«Девон»нинг кириш кисмида
асарнинг тузилиши
Хакдада, шунингдек, Ш имолий Хитойдан тортиб, бутун
М овароунна)ф, Хоразм, Ф аргона, Бухорогача тарк,алган
катта худуддаги уруглар, кабилалар ва
уларнинг тиллари
х,акдда, бу тилларнинг ф онетик ва грамматик хусусият-
лари \акд ц а маълумотлар берилади.
«Девон»нинг асосий лутат кисмида эса 9 мингга
як,ин туркий суз араб тилига таржима кдлиниб, изох,-
ланади, уларнинг ф онетик, лексик ва грамматик хусу-
сиятлари хакдда мух,им фикрлар баён килинади.
Махмуд К ош гарий туркий тиллар — сузлар ф оне-
тикаси — товушлар х,ак,ида
ф икр юритар экан, товуш-
ларни харфлардан к;атьий фаркдайди, товуш ларнинг
физиологик ва акустик хусусиятлари х,акдца ф икр юри-
тади. У араб ёзуви системасидаги хдрфларнинг туркий
тиллардаги мавжуд товушларни ифодалаш учун етарли
эмаслигини айтиб, араб ёзувига
янги белгилар кири-
тади. Аникроги, араб ёзувидаги 18 х,арфни — шу *арф-
лардан еттитаси устига махсус кушимча белги куйиш
орк,али 25 тага етказади. Натижада, 25 та товуш узининг
ёзма - \а р ф шаклига, ифодасига эга булади.
Аллома ундош, товушлар х,ак,ида гапириб, ундош-
ларнинг содца ва мураккаб булиши, жарангли ва жа-
рангсизлиги, каттик, ва ю мшокдиги,
ундош ларнинг
кетма-кет келиши: катта, оппок, (геминация)
каби
масалаларга тухталади. Ш унингдек, у сингармонизм,
товуш туш иш и, алм аш иниш и, ассимиляция, метатеза,
редукция каби бевосита товушлар билан борлик, ф оне
тик жараёнлар хдкдда хдм ф икр юритади.
Г Махмуд Кош гарий тил ва нутк,нинг
асосий бирлиги
булган суз масаласига лексиколог, семисиолог, лексико
граф сифатида тухталар экан, бунда у асосий дикдаг-
эътиборни тилш уносликнинг энг мух,им ва энг мураккаб
масалаларидан бири булган суз маъносига, сузнинг куп
маънолилигига,
суз м аъносининг кучишига, суз маъно-
сининг изохи каби ута жидций масалаларга кдратади,
52
яъни олим «Девон»да сузнинг муайян маъно англатиш-
дек энг м у\им хусусиятидан келиб чик,иб, суз маъноси
билан бевосита боглик, булган омонимия, синоним ия ва
антонимия
ходисалари хак,ида, суз маъносининг кучиши
билан боглик, булган метафора, метонимия, синекдоха,
ф ункциядош лик каби маънонинг кучиш усуллари ха-
кдда, суз маъносининг кенгайиши ва торайиш и хакдда
ф икр юритади, туркий тиллардан к,атор мисоллар келти-
ради, ф икрини исботлайди. Масалан, «Девон»да
ут
сузи
омоним сифатида к,айд этилади ва куйидаги ом оним ик
маъноларда кулланилиши айтилади. к,иёсланг: ут-дори
(у дори томдирди); ут-усимлик (куй утни еб тугатди).12
Э рик-эрийдиган, эрувчан (масалан, ёг ва бошк,а
эрийдиган нарса); эрик-чак^он, йурга (масалан, чак;к;он,
гайратли одам, йурга о т).13
Махмуд Кош гарий антоним сузларга хам туЫталиб,
чивгин (тук, тутувчи, семиртирувчи, кучли, масалан,
овк,ат) сузининг маъно зиди — антоними сифатида кэв-
гин (т>т<, тутмайдиган, кучсиз, масалан, овк,ат, ош)
сузини келтиради14, яъни сузларнинг бири «кучли» (куп
кувватли) маъносини берса, иккинчиси «кучсиз» (кам
кувватли) маъносини англатади.
Муаллиф «Девон»да синоним ик муносабатдаги суз
лар сифатида куйидагиларни к,айд этади: ишлар, урагут,
yxrnaFy (хотин киши маъносида); упди, ичди (ичмок,
маъносида); илиш ди, асишди (осмок, маъносида).15
Махмуд Кошгарий метафора-ухшашлик асосида маъно
кучишига тугмок,
феълини келтиради, яъни ушбу суз фа-
к,ат инсонга нисбатан эмас, балки кулланиш вак^и жи-
Хатдан анча кейин, ташк,и ухшашлик асосида, хайвонга
нисбатан хам ишлатилиши хакдда маълумот беради.
Do'stlaringiz bilan baham: