Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

cautio rei uxoriae
деб аталиб, сеп мулки қайтарилмаса, аёл ва 
унинг paterfamiliasи даъво қўзғатишга ҳақли бўлганлар. Баъзан эса dos
никоҳ қуришдан аввал маълум нархда баҳоланган ва эрга шу нархда 
сотилган деб ҳисобланган ва маълум ҳолларда эр dos нархини қайтариши 
шарт бўлган. 
Бундай
cautiones
лар одат тусига киргандан кейин претор хотинга сеп 
мулкини қайтариш тўғрисида даъво беришни лозим топди ва cautio
ўрнатилмаган бўлса ҳам эр никоҳни ҳеч қандай сабабсиз бекор қилганда 
ҳам бундай даъволар берилган. Ушбу даъволарнинг моҳияти ва уларни 
қўзғатиш тартиб-қоидаларини ишлаб чиқиш давомида Рим юристлари Рим 
доталь ҳуқуқи деб номланган институтни ишлаб чиқдилар. Бу институтнинг 
айрим қоидалари шу пайтгача бир қатор мамлакатларда сеп мулкининг 
ҳуқуқий тақдирини белгилаб келмоқда (Франция, Бельгия ва Италия).
б)
Тўй совғаси.
– Император Константин даврида эр ўз мулкидан сеп 
мулкига баробар бўлган маълум қисмни тўй пайтида хотинига совға қилиш 
одати кенг тарқалди (
donatio ante nuptias
). Лекин бу совға тариқасидаги 
мулк барибир эрнинг ихтиёрида қолган ва оиланинг моддий таъминоти учун 

---

85 
хизмат қилган. Эрнинг ўлими натижасида никоҳ бекор бўлса, тўй совғаси 
фарзандларга қолган, лекин хотин ундан фойдаланиши мумкин бўлган. 
Никоҳ эрнинг айби билан бекор бўлганда donatio ante nuptias хотиннинг 
ихтиёрига ўтган. Бошқа ҳолларда donatio ante nuptias сеп мулки билан 
тенглаштирилган: «ex substantia nihil distat a dote ante nuptias donation».
Айнан шу мулк Юстиниан кодификациясида
donatio ante propter
га 
ўзгартирилган, чунки Юстиниан тўй совғасини никоҳ давомида ҳам ҳадя 
қилишга рухсат берган. 
5-§. Никоҳнинг бекор бўлиши 
Matrimonium justum ёки justae nuptiae деб аталган аёл билан эркак 
ўртасидаги юридик қайд қилинган ҳолатларга асосланган доимий алоқаси
янги пайдо бўлган юридик ҳолатлар – табиий ҳодисалар ёки инсоний 
ҳаракатлар натижасида бекор қилиниши мумкин бўлган. 
а) Никоҳнинг ўлим ёки capitis deminutio натижасида бекор бўлиши. 
Биринчи навбатда эр, хотин ёки уларнинг ўлими натижасида никоҳ ва 
ҳуқуқий лаёқат бекор бўлган. Томонлардан биронтаси вафот этса, никоҳнинг 
асосий шарти – никоҳ муносабатлари бекор бўлган. Бундай ҳолда хотини 
вафот этган эркаклар дарҳол уйланиши мумкин бўлган, эри вафот этган 
тақдирда аёллар учун эса – 
tempus lugendi
белгиланган. Никоҳ 
муносабатлари томонлардан биронтаси capitis deminutio maxima ва mediaга 
дучор бўлса ҳам бекор бўлган, чунки бу ҳолатлар фуқароликнинг 
йўқотилишига ва оқибатда jus conubiiнинг йўқолишига олиб келган. 
б)