Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Иктисодиёт Университети



Download 354,5 Kb.
bet7/19
Sana07.03.2022
Hajmi354,5 Kb.
#485631
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   19
Bog'liq
Маъруза матни

Кушимча адабиётлар

  1. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. –М.: Гардарика, 1999. 47стр. (Укув залида 2-08).

  2. Fайбуллох Ас-Салом Сайди Умар. Толибнома. (Сени уйлайман, болам). –Тошкент: Шарк, 1997. 152-б. (64-74, 111-119, 140-147-бетлар).

  3. www. gov.uz

  4. www. bilim.uz

  5. www. bilimdon.uz

  6. www. zamin.freenet.uz

  7. www. ziyo-uz.land.ru

  8. http://ustoz.freenet.uz



Мавзуда кулланиладиган педагогик технология куйидагича:

  1. Аклий хужум услуби.

  2. Чархпалак услуби.

  3. Реферат тахлили.

  4. Дарсни аник йуналтирилган саволлар асосида олиб бориш.



Мавзуда кулланиладиган ахборот технология куйидагича:

  1. Слайдлар намойиши.

  2. Схемалар намойиши.

  3. Интернетдан олинган маълумотлар.

Ушбу маъруза матни А.Шер муаллифлигида яратилган маърузалар матни, Фалсафа. Комусий луіат, Марказий Осиё мутафаккирлари фалсафий карашлари тахлили асосида тузилган. Марксизм-ленинизм карашларига танкидий ёндошилган.




2-МАВЗУ: АХЛОКНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ АХЛОК ВА
МАЪНАВИЙ ХАЕТНИНГ БОШКА ШАКЛЛАРИ
РЕЖА:

  1. Ахлокнинг таркибий тузилиши тушунчаси. Ахлокий онг ва унинг элементлари.

  2. Ахлокий амалиёт, фаолият, амалиёт, хатти-харакат. Хулх ва унинг мотивлари.

  3. Ахлокий муносибатлар ва уларнинг бошкаруви ёки куриклов вазифалари.

  4. Ахлок ва маънавий хаётнинг бошка шакллари. Ахлок ва сиёсат. Ахлок ва хукук. Ахлок ва санъат. Ахлок ва дин. Ахлок ва фан.



