Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Иктисодиёт Университети



Download 354,5 Kb.
bet15/19
Sana07.03.2022
Hajmi354,5 Kb.
#485631
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
Маъруза матни

2-савол. Ахлок нормалари жамиятнинг иктисодий, сиёсий-ижтимоий тузилишига боілик. Аммо бу гапдан, жамиятга мансуб булган киши уз онги ва феъл атворида мазкур жамият, даврнинг ахлокий хусусиятини тула ва бир хил даражада акс эттиради, деган маъно келиб чикмайди.
Шахс хулк-атворининг ахлокий курсаткичи ирода эркинлиги туірисидаги масала билан махкам боіланган. Бир хил шароитда хам одамларнинг хатти-харакати, хулки турлича булиши мумкин. Улар фидокор ёки куркок, олижаноб ёки бефахм, сахий ёки очкуз, мехнатсевар ёки танбал, катиятли ёки катиятсиз булишлари мумкин ва х.к.
Одамларнинг феъл-атвори уларнинг уз олдига кандай максадларни куйишларига, онг ва иродасига боілик булади. Шу сабабли кишиларнинг бир хил шароитларда турлича ва хатто бир-бирига зид харакат килишлари эхтимолдан узок эмас. Ана шунинг учун хам одамларнинг хатти-харакатларига ахлокий ёки ахлокка хилоф хатти-харакат деб бахо бериши мумкин. (Масалан, кишиларнинг мехнатга булган муносабатлари ижобий ёки салбий булса.)
Ахлок, одобни билиш, бурч-уртоклик, ватанпарварлик туйіулари, ёки ана шу хислатларнинг йуклиги кишининг феъл-атворида уз ифодасини топади. Аммо юкорида баён килинганига асосланиб, кишиларнинг феъл-атвори ва хулклари уларнинг эркин иродаси натижаси деб, уларнинг хукуклари ва ахлокий нормалари хеч нарса билан шартланмаган, хеч нарсага боілик эмас, деб хисоблаш мумкинми? Албатта бундай дейиш мумкин эмас. Чунки кишиларнинг караши ва хулкида уз ифодасини топган ахлок нормалари, яъни ижтимоий хаётга боілик.
Аммо кишиларнинг ахлокий карашлари ва хулкини белгиловчи социал мухитларнинг айрим шахс фикри ва харакатига курсатадиган таъсири уз-узидан содир булмайди, албатта. (Осмонга отилган тош ерга тушади, оч колган хайвон улжасининг пойига тушади, лекин одам бошкача: у акл-идрок, максад ёки хирснинг таъсирида харакат килади.)
Ахлокий эркинлик шахснинг максадга мувофик хатти-харакатларга онгли равишда шахсий ва ижтимоий манфаатлар уртасида мутаносиб уйіунлик урнатишга кобиллигидан иборат. Шахснинг ижтимоий ва ахлокий зарурият билан белгиланган доирада хатти-харакатларни танлашда уз иродасини намоён килиш имкониятлари, уз хулкини назорат кила билиш ва уз хатти-харакатлари учун жавобгарлик имкониятлари – ахлокий эркинлик сохасидир.
Шуни таъкидлаш лозимки, ахлокий эркинликнинг энг мухим белгиларидан бири хатти-харакатни онгли равишда максадга мувофик танлаш билан бирга, шундай харакат килишнинг зарурлигига хукукий ёки сиёсий таъзйик остида эмас, балки ички маънавий ишонч хосил килишдир.
Киши масалан, бирон бир хулк талабини беъмани булса хам расман бажариши мумкин. Бу холда чинакам ахлокий эркинлик булиши мумкин эмас. Ахлокий эркинлик ахлокий заруриятни туіри ва чукур тушунишни, ахлокий нормаларни уз маслаги ва ишончи сифатида эътироф этишни, уларга чин калбдан ва истак билан амал килишни, бунга ички эхтиёж булишини назарда тутди. Ахлокий эркинликнинг яна бир шарти - киши доим иліор, прогрессив ахлок нормаларини бажаришга мойил булишини талаб килади.
Демак, кишиларнинг хамма хатти-харакатлари ва фаолиятлари, уларнинг иродаси ва онги хамиша объектив, конкрет тарихий шароитлар, табиатда хам, жамиятда хам мавжуд булган объектив зарурият билан белгиланади.
Инсон заруриятни билиб олгунга кадар шу заруриятнинг хукми остида булади, табиатнинг кули хисобланади: табиат кур, стихияли куч тарикасида шахсни эзади. Киши заруриятни – конунларни билиб олгач, улардан уз максадларида фойдаланади, у табиатнинг хужаини булиб колади, уларни жамиятга хизмат килиш учун йуллаш имкониятига эга булади. «Зарурият узида булган зарурият, биз учун заруриятга» айланмоіи лозим. Агар эркинлик билиб олинган зарурият булса, унда инсониятнинг табиатдан тобора янги ва янги сохаларни кулга киритган хар бир кадами эркинлик сари куйилган кадамдир. Тарих нотекис, аммо шиддат билан тобора катта эркинлик сари харакат килади. Кишиларнинг табиатдаги стихияли кучлар ва узининг ижобий муносабатлари устидан хукмронлик даражаси бизга эркинлик мезонини беради.
