V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

4-bobga doir nazorat savollari
1.  Portlovchi moddalarga qanday talablar qo‘yiladi?
2.  Portlovchi moddalar xavfsizlik sharti va qo‘llanishi bo‘yicha qan-
day guruhlarga bo‘linadi?
3.  Qanday portlovchi moddalar nitroglitserinlilar qatoriga kiradi?
4.  Qaysi portlovchi moddalar nitroefirlar hisoblanadi?
5.  Ammiak-selitrali portlovchi moddalar nimalardan tashkil topgan?
6. Qaysi portlovchi moddaning tarkibida himoyalovchi (saqlovchi) 
g‘ilof bilan portlatish ishlari amalga oshiriladi?

---

147
5-bob. PORTLOVCHI MODDA ZARYADLARIDA 
PORTLASHNI QO‘ZG‘ATISH (UYG‘OTISH) 
VOSITALARI
5.1-§.  PORTLASHNI QO‘ZG‘ATUVCHI (UYG‘OTUVCHI) 
PORTLOVCHI MODDALAR
Avval aytilganidek, portlashni qo‘zg‘atuvchi (uyg‘otuvchi) portlov-
chi moddalarning juda kam miqdordagisi ham eng oddiy boshlang‘ich 
impuls ta’siridan (alanga, zarba, qizitish, ishqalanish) portlashi mum-
kin. Portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddaning juda arzimas kam 
miqdordagisi ham tez o‘sib boruvchi tezlik bilan portlashga aylanish-
ga qobiliyatli. Masalan, qo‘rg‘oshin azidi portlaganida u odatdagi port-
lashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddalardek, detonatsiyalanish tezligi 
juda qisqa uchastkada ham qaror topadi, hatto millimetrning bo‘lak-
lari bilan o‘lchansa ham. Qo‘rg‘oshin azidi detonatsiyalanishining kri-
tik diametri, hammasi bo‘lib atigi 0,01–0,02 mm ga teng.
Portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddada portlashni qo‘zg‘a-
tish uchun, odatda, issiqlik impulsidan foydalaniladi. Bir xil sharoitda 
alangadan detonatsiyalanishga sezgirligi har xil portlashni qo‘zg‘atuv-
chi portlovchi moddalarning birida yuqori bo‘lsa, bosh-qasida sekin-
roq kechadi. Masalan, karton qog‘ozi ustiga bir xil o‘lchamdagi ozgi-
na miqdordagi qo‘rg‘oshin azidi va simob qaldirog‘i qo‘yilsa va ular 
yondirilsa, simob qaldirog‘i endi yona boshlaganida, qo‘rg‘oshin azi-
di detonatsiyalanib, karton qog‘ozda teshikcha hosil qiladi. Portlash-
ni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddalarda uning portlash qobiliyati bir 
necha usul bilan aniqlanadi. Bu usullardan eng ko‘p qo‘llaniladigani 
zaryadning eng kam o‘lchami bo‘lib, ikkilamchi zaryaddagi (brizant-
li) portlovchi moddada, mis gilzaga presslangan kapsul-detonatorda 
to‘liq portlash qo‘zg‘atishi bilan belgilanadi.
Portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddalar ishqalanishga juda 
sezgir bo‘lganligi uchun kapsul-detonatorlar bilan muomala qilish-
da  uning  xavfliligi  ortib  boradi,  yondiruvchi  trubka  tayyorlash  ja
-
rayonida esa kapsul-detonatorning devoriga yondiruvchi trubkaning 
ishqalanishi sabab bo‘lishi mumkin. Hatto portlashni qo‘zg‘atuvchi 
portlovchi modda yengil ishqalanishdan ham uni portlatishi mum-

---

148
kin. Shuning uchun portlashni qo‘zg‘atuvchi portlovchi moddalar va 
tarkibida shunday narsalarni saqlovchi narsalar bilin ham juda ehti-
yotlik bilan muomala qilish kerak.