Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги мирзо улугбек номидагиузбекистон миллий



Download 1,27 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/72
Sana25.02.2022
Hajmi1,27 Mb.
#302542
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   72
Bog'liq
З.М. Мухамедова Биоэтика

дастурлар
нинг сифат жихатидан аниклиги. Мазкур мезонга кура хузур - 
халоват этикаси (гедонизм), бахт этикаси (эвдемонизм), оддийлаштириш этикаси 
(кинизм), мушохахар юритиш этикаси, бурч этикаси, мухаббат этикаси, аклга 
мувофик манманлик этикаси, зурлик ишлатмаслик этикаси, хаётни эъзозлаш 
этикаси ва б. фаркланади. 
Этиканинг нормативлигини одоб-ахлок ургатиш, ахлокни таргиб килиш 
билан ахарштирмаслик керак. Этиканинг норматив 
дастурлар
и тажрибага ва 
мантикка таянади. Бу билан фалсафий этика диний тарРиботдан кескин 
фарккилади. 
Спиноза матал шаклихар ифохарлаган окилоналикка интилиш Янги харвр 
(Moderntime) этикасига хам хос булиб, уни этикани такомиллаштириш шакли деб 
тавсифлаш мумкин. И. Кант ва Г. Гегел асарларидаэтика юксак даражада 
окилоналикка эришди. 
Кант этикахар абсолютизм йуналиши вакили хисобланади, чунки у ахло кни 
узига тук (асослашни талаб этмайдиган ва хаётнинг бошка бирор сохасидан келиб 
чикмайдиган олий маданий кадрият), аммо маданиятнинг бошка барча сохалари 
(хукук, дин, санъат, сиёсат) учун асос булиб хизмат килувчи соха деб хисоблаган. 
Мазкур карашга карама -карши уларок, этикадагирелятивизм йуналиши 
ахлокни бошка сохалар: табиат, ижтимоий вокелик, нуфузли манбалар (акоидлар, 
угитлар), ирсий мойиллик, маданият ва х.к.дан чикаришга харакат килади. 


11 
19-асрнинг 
бошида
немис файласуфи А. Шопенгауэр инсон хакидаги классик 
тасаввурларга катъий эътироз билдирди, анъанавий этиканинг асосий Гояларини 
каттик танкид килди ва янги иррационалистик йуналишга асос солди. Хуш, 
Шопенгауэр кайси Гояларга карши чикди? У, энг аввало, инсоннинг окилоналиги 
гоясига (инсон акл -идрокка эга ва уз харакатларини назорат килишга кодир, 
инсоннинг онги ва иродасидан окилона максадлар ва ниятлар етакчилик килади, 
деган гояга) карши чикди. Бунданташкари, у инсоннинг яхши фазилатлилиги 
гоясини (яъни инсон бошка одамларнинг фаровонлигини таъминлашга интилади, 
деган гояни) инкор этди. 
Шопенгауэрнинг этикадагитунтариши у кашф этган онгсиз сохага (уни 
Шопенгауэр «ирода» деб атайди), шунингдек мазкур ирода «ёвуз» «игоистик» ва 
«бузук» эканлигига ишончга асосланади. Шопенгауэрнинг бош гояси - дунёни 
акл-идрок эмас, балки ирода бошкаради. «Дунёирода ва тасаввур сифатида» 
номли асарихар файласуф дунё инсонга тасаввур куринишихар эмас, балки ирода 
шаклихар берилган, деган фикрни илгари суради. Унинг фикрига кура, барча 
тирик мавжудотларни айнан ирода бирлаштиради, у дунёнинг иррационал ва ёвуз 
асосидир. Ирода барча тирик мавжудотларни дунёга келтиради ва уларни халок 
килади. У узини узи ейди, зеро, ундан бошка хеч нарса йук, у эса - оч иродадир. 
Масалан, ирода жинсий хирсхар намоён булади. Унинг узига хос хусусияти 
шундан иборатки, жинсий хирс кондирилгани захоти мазкур туйгу сунади, сунг 
эса у яна, аммо бошка объектга нисбатан уйгонади. 
Дунёнинг иродаси инсонхар айникса кучли намоён булади. Шунинг учун хам 
инсон энг куп азоб -укубат чекувчи мавжудотдир. 