Шундай килиб, кишининг эркин ахлокий фаолияти факат заруриятни билиш асосидагина амалга ошади. Зарурият шахсни жонсиз куіирчокка айлантирмайди – у узининг шароитнинг кули килиши хам ёки узини онгли равишда уларга карама-карши куйиши хам мумкин. Заруриятни билган киши унга мувофик фаолият курсатади – бу унинг эркинлигидир. У билиб олинган заруриятга буйсунмаслиги ва унга зид булган хатти-харакат килиши мумкин, бу эса унинг узбошимчалигидир.
Хакикий эркинлик объектив заруриятни билишдангина иборат булмай, шу билан бирга, шу зарурият йуналишларига мувофик келадиган режали яратувчанлик фаолиятни хам уз ичига олади. Чунки факатгина кишиларнинг хатти-харакатлари табиат ва жамият конунлари билан белгиланмай, шахснинг узи хам теварак-атрофга таъсир килишга, уни кайта узгартиришга кодир. Шундай килиб, эркинлик шакли хилма-хил булган заруриятни амалга ошириш сохасида килинган актив амалий фаолиятдир.
Диалектик тафаккур тарафдорлари объектив заруриятни эътироф этиш билан бирга хатти-харакатларнинг хилма-хиллигини инкор килмайдилар. Умумий ижтимоий-тарихий зарурият доирасида хар бир киши учун танлаш эркинлиги бор ва ирода эркинлигини хам курсата олади. Танлаш эркинлиги жамият ва кишининг ривожланиш эхтиёжларига мос келадиган, карор топган ёки шаклланаётган муайян ахлокий муносабатларни танлашдир. У кишининг онгли танлаш кобилиятидан иборат. Карор килиш акти танлашнинг энг мухим элементларидан биридирки, кишида ирода эркинлиги булмаса, бу элемент хам булмайди. Аммо ирода эркинлигининг ахамияти карор килиш акти билан чекланмайди. У кабул килинган карорни амалга оширишда катта рол уйнайди. Ирода эркинлиги кишини уз карорини амалга оширишга фаоллаштириб, танлашни якунлайди. Танлаш эркинлиги эса умуман, унинг барча хатти-харакатлари билан боіланади1 (Мисол).
Ирода эркинлиги – шахснинг, умуман, уз хатти-харакатлари, фаолияти, хулкини танлашда объектив мавжуд булган ахлокий талабларни билиши ва улардан окилона фойдаланишидир, бу шахснинг уз фикрлари, хислари, майллари устида назорат килиш кобилиятидир. Ирода эркинлиги хамиша биринчи томондан танлаш учун реал имкониятлар борлигини тушуниш, яъни танлаш эркинлигини, иккинчи томондан кабул килинган карорга эришишга каратилган муайян интилишни, иродани уз ичига олади.
Эркинлик ва ирода карор килиш актининг зарур элементлари булиб, окибат натижада танлаш хам унга боіликдир. Танлаш хар куни, хар дакикада мавжуддир: масалан, кайси томон утсам экан, шу харакатга кушилсаммикан, ёки бетараф булганим маъкулми, кандай яшамок керак, нима килмок лозим, каерга укишга кирсам экан ва х.к. Кишига куп вакт бир канча, баъзан жуда куп ахлокий холатлардан бирини танлашга туіри келади.
Киши танлаш эркинлигидан фойдаланиб, уз нуктаи назарини бошкаларнинг караши билан солиштиради, уйлайди, мунозара килади, уз карашларини химоя килади. Танлаш афзал деб билишда фойдаланади. Имкониятлар кенглиги – эркинлик даражасидир. Агар кишида танлаш имконияти булмаса ахлокий фаолият хам булмайди.
Агар хулкда нисбий танлаш эркинлиги, нисбий ирода эркинлиги булмаса ахлок туірисида гап булиши мумкин эмас. Туіри карор танлашда тафаккур билан кулга киритилган табиат ва ижтимоий хаётнинг объектив конунлари, аждодлар тажрибаси, шахсий амалиёт, дустлар маслахати, конун-коидалар туплами кишига ёрдам беради. Кабул килинган карорни амалга ошириш – уни ривожлантириш шарт-шароитини хам, ирода эркинлиги хам, яъни ахлокий эркинликни талаб килади.
Шундай килиб, ахлокий эркинлик ирода эркинлигининг намоён булиши объектив шароитларга ва субъектив истакларга жавоб берадиган фаолият вариантини танлаш имкониятидир. Бу мавжуд мукобил фаолиятдан исталган бирини, асосан дунёни инкилобий ёки эволюцион йул билан янгилаш манфаатларига купрок даражада жавоб берадиган фаолиятни танлаб олиш ва амалда воке килиш мумкин буладиган фаол холатдир.
