В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

г
\
Асоси
V
^ - ^ и қ г и с о д и й р и во ж л ан и ш о м ш ш ар и н и ҳ и со б га о л и ш - д у н ё ^ \
м ам л ак ат л ар и н и н г н о т е к и с и қ ги с о д и й ри в о ж л ан и ш га 
э гал и ги , ф ан в а тех н и к а ю ту қ л ар и н и ў зл аш ти р и ш н и н г 
т у р л н су р ъ атл ар и , м и л л и й и қ ги со д и ётл ар т о м о н и д а н
гл о б ал ла ш у в ю т у к л ар и д ан ф о й д ал ан и ш қо б и л и яги , 
и қ ги с о д и ё т н и н г ц и к л и к р и в о ж л а н и ш и в а х ал қ ар о савд о
со ҳ аси д аги ў згарш п лар;
- вал ю та-м о л и я о м ш ш ар и н и ҳ и со б га о л и ш - ж аҳ о н в ал ю та 
ти зи м и н и н г чо лати , м и л л и й в а л ю т а ку р сл ар и н и н г 
теб р ан и ш н , в а л ю т а в а м о л и я рисвсларининг м авж у д л и ги , 
к а п и тал н и н г о қ и б кети ш и :
- хо р и ж и й м ам л ак ат л ар т о м о н и д ан ам ал га о ш к р и и а д я г а к
х ар аж атл ар б и л а н б о ғл и қ т у р л и -ту м а н и қ ги с о д и й в а
с и ё с и й м ақ сад л ар н и х и со б га олиш ;
- ф ав к у л о д д а х р д и сал ар н и х и со б га о л ш п - ҳ о е и я н и н г 
б ў л м асл и ги , т а б и и й оф атлар, қу р ғо к ч и л и к , т е х н о ге н
\ ^ ^ о ф а т л а р .
Асосий
хусусияти
Т ў ло в бал ан си н и та р т и б га со л и ш қ и с қ а ва у з о қ м у д д а т л и
х а р а к т е р га эга б ў л и ш и м ум ки н
30.4.1-расм. Тўлов балансини давлат томонидан тартибга солиш
Тўлов баланси тақчиллиги куйидаги сабаблар туфайли юзага келади:
- ишлаб чиқариш суръатларининг пасайиши ва гиперинфляция;
- ҳарбий харажатларнинг кўгайиши;
- Марказий банк валюта захираларининг камлиги;
- давлат пул-кредит сиёсатининг беқарорлиги, чегдан кредит ва 
инвесгициялар оқимининг чекланганлиги;
- мамлакат миллий валютасининг бекдрорлиги ва унга ишончнинг 
йўқлиги;
- миллий товарларнинг жаҳон бозорида йўқлиги ёки камлиги, сифати 
пастлиги;
- мехнат унумдорлигининг пастлиги ва ҳоказолар.
Мамлакат тўлов балансининг сурункали тақчиллигини бартараф қилиш 
учун куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш лозим:
- мамлакатда махдллий ишлаб чикдришни ва меҳнат унумдорлиги ни 
оширипг,
- четга товар ва хизматлар кўрсатиш ҳажми хамда усулларини 
кўпайтириш;
583

---

- импортга бўлган эҳгиёжни камайтириш ва экспорт салохиятини 
ошириш;
- протекционизм сиёсатини жорий килиш;
- миллий валюта барқарорлигани ўрнатиш.
Куйидагилар тўлов балансини тартибга солишнинг моддий асослари 
бўлиб ҳисобланади:
- давлат мулки, шу жумладан расмий олтин-валюта захиралари;
- миллий даромаднинг ўсиб бориши (салмоги 40-50% гача);
- капиталлар экспорти, кредитлар, гарант, заёмчи сифатвда халкаро 
иктисодий муносабатларда давлатнинг бевосита иштироки;
- норматив актлар ва давлат назорат органлари ёрдами билан ташқи 
иқшсодий операцияларни мувофиқладггириш ва бошқалар.
Тўлов балансини тартибга солишда мамлакатлар турли чоралар 
кўришлари мумкин. Одатда, тўлов бал анаши мувофикдаштиришнинг ички ва 
ташки омиллари мавжуд. Халкаро ҳисоб-китобларда актив қолдиғига эга 
булган давлатлар “Уз-узини тартибга солил/5: инфляция ни қисқартириш, 
дефляцион сиёсат ўгказиш, экспортни рагбатлантириш, товарлар импортини 
қисқартириш ва бошкд усулларни қўллаш мумкин. Бу каби талабларни 
Иккинчи жаҳон урушидан кейин АКД1 сурункали тўлов баланси дефицити 
бўлган Ғарбий Европа мамлакатларига эълон қилган. Тўлов баланси тақчил 
бўлган давлатлар, одатда, ўз шерикларидан (яъни актив қолдиққа эга булган 
мамлакатлардан) божхона ва бошка хил чеклашларни заифлаштиришни, 
капитал чиқаришни кенгайгирипшарини кескин талаб қиладилар. 60-йилларга 
ва 80-йилларнинг биринчи ярмига келиб вазият ўзгаради; Ғарбий Европа 
мамлакатлари, биринчи навбатда, Европа иктисодий ҳамжамияти юқорида 
зикр этилган талаблар билан АҚШга ўз муносабат ва маслаҳатларини 
бердилар. Шундай килиб, 70-йилларда АҚШ вакиллари собиқ ГФР ва 
Япониянинг иқгисодий ўсипшни ва Америка товарларининг импортини 
рағбатлантиришга чақирдилар. Тўлов балансини давлат томонидан тартибга 
солиш бу - жами иқгасодий, шу жумладан валюта, молия, пул-кредит, яъни 
тўлов баланси асосий модцаларини шакллантириш, мавжуд тақчилликни 
қоплаш соҳасидаги давлат тадбирларидир. Тўлов балансини тартибга солиш 
усуллари орасида мамлакатнинг халқаро ҳисоб-китоблардаги валюта 
иқгисодий ҳолатига кдраб рагбатлантиришга қаратилган ёки чекланишга 
йўнаптирилган услублари сохдсида фарқпар мавжуд.
Тўлов балансида такчиллик мавжуд мамлакатлар томонидан куйидаги 
тадбирлар, яъни экспорти рагбатлантириш, товарлар импортини ушлаб 
туриш, хорижий калиталларни жалб қилиш, капиталнинг мамлакатдан 
чиқишини чеклаш мақсадидаги тадбирлар ўтказилади.
Тўлов балансини бошқаришнинг дефлияцион сиёсат, девальвация, 
валютавий чеклашлар, валюта курсининг ўзгариши, молия, пул-кредит 
сиёсатини барқарорлаштириш ва бошқа тўлов балансини барқарор- 
лаштиришга ёрдам берувчи махсус чоралар мавжуд.
584

---

1. Дефляцион сиёсат. Бу сиёсат ички талабни қискдртиришга, устувор 
равишда фукдроларга йўналтирилган бюджет харажатларини, нархлар ва иш 
ҳақларини музлатипга йўналгирилгандир. Бу сиёсатнинг муҳим 
инстру­
ментлари бўлиб:
- бюджет дефицитини камайтириш;
- Марказий банкнинг дисконт сиёсати (фоиз ставкаларининг ўзгариши);
- кредит чеклашлар;
- пул массаси ўсиш чегараларини ўрнатиш хизмат қилада.
Иктисодий турғунлик даврида, ишсизликнинг катта армия си ва
фойдаланилмаган ишлаб чиқаршп қувватлари захиралари мавжуд шароитда 
дефляция сиёсата бандлик ҳамда ишлаб чиқаришнинг келажакда янада 
пасайишига олиб келади. Агар компенсация қилувчи чоралар кўрилмаса, бу -
ишловчиларнинг турмуш даражасини пасайгириш ва ижтимоий бекарорлик 
келтириб чикариш хавфи билан боғлиқ.
2. Девальвация. Товарлар экспортини рагбатлантиришга ва 
улар 
импортини ушлаб туришга йўналгарилган бўлиб миллий валюта курсини 
тушириш билан боғлиқ чора-тадбирлар йиғиндисидир. Девальвациянинг тўлов 
балансини тартибга солишдаш ўрни уни амалга оширищдаги аниқ шарт- 
шароитлар ва кузатиладиган умумиқсисодий ва молиявий сиёсапта боғлиқ. 
Девальвация мамлакат рақобатбардош товарлар, экспорт салохиятига эга 
бўлса ва жаҳон бозори конъюнктурасида яхши вазият бўлса, товарлар 
экспортини рағбатлантиради. Девальвациянинг импорти ушлаб туришга 
таъсири хусусида девальвация ишлаб чикариш жараёни ва мамлакат жаҳон 
миқёсида байналмилаллашуви шароитида аксарият ҳолларда кескин товарлар 
кириб келишини қисқартира олмайди. Шунингдек, ҳамма мамлакатлар ҳам 
импортнинг ўрнини босувчи товарлар ишлаб чикариш сиёсатини изчил амалга 
ошира олмайдилар. Импорт қимматлашиб, девальвация миллий ишлаб 
чиқаришнинг ўсиши, мамлакатда нархларнинг ошиши, кейинчалик ташқи 
бозорларда 
кулга 
киритилган 
рақрбагбардошлик 
афзалликларининг 
йўқолишга олиб келиши мумкин. Шунинг учун девальвация мамлакатга 
вакганчалик нисбий афзашшклар берса ҳам, лекин аксарият ҳолларда тўлов 
баланси тақчиллигини йўқошшга сабаб бўла олмайди. Керакли самарани 
олиш учун девальвация ўлчов жиҳатидан етарли бўлиши шарт. Аксинча, у 
валюта бозоридаги чайқовчиликнинг кучайишига олиб келади, чунки валюта 
курсини қайта кўриб чиқиш имконини сақлаб қолади. Шунингдек, хддцан 
ташқари девальвация бошқа валюталар курсининг занжирсимон пасайиш 
реакциясини келтириб чиқариши мумкин ва бу ҳолда ўз валютасини 
девальвация кдпган давлат рақобатдош афзалликлардан жудо бўлади, ўзи 
мўлжалланган афзалликларни йўқотади. Баъзи давлатлар вақги-вақги билан 
валюта курсларининг кўплигани амалда синайдилар, баъзи вактда икки 
валюта бозори шаклида беркитилган девальвация сифатида сузиб юрувчи 
валюта курсларининг амалда қўлланиши тўлов балансини мувофиқлаш- 
тиришга олиб келади. Кескин сакровчи девальвация тўхтатилиши билан
5 8 5