Ирода ахлокдан ташкарихардир. Шунинг учун хам инсон - ахлоксиз мавжудот. 
Унинг хулк- атвори замирихар окилона харлиллар эмас, балки иррационал ниятлар 
ётади. Инсон айтадиган барча чиройли сузлар ахлоксиз, эгоистик ниятларнинг 
никобидир. 
Шопенгауэр инсон ва жамиятга нисбатан янгича ёндашувга асос солди. Мазкур 
ёндашув инсонни идеаллаштирмасликни, уни узгартиришга харакат килмасликни, 
уни кандай булса, шундайкабул килишни назарда тутади. Идеаллаштириш инсон 
сиймосини содхарлаштиради. Дархакикат, идеал инсон хакидаги купгина 
тасаввурлар, идеал жамият хакидаги тасаввурлар катори, кишининг кулгисини 
кистатади. 
Аммо Шопенгауэр ва унинг энг якин шогирди Ницше инсоннинг ута салбий 
образини яратадилар, уни ёвуз, тажовузкор хамда азоб -укубат чекишга махкум 
бахтсиз мавжудот деб тасвирлайдилар. 
А. Шопенгауэр концепцияси Ф. Ницше ва З. Фрейд томони дан муфассал 
ривожлантирилди. Улар шунингдек инсон хулк-атворининг яширин, онгсиз 
жихатларига хам эътиборни каратдилар. Онгсиз сохага эътиборнинг кучайиши 
этикахар мухим йуналиш - ахлок писхологиясининг ривожланишига олиб келди. 
Инсон ва маданият хакидаги анъанавий тасаввурлар доирасидан четга чикиш ва 
этикани янги мазмун билан бойитишга интилиш яна бир янги йуналиш - ахлок 
социологиясидан уз ифодасини топди. Мазкур йуналишнинг энг таникли вакили 
Макс Вебер узининг «Протестантлар этикаси ва капитализм рухи » асарихар 
капиталистик иктисодиётни шакллантиришхар протестантизм хужалик юритиш 


12 
этикасининг ролини тахлилдан утказди. 
XX асрнинг 
бошида
этикахар яна бир мухим тунтариш содир булди. Бу янги 
йуналиш - метаэтиканинг юзага келишихар намоён булди. Мазкур йуналиш асосчиси 
инглиз файласуфи Д. Мур назарий этикани норматив этикадан ажратди. У ахлокий 
мушохахарлар фактлар тугрисидаги мушохахарлардан келиб чикмаслигини, 
бинобарин, этика бир ахлокий мушохахарларни бошка ахлокий мушохахарлардан 
устун куйиш ва маълум норматив идеални таърифлаш учун объектив асосларга эг а 
эмаслигини курсатди. Шунинг учун хам нормалар ва коидалар хакидаги таълимот 
сифатидаги этикани илмий этикадан ажратиш таклиф килинди. Метаэтика - илмий 
этика ахлок тилини мантикий тахлилдан утказиш билан шугулланади. Метаэтика 
норматив функциядан, бинобарин, узи чикарган хулосалар учун маънавий 
жавобгарликдан ва умуман реал инсоннинг амалий эхтиёжлари ва хаёти билан бирон 
-бир алокадан воз кечди. Бугунги кунда этика сохасидан фаолият курсатаётган 
купгина олимлар анъанавий (Сукрот, Аристотель, Спиноза ва Кант даъвогар булган) 
маърифатчилик ва насихатгуйлик ролидан воз кечмокхарлар. Эндиликлар 
файласуфлар инсоният номидан эмас, балки дунёнинг номукаммаллигидан барча 
катори азоб чекаётган, аммо уни куткаришнинг универсал йулларини таклиф 
этмаётган оддий одамлар сингари мушохахар юритмокхарлар. 
