Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Тошкент Архитектура-курилиш институти Курулишни бошкариш факультети

МАВЗУ 1. ЛОЙИҲАЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА МАЗМУНИ.


РЕЖА.

1. 
   Лойиҳаларни бошқаришнинг моҳияти
   
2. 
   Лойихаларни бошкариш тарихи.
   
3. 
   Лойиха ва инсистицияларни бошкаришнинг узаро богликлиги.
   
4. 
   Бошкариш техналогияси.
   

1.1. Лойиҳаларни бошқаришнинг моҳияти ва мазмуни.

"Лойиҳа" тушунчаси бир нечта белгилар билан тавсифланган турли хил тадбирларни (фаолиятларни) бирлаштиради, улардан энг кенг тарқалгани қуйидагилар:

• аниқ мақсадларга эришиш, аниқ натижаларга эришиш;
• бир нечта ўзаро боғлиқ ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилиши;
• муайян бошланиш ва тугаш билан чекланган вақт.
Лойиҳанинг ишлаб чиқариш тизимидан фарқи шундаки, лойиҳа бир маротаба эмас, балки даврий фаолият. Кетма-кет ишлаб чиқариш олдиндан белгиланган муддатга эга эмас ва талабнинг мавжудлиги ва ҳажмига боғлиқ. Талаб ёъқолганда, ишлаб чиқариш жараёни тугайди. Соф ишлаб чиқариш айланиши лойиҳалар эмас.
Бироқ охирги пайтларда дизайн ёндашуви доимо ишлаб чиқаришга ёъналтирилган жараёнларга тобора кўпроқ қўлланилмоқда. Мисол учун, муайян даврда ишлаб чиқариш ҳажмини белгиланган бюджетга асосан ошириш ёки шартнома бўйича этказиб бериш муддатлари мавжуд бўлган баъзи буюртмаларни бажариш.
Лойиҳанинг якуний натижасини олиш учун қанча вақт керак бўлса, лойиҳа тизими сифатида лойиҳа мавжуд. Лойиҳанинг контсептсияси фирма ёки корхона Концепциясига зид келмайди ва унга тўлиқ мос келади. Бундан ташқари, лойиҳа кўпинча компаниянинг фаолиятининг асосий шакли бўлади.
Мутахассиснинг ўзига хос вазифасига қараб, ҳар бири мавжуд бўлиш ҳуқуқига эга бўлган "лойиҳа" атамасининг бир қанча таърифлари мавжуд. Энг умумий шаклдаги лойиҳа (ингл.прожеcт) - "масалан, катта корхона, масалан, ўйланадиган ёки режалаштирилган нарса" (Wебстер изоҳли луғати).
Мунтазам (тизимли) ёндашув нуқтаи назаридан, лойиҳа дастлабки ҳолатдан сўнгги ҳолатга ўтиш жараёни деб қаралиши мумкин – натижа бир қатор чекловлар ва механизмларнинг иштироки билан боғлиқ.
“Лойиҳа бошқаруви тўғрисидаги билимларКодексида” лойиҳа – бу муайян дастлабки маълумотларга ва уни қандай ҳал қилишни белгилайдиган зарур натижаларга (мақсадларга) эга бўлган вазифадир.
Лойиҳа мақсади (муаммоси), уни амалга ошириш воситаси (муаммони ҳал қилиш) ва амалга ошириш жараёнида олинган натижаларни ўз ичига олади.
Инвестиция лойиҳаси режалаштирилган натижани олиш ва белгиланган муддатларда муайян мақсадларга эришиш учун интеллектуал, молиявий, моддий, инсоний, шу жумладан, маълум миқдорда ресурсларни инвестициялашни ўз ичига олган инвестицион (сармоявий) ҳаракатлар сифатида тушунилади. Инвестиция лойиҳасининг молиявий натижаси кўпинча фойда/даромад ҳисобланади, аниқ (моддий-ашёвий) натижалар - янги ёки реконструксия қилинадиган асосий воситалар (объектлар) ёки молиявий воситаларни ёки моддий бўлмаган активларни кейинчалик даромад келтирадиган тарзда сотиб олиш ва улардан фойдаланиш.
Айрим жисмоний объектлар (бинолар, иншоотлар, ишлаб чиқариш комплекслари) лойиҳа натижалари сифатида фаолият олиб борадиган бўлса, лойиҳа таърифи қуйидагича ифодаланиши мумкин: Лойиҳа– бу мақсадли, олдиндан ишланган ва режалаштирилаётган объектларни, технологик жараёнларни ишлаб чиқариш ёки модернизатсия қилиш, улар учун ташкилий ҳужжатлар, моддий, молиявий, меҳнат ва бошқа ресурслар, шунингдек бошқарув қарорлари ва уларни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар йиғиндисидир.