1-савол. Ахлок узгарувчан мураккаб ижтимоий ходиса. Ахлокнинг мохияти ва табиатини тушиниш учун унинг таркибий тузилиши, шаклланиши хамда карор топиши конуниятларини билмок лозим. Ахлок киши ва жамият уртасидаги объектив узаро боіланишнинг маънавий ифодаси, умумий ва индивидуал манфаатларни мувофиклаш заруриятининг намоён булишидир. Шунингдек у шахс билан жамият уртасида юзага келадиган зиддиятларни бартараф этишнинг асосий шаклларидан биридир. Ахлокни хукук сингари ижтимоий конун-коидаларга хам, субъектив курсатмаларга хам киритиб булмайди, чунки ахлок индивидуалликдан ижтимоийликнинг карор топиши усулларидан биридир. Шу сабабли ахлокни факат ахлокий онгдангина иборат деб караб булмайди. У ахлокий онг, ахлокий практика, ахлокий муносибатлардан иборат булган, мантикан мукаммал шаклий бирликка эга. Бу элементларни бир-биридан ажратиб булмайди, улар узаро боілик, уларни назарий жихатдангина ажратиб олиш мумкин, чунки ижтимоий хаётда соф ахлокий ходисалар йук. Шунингдек, ахлокнинг барча элементлари бир-бирлари билан узаро боілик булсада, нисбий мустакилдир. Ахлок сохасида, унинг таркибий тузилишида энг актив элемент ахлокий онгдир.
Ахлокий онг ахлокий талабларни, нормаларни коидаларни, адолат хакидаги тасаввурларни шакллантирадиган карашлар, іоялар, фикрлар, назариялардир. Инсоннинг хар кандай хатти-харакатлари онг оркали бажарилади, аммо жамият уларни саралаб, манфаатдор булганларинигина юзага чикаради. Ахлокий онгнинг ижтимоий ахамияти хам худди ана шундадир. Ахлокий онгда вокелик конунлар сифатида эмас, балки инсоний хатти-харакатларга куйилган ижтимоий тартиб, талаблар, нормалар шаклида кайд этилади. Ахлокий онг ижтимоий ва индивидуал онгга булинади. Шу сабабли ахлокий онг бир томондан, жамият ёки гурухнинг талаблари нормативларини ифодаласа, иккинчи томондан, шу талабларни англашнинг индивидуал, шахсий шакли ва уларни амалда намоён килишдир.
Ахлокий онгда нормалардан ташкари одатлар ва анъаналар мухим тажриба ва акл чамбарчас боіланиб кетади, хиссий тажриба булмаса, акл бум-буш, акл иштирок этмаган хиссий тажриба эса курдир, деб таъкидлаган эди И.Кант. В.К.Белинский таъбири билан айтганда: «Хиссиёти булмаган іоялар совук, улар нур сочади-ю, аммо иситмайди, жозиба ва хароратдан махрумдир».
Акл хиссиётларга маълум ижтимоий йуналиш беради, эмоционал хиссиётлар эса онгда узининг аклий асосини топади. Хиссиётлар маълум маънода, одамдаги асосларни кучайтиради, чунки тахлил ва бахолаш билан боілик булган ахлокий жараёнга аклнинг таъсир этиши учун куп вакт талаб килинади, ахлокий хиссиёт ва туйіулар эса жуда тез таъсирланади.
Киши уз хаётини хавф остига куйиб, бошкаларга ёрдам бераётганида, сувга чукаётган одамни куткараётганида, ёнаётган уйдан болани олиб чикиш пайтида ижтимоий муаммолар хакида уйламайди, мулохаза килиб утирмайди, бирор бир манфаатни кузламайди. Бундай шароитда одам тезлик билан хиссиёт ва туйіулар таъсирида харакат килади. Унинг психикасида тупланган тажриба автоматик тарзда активлашади, кишини фаолиятга ундайдиган куч сифатида намоён булади. Инсон хаётида туйіу ва хиссиётларнинг ахамияти катта. Биз бошимиздан кечирган, хис килган хамма нарса калбимизда из колдиради, хотирамиздан сира чикмайди. Маълум бир рухий кутаринкилик, хис-туйіуларсиз фаолият, ижод, кахрамонона ишларнинг булиши мумкин эмас. Гегел айтганидек, оламда бирор бир улуіворлик эхтироссиз воке булган эмас. Инсоний хис-туйіуларсиз хакикатни очиш хам мумкин эмас. Демак, туйіуларсиз хакикий ахлокий улуіворлик хам йук ва булмайди хам.