Этиканинг бир кисми соф дескриптив хусусиятга эга (яъни хул к-атвор тарзини 
эмпирик тавсифлайди ва хеч кандайкоида белгиламайди). Дескрипция (инглизча 
describe- 
тавсифлаш, 
чизиш) 
турли 
маданиятларда 
тарихнинг 
турли 
боскичларидакабул килинган хулк-атвор тарзи, анъаналарни оддий тавсифлашни 
назарда тутади. Хозирги замон этикаси социология, психология сингари фанларга 
таянади ва тегишинча ахлок социологияси ёки ахлок психологияси вазифасини 
бажаради. Нихоят, амалий этика мумкин кадармуайянлаштиришга ва амалиёт билан 
кушилишга интилиш билан тавсифланади. Бугунги кунда амалий этиканинг 
компютер этикаси, бизнес этикаси, ишбилармонлик этикаси, экоэтика, тиббиёт 
этикаси, биоэтика сингари йуналишлари ишлаб чикилмокда. 
Узини —узи текшириш учун саволлар 
1.
Амалий этика сохасидан тадкикотларнинг пайдо булишига нима туртки 
булди? 
2.
Биоэтика атамасини илмий муомалага ким киритган? 
3.
Ривожланиш натижасидан биоэтикахаркайси икки йуналиш шаклланди? 
4.
Амалий этика анъанавий этикадан нима билан фарккилади? 
5.
Анъанавий этиканинг асосий йуналишлари кайси? 
6.
Анъанавий этиканинг норматив хусусиятини кандай тушунасиз? 
7.
Фалсафий этиканинг диний таргиботдан фарки нимада? 
8.
Этикахар абсолютизм нима? 
9.
Этикахар релятивизм нима? 
10.
Шопенгауэр этикахаркандай рол уйнади? 
11.
Шопенгауэр анъанавий этиканинг кайси гояларига карши чикди? 
12.
Шопенгауэр кандай кашфиётлар килди? 
13.
Шопенгауэрнинг асосий гояси нимадан иборат? 
14.
Нима учун инсон ахлоксиз? 


13 
15.
Шопенгауэр инсонни кандай тасвирлади? 
16.
Шопенгауэрнинг шогирдлари ким? 
17.
Ахлок социологияси нима? 
18.
Метаэтика нима? 
19.
Дескриптив этика нима? 
Адабиётлар 
1.
М.Я.Яровинский. Лекции по курсу «Медицинская этикаП М.2001 
2.
Алексина Т.А. Курс лекций: «Этика» Мн. 1998. 
3.
Биоэтика - янгича дунёкараш, рахмдиллик тугрисидаги янги фан 
Фан -техника тараккиёти натижасидан шаклланган дунёкарашга кура, инсонга 
ва барча тирик мавжудотларга маълум илмий максадларга эришиш учун таъсир 
курсатиш воситалари ёки объектлари деб каралади. Тарихдан мисоллар, масалан, 
инсонлар хаёти ва соглигини «фан ва жамият учун »курбон келтириш билан боглик 
холатлар бундай дунёкараш хавфли эканлигини тасдиклайди. Инсонни табиатга 
карши куймасдан атроф мухитга нисбатан окилона муносабатни шакллантиришга 
кумаклашадиган янгича дунёкарашнинг зарурлиги бугунги кунда аён булиб колди. 
Дунёхар илмий билимларнинг ютуклариданфойдаланиш билан алохидаодамлар, 
хамжамиятларнинг манфаатлари уртасидан зиддият кучайиб бораётир. Биоэтиканинг 
шаклланиши юзага келган вазиятларконуний хол булди. 
Биоэтика инсоннинг турли тириклик шаклларига, хайвонларга муносабатини 
куриб чикувчи амалий этика нуктаи назаридан инсон хулк-атворининг ахлокий 
жихатларига тааллукли булган фалсафий тушунча деб, инсоннинг узини куршаган 
мухит олдидаги масъулияти деб, инсоннинг хулк-атвори ва бошка инсонга 
муносабати деб тушунилади. Инсоннинг хулк-атвори ва бошка инсонга муносабати 
этика коидаларига кай даражада мувофиклигини куриб чикиш жараёнида биоэтика 
тиббиёт этикаси - деонтология билан туташади. Дунёкараш сифатида биоэтика 
инсоннинг бутун дунёга муносабатини, унинг узини куршаган олам ва ундагиуз урни 
хакидаги тасаввурини англатади. 
«Биоэтика»атамасини илмий муомалага киритар экан, В.Р. Поттер баъзан 
инсонпарварликдан анча узок булган фан -техника тараккиётига каршилик курсата 
оладиган экологик этиканинг алохида варианти зарурлигига эътиборни каратган эди. 