"Лойиҳаларни бошқариш" - махсус ва профессионал билимларни бирлаштирадиган синтетик фандир. Махсус билим лойиҳалар (қурилиш, инновацион, таълим, атроф-муҳит, тадқиқот, қайта қуриш ва бошқалар) билан боғлиқ фаолият соҳасининг хусусиятларини акс эттиради. Бироқ, турли лойиҳалар учун муваффақиятли қўлланиладиган усуллар ва воситалар ёрдамида, лойиҳанинг барча йўналишлари бўйича лойиҳаларга хос бўлган умумий мунтазамликларни ўрганиш натижасида олинган билимлар туфайли лойиҳаларни бошқариш ҳақиқий мустақил фанга айланди.
Лойиҳаларни бошқариш усуллари қуйидагиларни бажаришга имкон беради:
• лойиҳанинг мақсадларини аниқлаб олиш;
• лойиҳанинг тузилишини аниқлаш (амалга ошириладиган ишларнинг асосий босқичлари);
• зарур миқдор ва манбаларни аниқлаш;
• ижрочиларни аниқлаш, хусусан, савдо-сотиқ ва тендер савдони ўтказиш йўли билан танлаш;
• шартномаларни тайёрлаш ва тузиш;
• лойиҳанинг вақтини белгилаш, уни амалга ошириш режасини тузиш, керакли ресурсларни ҳисоблаш;
• лойиҳа бюджети ва сметани ҳисоблаш;
• таваккалчилик(риск)ларни режалаштириш ва ҳисобга олиш;
• лойиҳанинг амалга оширилиши устидан назоратни таъминлаш ва бошқалар.
Лойиҳаларни бошқариш - ишларнинг таркиби ва кўлами, лойиҳа иштирокчиларининг харажатлари, вақти, сифати ва қондирилиши бўйича лойиҳада аниқ натижаларга эришиш учун замонавий услублар, асбоб-ускуналарни ва бошқарув технологияларини қўллаш орқали унинг мақсадларига самарали эришишга қаратилган лойиҳа айланиши давомида меҳнат, молиявий ва моддий-техника ресурсларини режалаштириш, бошқариш, мувофиқлаштириш методологийлари йиғиндисидир.
Ғарбда кенг тарқалган лойиҳа бошқарувининг "жараён" тушунчаси қизиқиш уйғотади. Унинг моҳияти лойиҳа бошқарувининг (ЛБ) мураккаб интегратсиялашган табиати унинг таркибидаги жараёнлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги билан тавсифланади. Бу ҳолатда жараёнлар бошқарув функцияларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар ва тартиблар сифатида тушунилади.
Лойиҳа бошқаруви схемалари учун қуйидаги вариантлар мавжуд:
“Асосий” тизим. Лойиҳа менежери мижознинг вакили ("агент") бўлиб, қабул қилинган қарорлар учун молиявий жавобгар эмас. Касбий менежмент (бошқарув) учун лицензияга эга лойиҳа иштирокчиси бўлган ҳар қандай юридик ёки жисмоний шахс бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, лойиҳа менежери лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга оширишни мувофиқлаштириш ва бошқаришни таъминлайди ва бошқа лойиҳа иштирокчилари (мижоз ёки буюртмачидан ташқари) билан шартнома муносабатларидан иборат бўлмайди.
Тизимнинг афзаллиги - лойиҳа менежерининг холислиги, камчиликлари - лойиҳанинг натижалари учун жавобгарлик бутунлай мижозга тегишли (масъулият бутунлай мижозга юкланади).
“Мураккаб (кенгайтирилган) бошқарув” тизими. Лойиҳа менежери (менежер) - лойиҳа учун белгиланган (баҳоланган) нарх бўйича жавобгарликни олади. Лойиҳа менежери лойиҳа жараёнларини ўзи, мижоз ва лойиҳа иштирокчилари ўртасида тузилган шартномаларга мувофиқ бошқаради ва мувофиқлаштиради. "Асосий" тизимда бўлгани каби, ҳар қандай юридик шахс ёки жисмоний шахс - профессионал бошқарув учун лицензияга эга бўлган ва мижозга бўлган мажбуриятларини бажара оладиган лойиҳа иштирокчиси бўлиши мумкин. Лойиҳа менежери лойиҳани бошқаради, этказиб бериш ва муҳандислик ишларини мувофиқлаштиради. Бундай ҳолда, жавобгарлик шартнома доирасида лойиҳа бошқарувчисига юкланади.
“Тайёр ҳолда топшириш” тизими. Лойиҳа менежери (менежер) лойиҳа-конструкторлик фирмаси бўлиб, мижоз у билан лойиҳанинг эълон қилинган қиймати буйича “тайёр ҳолда топшириш”шартномасини тузади.