Аммо хис-туйіулар маълум даражада хатти-харакатнинг ахамиятини белгилагани билан, хамиша хам хулкнинг доимий сабабчиси була олмайди. Гарчи киши ижтимоий хаётдаги катор ходисаларнинг бевосита таъсиридан туіри хатти-харакат килишга, масалан, ижтимоий манфаатларни шахсий манфаатлардан юкори куйишга тайёр туришга олиб келиши мумкин, албатта, лекин у бутун шароитни тахлил килиб курмаган булса, унда катъий маслак, ишонч, эътикод булмаса, унинг бу хатти-харакати тасодифий жушкинлик демасдан булмайди. Шу сабабли ахлокий онгнинг марказий элементи кишида маълум хаёт шароитлари ва тарбия таъсирида карор топган катъий билимлар ва ахлокий тартиб-коидаларга нисбатан баркарор эмоционал муносибатдан иборат булган ишончдир. Ишонч хулк нормасини субъектив кабул килиш булиб, киши намуна оладиган ахлок принципларининг туірилиги ва адолатли эканлигига амин булишлигидир. Аммо ахлокий ишончнинг узига хос томонлари шу билан чекланмайди, чунки бу томон факатгина ахлокий заруриятни аклан тушунишгинадир.
Ахлокий талабларнинг хакконийлигини англашгина эмас, балки у ёки бу ахлокий дастурларга риоя килиш учун тула тайёрликни билдиради. Шунинг учун, ахлокий ишонч шахснинг актив фаолият йуналишини, унинг максадга интилиши, хулкнинг яширин мотивлари системасини хамда унинг умумий нуктаи назарини, хаёт позициясини, яшаш маъносини белгилайди. Ахлокий ишонч узида рационал ва эмоционал томонларни ифодалаб, туріунлик беради, шахснинг ахлокан «зангламаслигига» кафолат яратади, киши хар кандай кийин шароитларда хам уз принципларидан кайтмаслигини англатади.
Ахлокий онгнинг узига хос ва айни пайтда энг мухим элементи шахснинг ахлокий сифатларидир. Кишиларнинг ахлокий сифатлари яъни фазилатлари ижтимоий, сиёсий, иктисодий сабаблар билан изохланади. Хар бир даврда асосий ахлокий сифатлар хукмрон идеолигиянинг, мафкуранинг умумий йуналиши билан белгиланади. Бирок ахлок идеологиядан, мафкурадан узининг умуминсоний, миллий хусусиятлари билан ажралиб туради. Ахлокий сифатлар ижобий ва салбий булади. Ижобий ахлокий сифатларга, биз буни фазилатлар деб хам юритамиз, масалан, мехнатсеварлик, камтарлик, хушмуомалалик, эзгулик, самимият, инсоф, андиша, хаё сингарилар киради. Бу бизнинг ахлокий кадриятларимиздир. Салбий сифатларга, буни иллатлар дейишимиз хам мумкин, масалан, хоинлик, порахурлик, иккиюзламачилик, лаганбар-дорлик, хасад, даіаллик, иродасизлик, мунофиклик, шахсиятпараслик, худбинлик, мансабпараслик кабилар киради.
Ахлокий сифатлар хакидаги тушунчалар бошка жамият ходисалари каби тарих давомида узгариб, ривожланиб, сайкалланиб боради. Масалан, ижтимоий хаётнинг хамма сохаларига дин, черков хукмронлик килган урта асрларда – эътикод, умид ва мухаббат, яъни худога эътикод, унинг шафкатига умид ва унга мухаббат асосий фазилатлар, деб хисобланган.
Хозир она-юртимиз мустакиллик ва демократик йулдан бориб, бозор иктисодий шароитида хаёт кечирар экан, айникса, ватанпарварлик, миллий іурур фазилатларини тадбиркорлик, узаро манфаатдорлик, хамкорлик, сабр-токат, осойишталик, каноатлилик фазилатлари билан уйіунлаштириб боришни такоза этмокда. Мураккаб иктисодий шароит чигалликларини ечишда ахлокий баркамоллик, миллий урф-одатларимиздан маънавий юксаклик, маданий-маърифий меросимиз, таъсир этмасдан колмайди, албатта.
Президентимиз И.Каримов Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1-мажлисидаги маърузасида таъкидлаганидек, «Маънавият тарбиянинг энг таъсирчан куроли экан, ундан окилона фойдаланиш болаларимизни ватанпарварлик, ростгуйлик, хаксеварликка ургатиш керак булади. Аслини олганда, ахлок-маънавиятнинг узаги. Инсон ахлоки шунчаки, салом-алик, хуш муомиладангина иборат эмас. Ахлок - бу аввало инсоф-адолат туйіуси, имон, халоллик дегани».