«Биоэтика» атамаси биотиббиётнинг авваламбор пациентларнинг хукуклари ва 
кадр-кимматини химоя килиш билан боглик ахлокий муаммоларини фанлараро 
тадкиккилишни белгилаш учун кулланилади. У амалий этиканинг бир кисми булиб, 
касбий фаолиятни ичдан эмас, балки сиртдан тартибга солишни назарда тутади. (1) 
Тирик мавжудот сифатида факат инсонгина кимматли булиб, жонли ва жонсиз 
табиатнинг исталган объектларидан эркин фойдаланиш хукукига эга, деган караш 
асрлар мобайнида хукм суриб келди (хайвонларга этика коидаларидан келиб чикиб 
муносабатлар булиш зарурлиги тугрисидаги масала нисбатан якинхар узил -кесил 
хал килинди). Мазкур дунёкараш антропоцентризм деган ном олди. Этика фалсафий 
тафаккурининг, айникса, XIX аср охирида ва XX асрда ривожланиши, 
антропоцентризмнинг бир ёкламалилигига карши инсоният энг яхши вакилларининг 
кураши инсониятнинг атроф мухитга нисбатан уз карашларини кайта куриб чикиш 
зарурлигини тушуниб етишига олиб келди. Мазкур караш биоцентризмхар уз аксини 
топди. 


14 
«Биоэтика ва таълим» (Сидней, Гамбург, 1990) китобихар Ж.Р. Мейер 
инсоннинг маънавий бурчи гоясини тушуниш билан фарккиладиган дунёкарашнинг 
хар хил типлари схемасини келтиради. Агар шахснинг маънавий бурчи гурухнинг 
барча аъзоларига нисбатан амал килса, айни холда социоцентризм мавжуд булади. 
Агар инсон ер юзидагибарча аклли мавжудотларни химоя килиши лозим булса, 
бундай этика патоцентризм деб аталади. Бордию инсон ва унинг эхтиёжлари диккат 
марказихар турган, факат инсон кимматга эга, бинобарин, инсон факат одамлар 
олдидагина маънавий бурчлидир, деб эътироф этилган булса, бун дай фалсафий 
концепция антропоцентризм деб аталади. Нихоят, инсон ер юзи дагибарча тирик 
мавжудотлар олдида маънавий бурчли, барча жонзотлар, хайвонлар ва усимликларни 
авайлаб асраши лозим, деб эътироф этилган булса, бун дай дунёкараш биоцентризм 
деб аталади, яъни «БИОС»- хаёт, тириклик диккат марказихар туради. (2) 
Антропоцентризм асрлар мобайнида инсониятнинг етакчи дунёкараши булиб келди. 
Инсон ер юзидагибошка барча тирик мавжудотларга карши куйилди, факат 
инсоннинг манфаатлари ва эхтиёжларигина мухим, колган мавжудотлар мустакил 
кимматга эга эмас, деб каралди. «Хармма нарса инсон учун» сузлари мазкур 
дунёкарашнинг мохиятини ифохар этади. 
Антропоцентризм дунёкараш концепцияси сифатида антик даврда юзага келди. 
кадимги Грецияхар бир нечта фалсафий мактаблар мавжуд булиб, улардан бири - 
Аристотел асос солган мактаб одамлар уртасидагитенгсизликнинг, жумладан, 
кулдорликнинг конунийлигини эътироф этар, одамлар билан хайвонлар уртасидан 
катта фарк мавжуд деб карар, хайвонлар инсоннинг равнаки учун яратилган деб 
хисоблар эди. Аристотелнинг мазкур таълимоти унинг издоши Ксенофонт ва бош ка 
файласуфлар томонидан нисбатан содхар куринишхар баён этилган. Ксенофонтнинг 
антропоцентризми инсонни бошка мавжудотларнинг такдири хакидакайгуришдан 
халос этувчи кулай фалсафа эди. Шунинг учун хам у машхур булиб кетди. Бугунги 
кунда антропоцентризмга одамларнинг чинакам этика талабларига жавоб 
бермайдиган, узидан бошкаларни камситадиган дунёкарашининг турларидан бири 
деб каралмокхар. (2) 
Инсониятнинг энг тубан ахлокий ва маънавий даражасидан эгоцентризм, унинг 
якинихар эса иркчилик ва миллатчилик турса, факат инсон манфаатларини 
кондириш, буни бошка биологик турлар хисобидан амалга ошириш зарур, деб 
хисоблайдиган антропоцентризм мазкур карашлардан унча узокка кетмаган. 