---

маълум даражада халкаро хцсоб-китоблардаги капиталларга бўлган 
чайқовчилик босими йўқотилади, бироқ сузиб юрувчи курслар тизимвда 
экспорт 
қ и л и н а д и г а н
ва импорт килинадиган товарларнинг бозор нархини 
пасайтиршпга бўлган уларнинг таъсири камаяди. Шунинг учун девальвация 
самарали бўлганлиги учун кўп давлатлар, жумладан, ривожланаётган 
мамлакатлар экспорт ва импортга табақалашган божларни ва субсидияларни 
кўллайдилар.
3. 
Валютавий чеклашлар. Экспортёрларнинг хорижий валютадаги 
тушумларини блоклаш, импортёрларга хорижий валюта сотилишини 
лицензиялаш, ваколатли банкларда валюта операцияларини бирлаштариш, 
товар импортини ушлаб туриш, капитал экспорт қилишни чеклаш йўли билан 
гулов баланси тақчшшигини бартараф килиш мумкин.
Тўлов баланслари ўз табиатига кўра доимий актив ва пассив бўла олмаса 
ҳам, уларнинг ўзгариши валюта курси ва капитал оқими, хусусан «иссиқ 
пуллар» оқимининг беқарорлигини кучайтиради. 
Бу ўз навбатида пул 
муомаласига, охир-оқибатда иқгисодиётга салбий таъсир этадиШунинг учун 
халқаро ҳисоб-китобларнинг мувозанатини тиклаш мақсади давлат томонидан 
ташкилий ишларни амалга оширшшш талаб килади.
Халқаро хисоб-китобларни мувозанатлаштириш масаласи давлатнинг 
муҳим иқгисодий сиёсатининг устувор йўналишлари қаторига киради 
(иктисодий ўсишни таъминлаш, инфляция ва шпсизликка карши кураш билан 
биргаликда). Тўлов балансини давлат томонидан бошқариш - тўлов 
балансининг асосий моддаларини шакллантиришга қаратилган иқгисодий, шу 
жумладан валюта, молия, пугнфедит чора-тадбирлари билан биргаликда 
халқаро ҳисоб-китобларнинг валюта-иқгисодий ҳолатига мувофиқ ташқи 
иктисодий операцияларни рағбатлантирувчи ёки чегараловчи 
усулларга 
бўлинади.
Тўлов балансларини халқаро усулларда бошқаришга куйидагилар киради:
- экспорт кредитлари шартларини келишиш;
- икки томонлама давлат кредитлари, своп келишувига мувофиқ 
Марказий банкларнинг миллий валютадаги қисқа муддатли кредитлари;
- халқаро валюта-кредит ҳамда молия ташкилотларининг кредитлари 
ва бопщалар.
Бозор иктисодиёти шароитида тўлов балансининг ҳолати кўп жиҳатдан 
ташқи иқгисодий фаолият субъекгларининг хатги-ҳаракатлари билан 
белгиланади. Щу сабабли мамлакат тўлов балансининг бўлимлари ўртасидаги 
мувозанат тез-тез бузилиб туради. Бу ҳолат айниқса савдо балансида кўп 
кузатилади. Мисол учун, Германия, Япония, Хитой, Россия ва Узбекистон 
каби мамлакатларда, одатда, товарлар экспорти уларнинг импортидан катта 
бўлиб, бу мамлакатларда савдо баланси ижобий қолдиққа эга. АҚШ, Миср ва 
Марокаш каби бошқа мамлакатларда товарлар импорти экспоридан катта 
бўлади. Тўлов балансининг шу жумладан савдо балансининг салбий қолдиққа 
эга бўлиши мамалкатлардан бир қатор чора-тадбирлар ни қўллашни талаб
586

---

килади. Чунки савдо балансидаги салбий сальдо кўп йиллар давомида 
сақланиб туриши мамлакатнинг молиявий ҳолатини беқарорлапггиради.
Тўлов балансини давлат томонидан тартибга солишнинг турли хил 
шакллари ва усуллари мавжуд булиб, уларни таъсир кўрсатиш мудцатидан 
келиб чиқкэн ҳолда қискд ва узоқ муддатли дастакларга бўлиш мумкин 
(30.4.2-расм).
Қисқа вақг ичида тўлов балансига таъсир кўрсатишнинг энг муқим 
дастакларидан бири - бу миллий валютани девальвация қилшлдир. Миллий 
валютанинг хорижий валютага нисбатан кадр ининг пасайиши экспортнинг 
хорижий истеъмолчилар учун арзонлашишига ва импортнинг ички 
истеъмолчилар учун кимматлашишига олиб келади- Мисол учун, Узбекистан 
А товарни 100 доллардан импорт қилади ва айирбошлов курси 1700 сўм/долл. 
бўлган шароитда ички бозорда 170 000 сўмдан сотади. Фараз қипайлик, 
Узбекистон миллий валютаси курси девальвация қилинди ва 2000 сўм/доял. га 
тенглаштирилди. Бундай ҳолатда 100 доллардан импорт қаишган А товар 
ички бозорда 200000 сўмдан сотилади, бу эса товарга бўлган талабнинг 
қисқаришига олиб келади.
Т ў л о в б а л а н с и н и т а р т и б г а с о л и ш д а с т а к л а р и — тў л о в б алан си ҳ о л ати га таъ сп р
э т у в ч и ки сқа в а у зо к му д д а тл и в о с и та л а р ти зи м и ди р
Қ и с қ а
м у д ц атл и
д ас так л ар
- и ч к и т ал аб н и қ и сқ ар ти р и ш га қ а р а т и л г а н д еф л яц и я сиёсати ;
- м и л л и й в ал ю та к у р с и н и п а с а й т и р и ш , эк сп о р тн и р агб ат- 
л ан ти р и ш в а и м п о р т н и ч е к л а ш га к ў м ак л аш у в ч и д ева льва ц и я ;
-
эк сп о р тёр л ар н и н г 
х о р и ж и й
валю тадаги
т у ш у м л а р и н и
р е гл а м е а т л а ш ш ак л и д аги в а л ю т а ч еклов лари, и м п о р т ёр л ар га 
х о р и ж и й в ал ю тан и с о т и ш н и л и ц ен зи я л аш , у ш б у д ас так л ар
т о в ар л ар и м п о р ти в а к ап и т а л эк сп о р т и н и че к ла ш й ў л и о р қ а л и
т у л о в б ал ан си ш ш г д еф и ц и т и н и б ар а тар аф эти ш га кў м акл аш ад и ;
- м а х с у с
м о ли я л аш ти р и ш . 
Б у
д ас так л ар
эк сп о р тёр л ар га 
н и сб ат ан б ю д ж ет су б с и с д и ял а р и н и к ў зд а тутади.
У зок
м у д д а т л и
д ас так л ар
-
эксп о р тёр л ар н и н г то в а р л а р н и о л и б т и қ и ш в а м ақ сад л и
к р ед и тл ар ёр д а м и д а таш қ и б о зо р л а р н и ўзл аш ти р и ш л ар н би лан
б о ғл и қ у зо қ м у д д атл и м ан ф а атл ар и , и қ ги со д и й ва с и еси й
р и ск л ар д аи су ғу р тал аш , а с о с и й к ап и тал а м о р т и з а ц и я м у ч у н
и м ти ёзл и р еж и м ж о р и й этиш ;
- и н вести ц и я ла р н и у зо к м у д д а т рагб атл ан ти р и ш ;
-
м и л л и й ж ам гар м ал ар д ар а ж ас и .
Ч______________________ _________________________ /