Кадимги аждодларимиз комил инсон хакида бутун бир ахлокий талаблар мажмуасини, замонавий тилда айтганда, шаркона ахлок кодексини ишлаб чикканлар. Киши калбида харомдан хазар, нопокликни, адолатсизликка нисбатан муросасиз исёни булиши керак.
Шундай одамгина лафзини саклайди, бировнинг хаккига хиёнат килмайди, садокатли булади, Ватан, халк учун жонини фидо этишга хам узини аямайди. Бунинг акси уларок, ёліончи, ваъдабоз кишида ватанпарварлик туйіуси булмайди. Манфаатпарастлик йулида килган хар бир киніир иш, у канчалик баландпарвоз таъриф-тавсифларга уралмасин, фатволар тукиб чикарилмасин, барибир Ватанга хиёнатдир.
2-савол. Ахлок мазмуни аклий ва хиссий моментлардан, яъни ахлокий онгдангина иборат эмас. Ахлокий онг кишиларнинг хатти-харакатларида, уларнинг амалий хаётида намоён булади. Шу сабабли ахлокнинг иккинчи элементи - ахлокий амалиётдир. Ахлокий амалиёт - ахлокий онг ходисалари, яъни мотивлар, ниятлар, дунёкараш, ахлокий кадр-киммат идеаллар ва х.к.ларда намоён буладиган хулкни, сон-саноксиз хатти-харакатлар, алока муносибатларни ахлокий максадларга онгли буйсундиришдир; кишининг ижтимоий хаёти турли томонларига: мехнатга, жамоага, оилага, кариндошларга, дуст-биродарларга муносабати, фан, санъат, маданият сохасидаги фаолияти, шунингдек, кишининг узи гувох булган ёки катнашаётган кундалик хаёт вокеаларига муносабати ва бошкалардир. Бошкача айтганда, ахлокий практика амалда намоён буладиган ахлокдир. Унда шахснинг жамиятга муносабатигина эмас, балки жамиятнинг шахсга, шунингдек, шахснинг табиатга ва уз-узига муносабати хам уз ифодасини топади.
Ахлоклилик, хулк-ахлокий практикага караганда торрок тушунча. Хулк кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлокий хатти-харакатларнинг йиіиндиси, системасидир. Кишиларнинг ахлокий хулки ахлокий бойликларнинг шакллантириш, жамиятнинг ахлокий мухитини яратишда катта рол уйнайди. Хулкка хос хусусият, унинг бирлиги элементи хатти-харакатдир. Хатти-харакат, мотив кишининг ижобий ёки салбий хислатлари намоён буладиган фаолиятдир. Бошкача килиб айтганда, хатти-харакат кишининг онгли йуналтирган ва якунланган харакати ёки фаолиятидир.
Хатти-харакатлар туіридан-туіри фаолият килишдангина иборат эмас. Улар фаолиятсизлик – сукут, пассивлик, локайдлик ёки булмаса имо-ишора, килик, оханг тарзидаги муносабатларда хам ифодаланиши мумкин.
Хулкда, кишининг хатти-харакатларида, унинг ички, маънавий дунёси, фикри, туйіуси, интилишлари, адаблари акс этади. Жамиятда мавжуд булган ахлокий талабларнинг хам ижобий, хам салбий куринишлари хатти-харакатда намоён булади. Ахлок, онг ва фаолият бирлиги тарзида, яхшилик ва ёмонликнинг, адолат ёки адолатсизликнинг, виждонлилик ёки виждонсизликни намоён этадиган охирги хужайра – бу хатти-харакатдир. Шу сабабли хулк ва хатти-харакатларга караб биз уз мулохазаларимизни билдира оламиз. Маълумки, бир харакатнинг узи хам ёмонлик тарикасида бахоланиши мумкин. Албатта бундай холда иккала бахо хам туіри булавермайди. Ахлокий бахолаш нотуіри субъектив булмаслиги учун муайян жамиятда факат бирдан-бир мумкин булган ахлокий муносабатларнинг объектив мезонига, умуминсоний характерига таянмок керак.