Антропоцентризм 
узининг 
фалсафа 
сифатида 
хам, 
инсоннинг 
табиий 
мухитдагиурнини белгилашга нисбатан илмий ёндашувсифатида хам, инсоннинг 
бошка жонзотларга нисбатан хар кандайкилмишларини оклайдиган амалий кулланма 
сифатида хам лаёкатсизлигини намойиш этди. Антропоцентризм жамиятни 
бокиманхарликка йуналтирди; инсон табиий мухитга, хайвонларга уз омбори, 
моддий неъматларнинг битмас-туганмас манбаи деб карашга куникди. 
Технологиянинг ривожланиши, табиий бойликларнинг талон-торож килиниши, 
хайвонлар ва усимликларнинг кирРин килиниши, атроф мухитнинг ифлосланиши 
табиий ресурсларнинг кашшоклашишига, инсониятни эса глобал экологик халокат 
ёкасига олиб келди. Инсонни табиатга карши куймайдиган янгича дунёкарашлар 
зарурлиги инсониятга аён булиб колди. Тирикликка нисбатан ахлокий муносабатга 
асосланган янги билим сохаси - биоэтиканинг пайдо булиши, инсон ва ер 


15 
юзидагибошка жонзотларнинг узаро муносабатлари сохасидан этика тафаккурининг 
ривожланиши янги дунёкараш концепцияси - биоцентризмнинг уз мавкеини 
мустахкамлашига кумаклашди. Зурлик ишлатмаслик стратегияси, бутун тири кликка 
зиён етказмаслик принципи 
ахимса биоцентризмнинг фалсафий негизини ташкил этади. Ахимса - йога 
таркибидагияманинг асосий ахлок принципларидан бири. Ахимсанинг энг тулик 
таърифи куйидагича янграйди: ишинг, сузинг, ниятинг, сезгиларинг ва онг ости 
импулсларинг билан тирик жонзотларга зиён етказма. Мазкур принцип Авестонинг 
Эзгу фикр, эзгу суз, эзгу амал мукадхарс учлигихар уз ифодасини топган кадимги 
ахлокий принципларга куп жихатдан якин. Вегетарианча, яъни тухум, сут ва 
усимликлар билан овкатланиш ахимсанинг бевосита натижасидир. Тарихда ахимса 
принципи жуда куп мунозараларга сабаб булган, унга куплаб тузатишлар 
киритилган. Масалан, Махатма Ганди уз аскарлик бурчини куркув, кахр ва 
нафратсиз, холис адо этишга бурчли булган кшатрий (аскар) ахимсаси хакида суз 
юритган. Хатто йоганинг асосий матнларидан бири — «ЬхагавадгитаПха Кришна 
кшатрий Аржунани жангхаркатнашишга рухлантиради. Ахимса рухини саклаш учун 
хар бир масала юзасидан тузатиш киритиш талаб этилади. Энг мухими, ахимсани 
мумкин кадаридеал принцип сифатида, аммо ортикча фанатизмсиз бажариш лозим. 
Биоцентризм бир тур ёки бир нечта тур эмас, балки барча жонзотлар яшаш хукукига 
эга эканлигини, факат инсон эмас, балки бутун биос диккат марказихар булиши 
кераклигини назарда тутади. Биос хукуклари конун хужжатлари билан химоя 
килиниши лозим. Инсоннинг табиатдагиурни ва ахамиятини тушунишга нисбатан 
биоцентрик ёндашув экологик хусусиятга эга масалаларни хам тугри хал килишга 
ёрдам беради. 
Истеъмол 
килишга 
булган 
муносабатни 
узгартириш 
биоцентризм 
принципларини хаётга татбик этиш шаклларидан бирига айланиши лозим, чунки 
«хамма нарса инсон учунП концепцияси уз кучини йукотмокда. Бошкача килиб 

Download 1,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish