Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Тошкент Архитектура-курилиш институти Курулишни бошкариш факультети

10.2. Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёни
Лойиҳа харажатлари бошқаруви лойиҳани бошқариш жараёнида асосий жараёнларга тааллуқлидир ва лойиҳанинг тасдиқланган бюджет доирасида бажарилишини таъминлаш учун шаффоф ва холис бўлиши керак.
Лойиҳа харажатларини бошқариш харажатлар сметасини, лойиҳа бюджетини ишлаб чиқишни, лойиҳани бошқариш харажатларини ўз ичига олади. Ушбу лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнлари қуйидагиларни таъминлайди:
 лойиҳанинг лойиҳа менежери, буюртмачи ва инвестор томонидан индивидуал ишлар, иш пакетлари ва лойиҳанинг тахминий баҳосини тушуниш(харажатларни аниқлаш жараёни);
 лойиҳа менежери томонидан лойиҳада қачон, қанча ва қандай маблаг ъсарфланиши ҳақида аниқ тушунча (бюджетни ишлаб чиқиш жараёни);
 ойиҳада кутилмаган бюджет харажатларининг ёъқлиги, тасдиқланган бюджетдан ҳақиқий бюджетнинг ўзгариш ва ўзгаришларнинг сонини камайтириш (харажатларни назорат қилиш жараёни).
Харажатларни бошқариш бир қатор жараёнларни ўз ичига олади:
ресурсларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш ва уни баҳолаш;
муайян турдаги ишларни ва умуман лойиҳани амалга ошириш учун пул сарфлаш жадвалини тузиш;
зич вақт ва манба чекловлари доирасида ресурслар режалари учун турли вариантларни тузиш;
лойиҳа элементлари учун сарф-харажатларни тақсимлаш таҳлили, харажат предметлари тузилишига мувофиқ турли хил турдаги ишларни бажариш;
ойиҳани амалга ошириш тарихини боғлаш ёки қўшимча ресурсларни жалб қилиш йўли билан лойиҳанинг иқтисодий кўрсаткичларини мақбуллаштириш йўли билан лойиҳани амалга оширишнинг энг оқилона усулини топиш.
Лойиҳа харажатларини бошқариш тасдиқланган бошқарув тушунчасиисиз мумкин эмас. Контсептсияни ишлаб чиқишда, лойиҳанинг иқтисодий ва молиявий бошқарувининг стратегик жиҳатларини аниқлаш, лойиҳа харажатлари бошқаруви ва молиялаштириш тизимида талабларга жавоб бериш керак. Қабул қилинган иқтисодий бошқариш тушунчаси бошқа функцияни амалга оширади - бу ташкилотнинг ички қоидаларига айланади.
Лойиҳанинг барча босқичларида харажатларни бошқариш жараёни амалга оширилганлиги сабабли, бу жараён итератив-тцикликдир. Лойиҳанинг ҳисобланган қиймати доимий қиймат эмас, баҳолашнинг мақсади, лойиҳа босқичига боғлиқ ва лойиҳа давомида тушунтиришни талаб қилади. Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнларининг ўзига хос хусусияти шунингдек, лойиҳаларни бошқариш жараёнлари, контент, контент, лойиҳа таваккалчилиги ва ҳоказоларни бошқариш каби яқин алоқалар билан белгиланади.
Лойиҳанинг ҳар бир босқичи учун турли хил баҳолаш усули қўлланилади. Фикр ва ниятларнинг босқичида лойиҳанинг ҳаётийлигини аниқлаш ва молиялаштириш имкониятларини баҳолаш учун унинг нархини тахминий баҳолаш шаклида дастлабки баҳолаш амалга оширилади. Ҳужжат шаклида лойиҳалаш босқичида комплекс баҳолаш амалга оширилади ва режалаштирилган харажатларни бюджет чекловлари билан таққослаш учун олдиндан режалаштирилган харажатлар ҳисоблаб чиқилади. Дастлабки лойиҳа бюджети шаклланиши руъй беради. Ишчи ҳужжатларни ишлаб чиқиш босқичида якуний бюджет харажатлари шакллантирилади, бу лойиҳанинг қийматини бошқаришда қўлланмада қўлланиладиган маълум бир режаланган қиймат ҳисобланади. Лойиҳани амалга ошириш босқичида лойиҳанинг амалдаги қиймати ҳисобга олинади ва молиявий ресурсларнинг тежалишини ёки харажатларини қоплашни аниқлаш учун бюджет харажатлар билан таққосланади.