У ёки бу фаолиятни ахлокий бахолашда кишининг уз харакатларига субъектив муносабатини ифодалайдиган ахлокий мотив мухим рол уйнайди. Хулкнинг мотивлари ижобий ёки салбий булиши мумкин. Биз таркибида эгоистик мотивлар булган хар кандай хатти-харакатларни, гарчи у объектив жихатдан ижобий натижалар берган булса-да, коралаймиз. Бирор-бир харакат юксак, ахлокий максадлар ва хар кандай эгоистик мулжаллар «мен бундан нима наф кураман?»дан холи амалга оширилса, бу харакат ахлокий булиш билан бирга гузал хамдир.
Айтайлик, киши балконда усаётган гулларга сув куйди. Бу харакат ахлокий хам эмас, ахлоксизлик хм эмас. Мабодо бу киши бемор ётган, гуллари каровсиз колган кушнисининг гулларини суіорса, тамоман бошка гап. Хатти-харакатлар бошка кишининг, жамиятнинг, гурухнинг манфаатлари билан дахлдор булган чоіда ахлокан бахоланади. Кишиларнинг хатти-харакатлари уз-узидан эмас, балки ижтимоий хаётнинг бир булаги булгани учун яхшилик ёки ёмонлик деб бахоланади, кадрланади. Сиртдан караганда туіри иш киладиган булиб куринсада, аммо бу узининг шухрати, обруси, фойдасини кузлаб килинаётган хатти-харакатларни ахлокий деб булмайди. Хатти-харакатларнинг ахлокийлик даражаси онглилик, самимийлик, беіаразлик, ихтиёрийлик, эркин танлаши билан ахлокий кийматга эгадир.
Шахснинг хулкида унинг уз-узини англаши, мавжуд ижтимоий мухитининг ахлокий талаблари хакида тасаввурга эга булиши хам мухимдир. Бирок хулк нормалари хакидаги тасаввурлар, билимлар билангина кишилар хуш ахлокли булиб колавермайди. Ахлок кодексини ёдлаш билан иш битмайди, балки шу хулк коидаларини чинлигига, зарурлигига чукур ишонч булиш керакки, улар кишиларнинг фаолиятида, хатти-харакатида узининг амалий ифодасини топмоіи лозим. Хатто «Киши бирон яхши ахлокий хатти-харакатни килиш билан, - дея туіри таъкидлаган эди Гегел, - у хали фазилатли хулк воситаси унинг характеридаги доимий белгига айланган чоідагина фазилатли була олади». Ахлокий хулкнинг хакикий асоси билимлар билан киши маънавий ишончининг кушилиб кетишида ва уларнинг хатти-харакатларида амалга ошувидадир.
Шундай килиб, хар кандай хатти-харакат хулк ва фаолият ахлокий булавермайди. Ахлокий практика деганимизда шахснинг бошка кишиларга муайян муносабати ифода килинадиган хатти-харакатлар ва хулк кузда тутилади. Бунда албатта шахсда ижтимоий ва шахсий манфаатлар уйіунлиги, жамиятга онгли муносабатда булиши, хулкида ахлокий мотив ва нихоят ахлокий хатти-харакатнинг заминида маълум даражада эркинлик, танлаш эркинлиги булиши лозим. Кискаси ахлокий практика онглилик, ижтимоийлик ва фукороликнинг энг олий ифода мезонидир. Бу талаблар булмаса, умуман, ахлокий практиканинг булиши мумкин эмас. «Бозор иктисодиётига утиш боскичида уірилик, порахурлик, муттахамлик ва бошка іайри ахлокий кирдикорлар билан боілик булган турли муаммолар келиб чикиши мумкинлиги равшан, - дейди Президентимиз И.Каримов, - аммо бу иллатлар айрим кишиларнинг маънавий кашшоклиги, жамият такдирига бефарклиги окибатидир»1.
3-савол. Ахлокнинг учинчи элементи ахлокий муносабатлардир. Ахлокий муносабатлар – ижтимоий муносабатларнинг таркибий кисмидир. Ижтимоий муносабатларнинг хар кандай тури сингари, ахлокий муносабатлар хам ахлок нормалари билан чекланган, шахс ва жамият, кишилар уртасида алокалар, боіланишлар тарзида мавжуд. Шунга асосан ахлокий муносабатлар уз шаклига кура эпизодлик яъни халокатга учраган одамга ёрдам курсатиш ва туріун. Яъни оила, жамоа, гурух, махалладаги одамлар билан булган муносабатлар турларига булинади. Аммо ахлокий муносабатлар – бу факат алокалар, боіланишлардангина иборат булмай, айни пайтда норматив асосга эга булган узаро таъсирни кишининг бошка одамлар жамият олдидаги бурчларини хам уз ичига олади.
