|
4.6-§. NITROEFIRLI PORTLOVCHI MODDALAR
VA ULARNING XUSUSIYATLARI
Qabul qilingan terminologiyaga muvofiq nitroefirli portlovchi
moddalar guruhiga dinamitlar, past foizli nitroefirli portlovchi mod
-
dalar, shuningdek, yarimplastik nitroefirli portlovchi moddalar kiradi.
Dinamitlar jelatinasimon portlovchi modda bo‘lib, yuqori konsentra-
tsiyali suyuq nitroefirlardir. Past foizli nitroefirli portlovchi modda
-
lar kukunsimon strukturaga ega va 10% dan ko‘p bo‘lmagan suyuq
nitroefirlarni saqlaydi. Yarimplastik nitroefirli portlovchi moddalar
142
tarkibiga 15% gacha tomchilovchi-suyuq yoki sust jelatinali nitro-
efirlar kiradi. Dinamitlarda nitroefirlar faqat jelatinalashtirilgan ko‘ri-
nishda bo‘ladi. Suyuq nitroefirlarni jelatinalashtirish shundan iborat
-
ki, ularda biror miqdor kollodion paxtani yoki past azotli piroksilin
C
24
H
31
O
11
(ONO
2
)
9
ni eritiladi.
Bunda eritma hosil bo‘lib, kollodion paxta miqdoriga boliq hol-
da qattiq yoki harakatlanuvchi, ya’ni qayishqoq (plastik) eritma
olinadi. 62% li dinamit boshqa portlovchi moddalarga nisbatan qa
-
tor afzalliklariga qaramasdan, u bilan muomala qilishda katta xavf
tug‘diradigan bo‘lganligi uchun hozirgi vaqtda ishlatish taqiqlangan.
Past foizli nitroefirli portlovchi moddalardan qo‘llaniladigani
detonitlar va saqlagichli portlovchi modda – uglenitlardir.
Detonit
kukunsimon va yarim qayishqoq strukturaga ega bo‘lgan
ammiak-selitrali portlovchi modda. Detonitlar tarkibiga suvga turg‘un
ЖВ markali ammiakli selitra, nitroefirlar, trotil, aluminiy pudrasi va
kalsiy stearat yoki rux kukuni aralashmasi kiradi.
Detonit M ning xarakteristikasi quyida keltirilgan:
Kislorod balansi, %
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +0,18
Portlovchi issiqligi, kJ/kg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 + 86
Gazlar hajmi,
l
/kg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 779
Portlash harorati, °C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3509
Portlashning ideal ishi, kJ/kg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4316
Zichligi, g/sm
3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,1–1,3
Trausl bo‘yicha ish qobiliyati, sm
3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450–500
Gess bo‘yicha brizantliligi, mm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17–22
Patronlararo detonatsiya uzatish masofasi, sm
quruq bo‘lsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8–18
suvda ushlagandan so‘ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5–15
Kritik diametri, mm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8–10
Nitroefirlar qo‘shilgan saqlagichli ammiak-selitrali portlo vchi
moddalardan qo‘llanishga ruxsat etilganlari uglenitlar Э-6; №5,
ammonit sulfididir.
Nitroefirlar qo‘shilgan saqlagichli portlovchi moddalar quyidagi
xarakteristikalarga ega:
Portlovchi modda
Ammonit
sulfidi
Uglenit
Э-6
Uglenit
№5
Kislorod balansi
–1,35
+0,53
–0,18
Portlash issiqligi, kJ/kg
2023
2680
1302
Gazlar hajmi,
l
/kg
382
549
217
143
Portlash harorati, °C
1654
1787
898
Portlashning ideal ishi, kJ/kg
1672
1948
691
Patronlar zichligi, g/sm
3
0,95–1,1
1,1–1,2
1,1–1,3
Trausl bo‘yicha ish qobiliyati, sm
3
200–220
130–170
50–90
Gess bo‘yicha brizantliligi, mm
10–12
7–11
4–8
Patronlararo detonatsiya uzatish ma-
sofasi, sm
quruq bo‘lganda
5–10
5–12
3–10
suvda saqlagandan so‘ng
3–5
3–10
2–4
Patronning detonatsiyalanish tezligi,
km/s
2,6–3
1,9–1,2
21,7–1,9
Erkin zaryadning tajriba shtrekdagi
metan alangalanmaydigan cheklan-
gan massasi, g, kam emas
–
200
250
Detonitlarning kimyoviy turg‘unligi yodokraxmal probada 10 min
dan kam bo‘lmasligi kerak. Turg‘unligi past bo‘lgan detonitlar suv-
ga turg‘un ЖВ markali yuqori kislotali ammiakli selitradan tayyor
-
langan turlarida kuzatilishi mumkin. Shunday holat yuz bermasligi
uchun detonitlar va uglenitlar tarkibiga ko‘p bo‘lmagan miqdorda soda
qo‘shib tayyorlanadi. Ko‘rilgan bu chora kimyoviy turg‘un detonit
va uglenitlar ishlab chiqarish imkonini beradi. Nitroefir qo‘shimcha
-
si qo‘shilgan ammiak-selitrali portlovchi moddalar kapsul-detonator
yoki elektr detonatorning portlatishidan beto‘xtov detonatsiyalanadi.
Barcha nitroefirli portlovchi moddalar tarkibida nitroefirlar qan
-
cha ko‘p bo‘lsa, ular mexanik ta’sirga shuncha ko‘proq sezgir bo‘ladi.
Lekin bunday portlovchi moddalar bilan muomala qilinganda
ular nisbatan xavfsizroq. Shuning uchun nitroefirsiz ammiak-selitrali
portlovchi moddalarni saqlash va transport vositasida tashishda rio ya
qilinadigan xavfsizlik qoidalari barcha past foizli nitroefirli portlovchi
moddalar turiga ham taalluqlidir.
Past foizli nitroefirli portlovchi moddalar tarkibida ko‘p miqdor
-
da ammiakli selitra bo‘lsa, ular ammonitlarga o‘xshab yotib zichlanib
qolish va namlanib qolish qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Patronlangan portlovchi moddani zaryadlashdan avval qo‘l bi-
lan yumshatish – uvalash kerak. Ko‘mir shaxtalarida qo‘llaniladi-
gan barcha portlovchi moddalar suvga yetarlicha turg‘unlikka ega.
Saqlagichsiz portlovchi moddalardan detonitlar yuqori ish qobiliyati-
ga ega bo‘lib, kritik diametri 7–8 mm bo‘lishi mumkin.
144
Do'stlaringiz bilan baham: |