Харажатларини баҳолашда турли усуллар қўлланилади: параметрик; тенгдош баҳолаш усули; пастдан юқорига ва юқоридан пастга қараб баҳолаш усуллари; ижрочиларнинг таклифларини таҳлил қилишга асосланган усул. Муайян усулни қўллаш лойиҳани амалга оширадиган майдон, мутахассисларнинг малакаси ва бошқа кўплаб омиллар билан белгиланади.
Лойиҳа харажатларини баҳолаш жараёнининг сифатини ошириш учун бошқарувчига қуйидаги тамойилларга риоя қилиш тавсия этилади:
Энг мақбул масъулият тамойили: энг яхшисини тушунадиган киши вазифани энг яхши деб билади. Одатда, бу ишни бевосита ижрочидир. Унинг ҳисоб-китоблари аниқдир, улар унинг тажрибаси ва тажрибасига асосланади. Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнида ижрочиларни жалб қилиш топшириқни бажариш натижаси учун мотиватсия ва масъулиятни оширишга олиб келади.
Мустақиллик принципи: уларнинг фаолияти билан боғлиқ ҳисоб-китобларга қарамасдан, операциялар ва ишларнинг баҳоланиши лозим.
Шароитларнинг этарлилиги принципи: ишни баҳолаш ва ҳисоблашда эксперт бажариш шартлари, идеал, этарли миқдорда ресурсларга яқинлиги, ишлашнинг самарали усуллари мавжудлиги ҳақидаги тахминлардан келиб чиқиши керак. Олинган башоратлар тахминий (тахминан мақбул) бўлади. Тўғри башоратларни олиш учун, тузатиш омилларини киритиш орқали лойиҳанинг ҳақиқий чекловларини кўриб чиқиш керак. Уларнинг ишлатилиши лойиҳанинг нархини оширишга олиб келади, лекин бу оқилона ва тўғри бўлади.
Хатарлар мавжудлигини тан олиш принципи: барча шароит ва омилларни ҳисобга олиш учун нархни баҳолашда имкони ёъқ, шунинг учун кутилмаган вазиятлар ва хатарлар учун захиралар қўйиш керак. Уларнинг қиймати фақатгина вазиятда сезгир танланган захира эмас, балки мазмунли таҳлил ва ҳисоблаш натижаси бўлиши керак.
Хато қилиш ҳуқуқининг принципи: қийматнинг ҳар қандай баҳоси аниқлик билан аниқ бўлмаслиги ва шунинг учун хато бўлиши мумкин бўлган предметдир. Шунинг учун харажатларни аниқлашда бу хатоликни камайтириш вазифаси келади. Лекин бундай вазифани бажариш билан сиз нотўғри белгиланган харажатлар учун жарималар бўлмаслиги кераклигини тушуниб олишингиз керак, акс ҳолда режалаштириш пайтида нархнинг қиймати доимо асоссиз захиралар миқдори билан баҳоланади. Шу билан бирга, тежаш умиди хаёлпараст бўлади. Бу ҳақда Паркинсон қонунидейди: "Ҳар қандай бюджет тўлиқ сарфланади".
Харажатларни назорат қилиш харажатларни бошқариш жараёнини якунлайди. Харажатларни назорат қилиш жараёни бюджет харажатларидан юзага келадиган шубҳаларни бартараф этиш ёки уларнинг эҳтиёжларини оқлаш учун лойиҳа харажатларини мунтазам мониторинг қилиш каби ишларни ўз ичига олади; лойиҳани бажариш режасини харажат билан баҳолаш ва агар керак бўлса, лойиҳанинг келажакдаги тақдири тўғрисида бир қатор қарорлар қабул қилиш, яъни қўшимча молиялаштириш, лойиҳани ёпиш ва ҳоказоларни олиш; лойиҳага тасдиқланмаган ўзгаришларни ва бюджет харажатларини чиқариб ташлаш. Лойиҳанинг нархини назорат қилишнинг замонавий усули - бу ўзлаштирилган ҳажмнинг усули.
Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнида харажатларни баҳолаш ва прогноз қилиш, даромад ва харажатлар қисмида пул оқимлари моделларини яратиш, харажатларни бошқариш, жисмоний ривожланишни жадваллар бўйича таҳлил қилиш, жумладан, фойдаланилган ҳажмнинг усули, бизнес режалаштириш, рентабелликни таҳлил қилиш каби вазифалар турибди. Булар эса лойиҳани бошқаришнинг янги йўналиши - қиймат муҳандислиги соҳасидир.
Қиймат муҳандислик - лойиҳанинг барча босқичларида қийматларни ҳисоблаш (асослашлар) ишлаб чиқиш, иштирокчилар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни белгиловчи фаолият майдони. Шунинг учун, умуман қиймати муҳандислик вазифаси лойиҳанинг барча босқичларида маҳсулот ва хизматларнинг нархини оптималлаштиришдир.
Қиймат муҳандислиги тизими юридик, норматив ва методологик асосга асосланган ва ўз вазифаларини бажарадиган тизим мажмуи сифатида ифодаланиши мумкин (расмга қаранг). Харидларни бошқариш тизими лойиҳанинг нархини баҳолаш ва назорат қилиш, лойиҳа харажатларини режалаштириш ва бошқариш, умуман лойиҳа учун молиялаштириш манбаларини аниқлаш, пул оқимларини режалаштириш ва даромадларни прогноз қилишни назарда тутади. Лойиҳа маҳсулоти нархини аниқлаш учун нархлаш тизими талаб қилинади.Ташкилий-бошқарув тизими лойиҳа маданиятига мос келадиган ва лойиҳа жамоаси ва лойиҳа жамоаси ва манфаатдор томонлар ўртасида самарали алоқалар ўрнатиш учун тўсиқ яратадиган ташкилот маданиятини таъминлаши керак. Техник харажатларни оптималлаштириш тизими лойиҳа маҳсулотининг қийматини камайтириш учун эҳтимолий захираларни топиш ва амалга оширишга қаратилган. Ахборотни қўллаб-қувватлаш тизими интегратсиялашган хусусиятларга эга ва лойиҳанинг ресурс ва харажатлар кўрсаткичлари бўйича маълумотларни олиш, тизимлаштириш, маълумотларни қайта ишлаш имконини беради (13-расм).
Қийматни бошқариш харажатларни бошқариш жараёнини якунлайди. Харажатларни назорат қилиш жараёни бюджет харажатларидан юзага келадиган шубҳаларни бартараф этиш ёки уларнинг эҳтиёжларини оқлаш учун лойиҳа харажатларини мунтазам мониторинг қилиш каби ишларни ўз ичига олади; лойиҳани бажариш режасини харажат билан баҳолаш ва агар керак бўлса, лойиҳанинг келажакдаги тақдири тўғрисида бир қатор қарорлар қабул қилиш, яъни қўшимча молиялаштириш, лойиҳани ёпиш ва ҳоказоларни олиш; лойиҳага тасдиқланмаган ўзгаришларни ва бюджет харажатларини чиқариб ташлаш. Лойиҳанинг қийматини назорат қилишнинг энг замонавий усули лойиҳаларни молиялаштириш манбаларини, пул оқимини режалаштириш ва даромадларни прогнозлаштиришни ривожлантириш усулидир.
Лойиҳа маҳсулоти нархини аниқлаш учун нархлаш тизими талаб қилинади.
Ташкилий-бошқарув тизими лойиҳа маданиятига мос келадиган ва лойиҳа жамоаси ичида ва лойиҳа жамоаси ҳамда манфаатдор томонлар ўртасида самарали алоқалар ўрнатиш учун тўсиқ яратадиган ташкилот маданиятини таъминлаши керак.
Малакавий муҳандисларини (лойиҳа харажатларини бошқариш соҳасидаги малакали мутахассиси, уни шакллантириш ва бошқаришнинг барча усуллари ва воситаларига эгалик қилади, шунингдек, кенг миқёсда компаниянинг самарадорлигини баҳолаш ва тахмин қилиш имконига эга) тайёрлаш тизими нафақат университет таълимига эмас, балки университет таълимидан сўнг, мажбурий ўз-ўзини тадқиқ қилишни назарда тутадиган барча турдаги таълим тадбирларини ўз ичига олиши керак.