Объектив зарурият фаолиятни эмас, балки шахснинг кандай харакат килишни танлаши мумкин булган имкониятлар чегарасини олдиндан белгилаб беради. Худди шу чегарада ахлокий эркинликни амалга ошириш мумкин. Конкрет шахснинг эркин ахлокий фаолият имкониятлари, унинг ирода эркинлиги имкониятларидир. Бу эса у яшайдиган шароит, давр, касбнинг, ёшнинг ва х.к. имкониятларидир. Бу имкониятлар кай даражада ва кандай амалга ошади, шахс субъектив манфаатларининг объектив заруриятга муносабати, бу заруриятни муносабати, бу заруриятни билиш даражаси, кишининг ижодий фаоллиги, унинг хулки, іайрати, онглилиги, иродаси ва шу каби факторларга боілик.
Шундай килиб, этика нуктаи назаридан ахлокий эркинлик хамиша инсонийдир, у заруриятдан келиб чикади, шу зарурият билан белгиланади. Киши эркинлиги шу зарурият моментларидан бири уни намоён этиш шаклидир. Мутлок ахлокий эркинлик, яъни шарт-шароитларга боілик булмаган, чегарланмаган ва нисбий булмаган эркинлик мавжуд эмас. Заруриятни билишнинг нихояси йук, ана шу жихатдан эркинлигимиз хам нисбийдир.
Шахс эркинлиги интизомни, фукоролик бурчи ва бошкалар кишиларни хурмат килишни инкор этмайди, унинг узбошимчаликка хам хеч кандай алокаси йук. Уз хатти-харакатларини танлашни ижтимоий муносабатларга боілик эмас деб хисоблайдиган киши, эркинлик идеалларини ташвишсиз фароіат деб карайдиган ирода эркинлигини жиловланмаган тасодиф деб тушунадиган одам чукур хато килади.
Фараз килайликки: киши узини эркинлиги билан чеклаб куяётган мехнатдан, жамиятдан, одамлардан эркин булсин. Аммо бундай шароитда уз хаётий фаолиятини ижтимоий мазмундан озод килмайди ва хамма муносабатларда хам жисмоний, хам аклий, хам эстетик, хам ахлокий маъноларда жуда хам оркага улоктириб ташланган булади. Бу шароитда эркинлик булмайди, уларнинг хаётида хайвонлар сингари соф текинхурлик истеъмоли, табиатга тобелик ва карамлик хукмрон булади. Ижтимоий фаолият йукотилади. Жамиятдан ташкари эркин булиш мумкин эмас. Факат жамиятда ва у туфайли эркин булиш мумкин. Ахир жамиятда яшаб туриб, жамиятдан холи булиш мумкин эмас.
Шахсни умуман, жамият эзмайди, балки диктатурага, зуравонликка, буйрукбозликка таянган жамият эзади. Шахс эркинлигини ижтимоий манфаат чеклаб куймайди, балки купчилик омма манфаатларига зид булган манфаатлар чеклаб куяди.
Мехнат кишини эркинликдан махрум килмайди, аксинча мехнат кишининг турмуш шароитлари устидан хукмронлик килишида доимий моддий асос булиб хизмат килади. Факат мехнат туфайли индивид теварак атрофдаги табиатдан нисбий мустакилликка эриша олади. Кишиларга мехнат кувончидан бахра олмайдиган шароитда, унинг махсулидан текинхур озчилик узлаштирадиган шароитда, эркинлик хакида гап булиши мумкин эмас.
Демократик тузум бундай бемаъниликни йук килди. Илгари ахлокий зарурият одамлар устидан хукмронлик килиб, жамиятнинг ахлокий эркинлиги факат имкониятлар булган булса, демократик, мустакил тузум шароитида кишилар эркинлик фаолиятини вокеликка айлантириб, заруриятни тобора купрок билиб борадилар.
Бизнинг жамиятимизда ахлокий эркинлик куйидаги омиллар билан: жамият олдига куйилган максадлар, бу максадаларни руёбга чикаришда эришилган даража, тараккиётнинг у ёки бу боскичида жамият аъзоларининг онглилик даражаси ва ахлоки билан белгиланади. Айрим бир кишининг ахлокий эркинлиги унинг жамиятдан бегоналашуви билан эмас, балки шахсий манфаатларни умумий манфаатларга уйіунлаштириш билан белгиланади. Булар зурма-зураки эмас, балки, аксинча, уларнинг мутаносиб бирлиги мувофик келиши бизнинг идеалимиздир. Этика талкинида эркин киши жамиятдан узини четлаб куйиб, узи хохлаганча, кур-курона харакат киладиган одам эмас, балки онгли равишда узини тута биладиган уз эрки, харакатини жамиятнинг мустакил ва демократик Узбекистоннинг зарурий тараккиёти куйган иліор максадларни амлага оширишга баіишлаган одам эркиндир.

Download 354,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish