|
Simob qaldirog‘ining
metall simobi bilan etil spirt va azot kis-
lotasining o‘zaro ta’sirlashishi natijasida hosil bo‘ladi. Simob qaldi-
rog‘i kristallarining zichligi, uning tozaligiga bog‘liq holda 1,22 dan
1,25 g/sm
3
gacha yetadi. U yaxshi zichlanadi. Presslash bosimi 30
mPa bo‘lganida uning zichligi – 3,5 g/sm
3
ga yetadi.
Sof simob qaldirog‘i amalda kam namlanadi (malogigrosko-
pi-chen), u suvda kam eriydi. Harorati 12°C bo‘lgan 100 g suvda ati-
gi 0,07 g eriydi, 100°C da esa 0,77 g simob qaldirog‘i eriydi. Kuch-
li namlanganda u portlash xususiyatini yo‘qotadi, 10% namlikka ega
bo‘lsa, yonadi, detonatsiyalanmaydi. Namlik miqdori 30% bo‘lsa, hat
-
to yonmaydi ham. Shuning uchun xavfsizlikni ta’minlash uchun si-
mob qaldirog‘i suv tagida saqlanadi. Simob qaldirog‘ining kimyoviy
turg‘unligi amaliyotda qo‘llanish uchun yetarlidir. Simob qaldi-
rog‘ining alangalanish harorati 170–180°C atrofidadir.
O‘t o‘tkazuvchi pilik uchqundan yoki elektr alangalatkichdan xa-
tosiz yonadi.
Kukunsimon simob qaldirog‘i ozgina miqdordagi alangaga ham
yonib, «puk-puk» degan ovoz chiqarib alanga beradi, lekin bu bilan
u brizantli ta’sir etmaydi. 25–35 mPa bosim bilan presslangan simob
qaldirog‘i brizantli portlovchi moddada, sinov qurilmasida portlash
uyg‘otadi. Simob qaldirog‘ining asosiy kamchiliklaridan biri uning
o‘ta presslanish xususiyatidir, shu sababli alanga ta’sirida ortiqcha
presslangan simob qaldirog‘i detonatsiyalanmasdan yonib ketadi.
Simob qaldirog‘ining portlash harorati portlab ajralish tenglama-
siga muvofiq 4450°C ga teng. 1 kg simob qaldirog‘i parchalanib ketsa,
311
l
gazsimon mahsulot paydo bo‘ladi.
Portlash harorati – 1701 kJ/kg. Detonatsiyalanish tezligi
4,5–4,85 km/s.
Simob qaldirog‘i avvallari portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi
modda sifatida kapsul-detonatorlar va elektr detonatorlar tayyorlash-
da keng qo‘llanilar edi, lekin keyingi vaqtda uning o‘rnini ko‘proq
qo‘rg‘oshin azidi bilan almashtirilmoqda.
Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiligidan tashqari, simob qaldirog‘i
qo‘llanilishining cheklanganligining asosiy sababi, uni qo‘llaganda
portlash natijasida o‘ta zaharli simob bug‘lari hosil bo‘lishidir.
149
Qo‘rg‘oshin azidi – suv bilan bostirib eritilgan natriy azidi va
azotli qo‘rg‘oshin nitratning reaksiyaga kirishishi natijasida olinadi.
Pb(NO
3
)
2
+ 2NaN
3
→ Pb(N
3
)
2
+ 2NaNO
3
.
Qo‘rg‘oshin azidi o‘zining tarkibida na vodorod, na kislorod, na
uglerod saqlaydi. Qo‘rg‘oshin azidining portlash reaksiyasi qo‘rg‘o-
shin molekulasiga va azot PbN
6
→
Pb + 3N
2
ga ajraladi. Bu portlash
reaksiyasi ko‘p miqdorda issiqlik ajratadi.
Qo‘rg‘oshin azidi mayda kristalli oq rangdagi kukunsimon
modda bo‘lib, kristallarining zichligi 4,73 g/sm
3
ga teng. Portlashni
qo‘zg‘atish xususiyatiga uning presslanishi sezilarli hech qanday ta’sir
etmaydi. Qo‘rg‘oshin azidi faqat presslangan holatda qo‘llaniladi, sez-
girligi, ayniqsa, presslangan holdagisi ancha past, simob qaldirog‘iga
nisbatan uning alangalanish harorati 325–350°C ga teng.
Qo‘rg‘oshin azidining asosiy kamchiligi quyidagilar: uni tayyorlash
jarayonida mexanik ta’sirga (zarba, ishqalanish va boshqalar) yuqori
sezgirlikka ega bo‘lganligi uchun u o‘z-o‘zidan portlab ketishi ham
mumkin. Kapsul-detonatorlar tayyorlashda mis yoki jezdan yasalgan
gilzalarga qo‘rg‘oshin azidi bilan ishlab chiqarish taqiqlanadi, chunki
shunday gilzada azitli mis oksidi hosil bo‘lishi mumkin. Uning mexa-
nik ta’sirga sezgirligi juda ham yuqori bo‘lganligi sababli portlab ketish
xavfi yuzaga keladi. Aluminiy bilan qo‘rg‘oshin azidi bir-biriga ta’sir
etmaydi. Amaliyotda qo‘rg‘oshin azidi temirga ham hech qanday ta’sir
etmaydi, shuning uchun u po‘lat qalpoqchada (vtulkaga) presslanadi.
Qo‘rg‘oshin azidi portlab parchalanganda ajratadigan issiqlik
1600 kJ/kg ga teng. Portlash natijasida hosil bo‘ladigan gazlar hajmi
308
l
/kg ni tashkil etadi. Portlash harorati 4300°C, detonatsiyalanish
tezligi 5,3 km/s. Qo‘rg‘oshin azidi portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi
modda sifatida kapsul-detonatorlarda qo‘llaniladi.
Teneres
(trinitrorezorsinat qo‘rg‘oshini) rezorsina asosida olinib,
nitratsiyalanadi. So‘ng uni natriy karbonat bilan qayta ishlab trinit-
rorezorsinat natriy olish uchun, uning suvdagi eritmasi trinitrorezor-
sinat qo‘rg‘oshinini qo‘rg‘oshin nitrat eritmasi bilan bostirish uchun
foydalaniladi. Teneres to‘q sariq rangda bo‘lib, kristallari kuchli elek-
tr izolatsiyalanadi, zichligi 3,01 g/sm
3
. U fizikaviy-kimyoviy turg‘un,
suvda kam eriydi, kam namlanadi (malogigroskopichen) metallar bi-
lan o‘zaro ta’sirlashmaydi. Teneresning zarbaga sezgirligi simob qal-
dirog‘i va qo‘rg‘oshin azidiga nisbatan kamroq. U ishqalanishga sez-
150
girligi bo‘yicha simob qaldirog‘i va qo‘rg‘oshin azidi oralig‘idagi
o‘rtacha joyni egallaydi.
Teneresning birdaniga yonish harorati 270–280°C, uning port-
lashni qo‘zg‘atish qobiliyati simob qaldirog‘i va qo‘rg‘oshin azidi-
ga nisbatan past. Shuning uchun teneresni portlashni qo‘zg‘atuvchi
portlovchi modda sifatida qo‘rg‘oshin azidi bilan birgalikda alanga
uzatuv chi vosita sifatida qo‘llaniladi.
Portlashda hosil bo‘lgan gazlar hajmi 448 l/kg, portlash issiqligi –
1756 kJ/kg, portlash harorati 3030°C, detonatsiyalanish tezligi 5,2 km/s.
Do'stlaringiz bilan baham: |