Ахлокий муносабатлар, одатда дастлаб стихияли, моддий муносабатлар асосида шакллана бошлайди. Сунгра эса тараккий килиб моддий муносабатлардан ажралиб чикиб, мафкуравий, іоявий, маънавий муносабатлар сохасига кира боради. Ахлокий муносабатлар кишиларнинг иродасидан ташкари пайдо булиб, ахлок нормаларининг карор топиши, жамоатчилик томонидан куллаб-кувватланиши жараёнида, албатта, кишилар онги оркали утади.
Ахлокий муносабатлар уз мазмунига кура ё бошкарув ёки куриклов вазифаларини бажаради. Бошкарувчи ахлокий муносабатлар муайян жамиятнинг нормалари талабларига мувофик холда юзага келади, улар мажбурийлик вазифаларига дахлдордир. Курикловчи ахлокий муносабатлар шу нормаларни бузувчи хатти-харакатлар юз бериши натижасида пайдо булади ва ижтимоий таъсир чораларини амалга оширишни таъминлайди. Демак, ахлокий муносабатларнинг субъекти якка шахслар, гурухлар, оила, жамоа, давлатлар ва х.к. булсин барибир хамиша одамлардир. Факат одамлар ва ижтимоий ходисаларгина эмас, балки табиат ва унинг элементлари хам ахлокий муносабаталарнинг объекти була олади.
Ахлокий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг бошка турларидан фарк килиб, хамиша ва хамма жойда ахлокий нормалар, бахолар таъсири куриниб туради. Улар ахлокий фаолият, хулк, хатти-харакатларда, атрофдаги ижтимоий борликка нисбатан ахлокий таъсир курсатишда юзага келади. Ахлокий муносабатларнинг бахоловчи характери билан бирга императив, йуналтирувчи характерга эгалиги хам унинг узига хос белгисидир. Ахлокий муносабатларда, кишиларнинг фаолияти ва хатти-харакатлари, улар муносабатларининг ахлокий-амалий ифодаси сифатида асосий урин тутади. Айни пайтда ахлокий муносабатлар бошка хамма ижтимоий муносабатлар сингари мустакилдир.
Шундай килиб, ахлокий муносабатлар ахлокнинг элементи сифатида, бирлигидан, ижтимоий муносабатларнинг бошка турлари билан, иккинчидан, мураккаб бир бутунликни ташкил этадиган ахлокнинг бошка элементлари билан чамбарчас боілик. Ахлокнинг элементлари ахлокий онг, ахлокий амалиёт, ахлокий муносабатлар ахлокнинг элементлари сифатида бир-бирлари билан чирмашиб кетади.
Масалан, ахлокий фаолият ва ахлокий муносабатлар ижтимоий хаётнинг узига хос томонлари сифатида ахлокий онг предметидир. Ахлокий фаолият киши томонидан уз амалиётининг мазмуни ва максадларини ахлокий жихатдан англаши туфайли юзага келади. Ахлокий муносабатларнинг кишилар фаолиятини тартибга солувчи бошка усуллардан ажратиб олиш кийин булганда ахлокий онг, ёрдамга келади. Уз навбатида, ахлокий муносабатлар хулкнинг ахлокий шарт-шароит ва ахамияти нуктаи назаридан олинган куринишларидан бошка нарса эмас. Ахлокий муносабатлар нормаларни куллаб-кувватлаш ва ижро этишнинг ижтимоий механизми булиб, хамиша нормаларни шакллантириш, ривожлантириш, саклаш ва кейинги авлодларга колдириш жараёнларини мужассамлантирган булади. Ахлокий нормаларнинг таъсирчанлиги хаётбахш кучининг мезони ахлокий муносабатларнинг ифодасидир. Ахлок нормалари уз натижалари – ахлокий муносабатлардан ташкари мавжуд булганда эди, узининг ижтимоий ахамиятини йукотган булар эди. Шундай килиб, ахлокнинг барча томонлари бир-бирини такозо этади ва бир-бирини белгилайди.
Аммо ахлокнинг барча томонларининг мустахкам булиши улардаги фаркларни, зиддиятларни хам йукка чикармайди. Масалан, ахлокий муносабатлар ахлокий онг синовдан утказган хулк нормаларининг амалиётда мустахкамланиш шакли булиб, мавжуд ходиса тарикасида намоён булади. Ахлокий онг эса факатгина мавжуд ахлокий ходисаларнигина эмас, балки лозим булган ходисаларни хам ифодалайди. Худди шу сабабли улар бир-бирига мос келмайди, зиддиятли булади. Зиддиятлар айникса, ижтимоий бир тузумдан иккинчисига утиш даврида кескин тус олиши мумкин.
Ахлокнинг таркибий кисмларини тахлил килгандан сунг унга куйидагича таъриф бериш мумкин. Ахлок - тарихан вужудга келган ижтимоий ходиса булиб, киши хулкини бошкариш вазифасини бажарадиган, бир-бирини такозо этадиган ва белгилайдиган элементлар ахлокий онг, ахлокий амалиёт ва ахлокий муносабатларнинг мураккаб бирлигидир.
Ахлок «уз-узидан» харакатлантирувчи система сифатида маънавий хаётнинг энг мухим ва кенг сохаси булиб функционал хусусиятга эга. Унинг барча функцияларидаги мураккаб диалектик узаро алокадорликка караб спецификаси ва ролини белгилаш мумкин. Одатда ахлокнинг умумий функциялари: тартибга солиш (бошкарув), стимул, бахолаш, билиш, тарбиялаш функцияларидан иборат деб хисобланади. Амалда эса уларнинг барчаси бир-бирини тулдиради ва бир-бирига утиб туради, бири бошкаси оркали (кетма-кет) амалга ошади. Бир-бирини тулдиришда улар ахлокнинг шахсий ва ижтимоий манфаатларнинг мослашувини ва шу асосда жамият мавжудлиги ва ривожланишининг зарурий шарти булган тартиб-интизомга риоя килишни ифодалайди.
Ахлокнинг бошкарув (тартибга солиш) функцияси бошка функцияларни энг куп даражада узига буйсиндирилади ва уюштиради. Ахлок факатгина йул-йурик, курсатма бериб колмайди, у шахсни маълум хатти-харакатга йуллайди, айрим холларда катъий буйрук беради. Шу билан ахлокни тартибга солиш функцияси ахлокий талаблар, хулк намуналарини ишлаб чикади.
Ахлокни бахолов функцияси биринчи навбатда ана шу такдим этилган намуналарга кишиларни риоя килиши учун ижтимоий назоратга йуналтирилади. Бахолаш – ахлокни таъсирчанлигини оширади. Бахолаш булмаса, ахлокли булиши мумкин эмас. Агар эстетик, бахоловнинг асоси гузаллик ва хунуклик, хукукий бахоловнинг асоси - конуний ёки конунсизлик булса, ахлокий бахолов эса хамиша яхшилик ва ёмонлик негизида курилади.
Ахлокнинг билиш функцияси ижтимоий муносабатларни конуний тарзда эмас, балки жамиятни талаблари ва шахс манфаатлари акс этган муайян максадлар, іоялар, тасаввурлар, орзу-умидлар, хохишлар тарзида акс эттиради. Ахлокий онг кишининг хулкини норма ва принциплар оркали кишини узаро ва уларни жамиятга булган муносабатини тартибга солади. Ахлокда вокелик накадар туіри акс этса, ахлокий факторлар шу кадар сафарбарлик ахамиятига эга булади, оммавий кахрамонлик, жанговар ва мехнат зафарларини манбаи билан ахлокий ташаббуси пайдо килади.
Жамият хаётида ахлокни тутган урни нихоятда катта. Бирок у уз-узидан руёбга чикмайди. Хар кандай іояларни воке килмок учун одамларни амалий куч-кудратлари зарур, ахлокий тарбия зарур. Тарбия кишининг маънавий киёфаси, унинг иродаси уз-узини англаши, характерини шаклланишида катта ахамиятга эга, кишининг маънавий киёфасида ахлокий фазилатларни яратади, идеал мотивлар тарикасида маънавий раібат намоён булади.
Юкорида курсатиб утилган ахлок функциялари турли тарихий шароитда турлича амалга оширилган. Аммо ахлокнинг асосий, яъни шахснинг жамиятга интилиши, муносабати, хизмати барча боскичларда хам узгармай сакланиб колаверади. Шунингдек, ахлокнинг жамият манфаатларига, ижтимоий тараккиёт эхтиёжларига хизмат килишдан иборат вазифаси хам, аслида узгармайди. Шу сабабли ахлокнинг ахамиятига караб, жамият тараккиётига таъсир этишига караб сохталиги ёки хакикийлиги туірисида хукм юритамиз.
Ахлок ижтимоий тараккиёт махсули булганлиги сабабли узлуксиз узгариб борадиган ижтимоий хаёт таъсир курсатиб туради, яъни тарихий характерга эга. Хозир давр узгарди, шу сабабли ахлокий ходисаларга булган муносабатимиз хам узгарди. Ахлокдаги умуминсоний моментлар, умуминсоний ахлок нормаларига, миллий хусусиятларига, тадбиркорлик, ишбилармонлик куринишларига катта эътибор берилмокда. Хамма томонларда, шунингдек, хозирги бозор иктисодига асосланган мустакиллик ва демократик тараккиёт йулидан бораётган Узбекистон жумхуриятимизда хам куркоклик, уірилик, катталарга хурматсизликни коралаганлар ва коралайдилар; жисмонан ожизларга, аёлларга кул кутарганларга, ота-оналик ёки фарзандлик бурчини унутганларга ва шу каби бошка киликларга нафрат билан караганлар ва карайдилар деб уйлайман. Хамма даврларда жасурлик, камтарлик, химмат, мехмондустлик, беморларга ёрдам курсатиш ва бошкалар кандай килиб булса хам раібатлантирилган ва хозир хам шундай булиши лозимдир. Бу нормалар оддий ва умуминсоний характерга эга, хамманинг манфаатини ифодалайди. «Оддий», «элементар» сузлари уларнинг ахамиятини эмас, факат уларнинг уз-узидан ойдинлигини билдиради, холос. Ахлокдаги умуминсонийлик, миллийлик котиб колган коидаларнинг оддий йиіиндиси эмас, унинг мазмуни хамиша маълум ижтимоий гурухларнинг талаблари, конкрет даврнинг чегаралари билан мустахкамланиб, ривожланиб боради.
Шундай килиб, ахлок умуминсонийлик ва миллийлик элементлари булган ижтимоий ходиса хамда маънавият сохасидир; ахлок реал хаётни акс эттириш, бахолаш шакли ва уни узгартириш воситасидир. У «уз-узидан» харакатланадиган, узига хос конунлар билан тараккий этадиган нисбатан автоном система булиб, айни пайтда ахлок доирасига кирмайдиган факторларнинг таъсирига учрайди. Нихоят ахлок хам, одамлар уртасидаги узига хос алока воситаси, хам эмоционал хиссий куч-іайратнинг кудратли манбаи, хам шахсни тарбиялашнинг доимий воситасидир.
4-савол. Ахлок ва сиёсат. Кишилардаги ахлокий сифатларнинг шаклланишига жамиятнинг иктисодий структурасини ташкил этадиган ижтимоий муносабатларинигина эмас, балки унга, хусусан, сиёсат таъсир курсатади. Сиёсат миллатлар, халклар, давлатлар уртасидаги муносабатларни акс эттиради, кишиларнинг барча мафкуравий тасаввур ва тушунчаларига сингиб боради, кишилар амал киладиган ахлок принциплари, норма ва коидаларининг таъсирчанлигини орттиради. Г.В.Плеханов ёзган эди: «Ахлокнинг тартиб-коидалари, барча ижтимоий муносабатларнинг мажмуи маъносида сиёсий мавжудот булганлиги учун хам ахлокли мавжудотдир».
Сиёсат ахлокий карашларнинг мазмунини маълум бир шаклларга солади, уларнинг ривожланишига йуналиш беради. Ахлок эса ижтимоий онгнинг шаклларидан бири сифатида ижтимоий тараккиётни тезлаштирувчи ёки унга тусик булувчи узига хос куч сифатида сиёсатга таъсир курсатади. Уз даврида хокимиятга интилган гурухлар хам сиёсий курашда кулай келганда ахлокий омилдан яхшигина фойдаланади.
Вахоланки, ижтимоий онгнинг бу икки формаси жамият хаётида, тараккиётида мухим ахамият касб этади. Сиёсат ва ахлок узаро боіланган ва узаро бир-бирига таъсир курсатади, ахлок жамиятнинг сиёсий идеалларини мустахкамлаш учун ахлокий куллаб-кувватлашга мухтождир.
«Халкимизнинг асрлар оша яшаб келган анъаналари, урф-одатлари, тили ва рухи негизида курилган миллий мустакиллик мафкураси умуминсоний кадриятлар билан махкам уйіунлашган холда келажакда ишонч туйіусини одамлар калби ва онгига етказиш, уларни Ватанга мухаббат, инсонпарварлик рухида тарбиялаши, халолликни, мардлик ва сабр-бардошликни, адолат туйіусини, билим ва маърифатга интилишни тарбиялаш йулида хизмат килмоіи лозим»1, - деб таъкидлайди Президентимиз И.Каримов. Демак, бозор иктисодига асосланган сиёсатимиз хам умуминсоний ахлокий кадриятларга мухтождир.

Download 354,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish