSni aniqlash kom pleks ravishda olib boriladi.
OIV infeksiyasini kasallikning b o sh lan g‘ich bosqichidan O IT Sni 
rivojlanishigacha b o ‘lgan davrda asosan laboratoriya tahlili (maxsus 
antitan a va antigenlarni aniqlash) orqali aniqlanadi. OlVga antitanani 
aniqlash uch u n m aterial sifatida qon zardobi yoki plazm asi olinadi, 
am m o oxirgi vaqtlarda biologik m ateriallar tu ri ko‘paym oqda.
Laboratoriya tahlili ichida asosan im m un oferm ent tahlil (IF T ) 
hisoblanadi. Agar bu usul bilan olingan natija m usbat b o ‘lsa, tahlil 
yana ikki m arotaba takrorlan ad i. Agar hech boM maganda yana bir 
m arta m usbat natija aniqlansa, OIV infeksiyani maxsus usullar bilai 
davom ettiriladi.
M a sa la n , re tro v iru s n i a lo h id a o q silla rg a q a rs h i a n tita n a n i 
aniqlashga im kon beradigan im m u n o bo ltin g usuli ishlatiladi. Bu 
u su l b ila n o lin g a n n a ti ja m u s b a t b o ‘lg a n d a n k e y in O IV - 
infeksiyasiga chalinganlik h aq id a xulosa chiqarish m um kin. B undan 
ta s h q a ri a g g lu tin a tsiy a g a reak siy a, ra d io im m u n o p re ts ip ta ts iy a , 
im m unoflyurssensiya, polim erazli zanjirli reaksiya va boshqa usullar 
ham ishlatiladi,
DAVOSI. Shu vaqtgacha ko ‘p d orilar tekshirib k o 'rild i, lekin 
ularning bittasi ham yaxshi natija berm adi.
Davolash prinsipi quyidagichadir:
1. O ITS virusiga t a ’sir qilish.
2. O rg a n iz m n in g im m u n h o la tin i y ax sh ila sh , y a ’ni im m u - 
nostim ulasiya usuli.
3. Paydo b o ‘lgan h a r turli opportinustik (yondosh) kasalliklarga 
qaratilgan davo usullari.
Bugungi kunga qadar virusga qarshi juda ko‘p maxsus dorilar ishlab 
chiqilganki, ularni t a ’sir jih a tid a n ikki guruhga ajratish m um kin;
1. 
Teskari transkripsiya ingibitorlari.
2. 
Proteazalar (oqsillar ingibitorlari).
Teskari transkripsiya ingibitorlari o ‘z navbatida nukleozidli va 
nukleozidli b o im a g a n tu rlarg a b o 'lin a d i, nukleozidli ingibitorlar
94

---

sifatidagi d orilarga: zidovudin; d id an o z in ; zalsitabin; lam ivudip; 
stovudin va b o sh q a la r kiradi. N uk leo zid li b o im a g a n dorilarga — 
n o v iro p in , d e la v e rd it kiradi. P ro te a sa za larg a q arsh i d o rila rg a — 
in d n av ir, n elfm o var, rito n a v ir va b o sh q a la rn i k eltirish m u m k in. 
Davolanishning ikkinchi y o ii organizm ning im m un holatini yaxshilash, 
y a ’ni im m uno stim u latsiy a usuli hisoblanadi.
K a sa llik k a q a rs h i k u ra s h n in g u c h in c h i y o i i tu r li y o n d o s h
kasalliklarga q a ra tilg a n davo usuli. Y a ’ni, y u q o rid a k o ‘rsatilgan 
OITSning ikkilamchi kasalliklariga shu kasalliklarga ishlatiladigan dori- 
d a rm o n lar m axsus sistem a orqali ishlatiladi.
Im m u n tizim ining buzilishiga olib keladigan va kasallikning kelib 
ch iq ish ig a sabab b o ia d ig a n O IV virusiga qarshi vaksina ishlab 
chiqarishga m a iu m qiyinchiliklar to 'sq in lik qilm oqda.
1. V irusning kuchli o 'zg aruv ch anlik xususiyati, y a’ni m utatsiyaga 
uchrashi.
2. V irusning genetik rekom binatsiyalanishi.
3. O lV ning tu rli variantlari va boshqa viruslar o ‘rtasida genlarning 
alm ashinuvi.
4. B em ordagi O IV genlari bilan hujayra genlari o 'rta sid a h am
gen lar alm ashinuvining mavjudligi.
H o z ir c h a v iru sg a q a rs h i im m u n iz a s iy a u c h u n b o i a y o t g a n
harakatlarda tozalangan yoki glikoproteinning chatishtirilgan qobiqlari 
ishlatilm oqda.
B a’zi hollarda neytrallaydigan antigenlar ishlab chiqarilganki, bular 
bir n ech a sh tam larg a t a ’sir etib qolm ay, balki ularniig a n c h a past 
b o ig a n titrlariga ham t a ’sir etadi. B undan tashqari, neytrallaydigan 
an tig en lar virusning qaysi k o m p o n en tlarig a qarshi qaratilgani ham
n o m a iu m .
Im m u no log lar vaksinaga ju d a q a t’iy talablar q o ‘yishm oqda:
OIV ning hujayra nishoniga kirishga y o i q o ‘ymaslik; OIV ni miyaga 
kirishdan a w a l neytrallashgan holga keltirish; im m u n tizim orqali 
O lV ning h am m a variantlarin i bilib olishga erishishni t a ’m inlash va 
ham m a vaksina bilan em langanlarga tu sh u n ch a berish. OlVga qarshi 
vaksina olish ja ra y o n id a yuqoridagi m u am m o larn i yechish m asalasi 
turibdi. M uam m olarning favqulodda qiyinligiga qaram asdan, bularning 
yechim ida yaxshi fikrlar paydo b o i a boshladi va ba’zi laboratoriyalarda 
o d a m la rd a v a k sin a n in g klinik ta jrib a ish lari b o sh la b y u b o rild i.
95

---

Bularning ham m asi yaqin vaqtlarda O IV virusiga qarshi vaksina 
olinishiga asos bor, degan xulosaga kelish im konini beradi.
K o ‘pchilik olim larning hisoblashlaricha, keng m iqyosda vaksina 
bilan emlash ishlari 5-7 yildan keyingina boshlanishi m um kin. B undan 
a w a lg i y illa rd a v ak sin a b ila n e m lash g a im k o n b o 'lm a s a h a m , 
epidem iyaning o'sishi va O lV ning yuqish yo‘llarini to 'sish m um kin. 
Shunga asosan B utun d un y o sog'liqni saqlash tashkiloti to m o n id an
m axsus dastu r tayyorlandi.
D asturning asosiy bosqichlari quyidagilardan iboratdir:
1. Sanitariya ta rg ‘iboti.
2. Virusning jinsiy aloqa orqali yuqishini t o ‘xtatish.
3. G iyohvand m odd alarn i inyeksiya orqali olganda virus yuqishini 
to ‘xtatish.
4. V ertikal (hom ilali b em o r ayoldan bolaga yuqishi) yo ‘l bilan 
yuqishn-i to 'x tatish.
5. Virusning qon, qon m ahsulotlari va ko ‘chirib o ‘tkaziladigan 
organlar orqali yuqishiga qarshi kurashish.
6. Sog‘liqni saqlash m utaxassislari targ'ibotchilardir.
7. Epidem iologik nazorat.
96

---