Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги мирзо улугбек номидагиузбекистон миллий



Download 1,27 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/72
Sana25.02.2022
Hajmi1,27 Mb.
#302542
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   72
Bog'liq
З.М. Мухамедова Биоэтика



УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ 
ВАЗИРЛИГИ МИРЗО УЛУГБЕК НОМИДАГИУЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ 
УНИВЕРСИТЕТ 
БИОЭТИКАГА КИРИШ 
ТОШКЕНТ — 2005 



«Биоэтикага кириши — хозирги харврнинг мазкур долзарб муаммосига 
Узбекистон Республикасидан укув кулланмаси шаклихар мурожаат этишнинг 
биринчи тажрибаси. Ушбу кулланмахар муаллиф шаклланаётган янги билим 
сохасининг 
долзарб 
муаммоларини 
куриб 
чикишга 
харакат 
килган. 
кулланмабиоэтиканинг багоят серкирра муаммоларини хар томонлама ёритишга 
даъвокилмайди. Унинг вазифаси биоэтиканинг хозирги асосий муаммолари, 
принциплари хакида умумий маълумот беришдан, булгуси файласуфларда ижтимоий 
ва маънавий масъулият, мехр- шафкат туйгуларини тарбиялашдан, уларда 
инсонпарварлик дунёкарашини ва фукаролик фаоллигини шакллантиришга 
кумаклашишдан иборат. Кулланма барча олий укув юртларининг талабаларига, 
магистрларига хамда биотиббиёт фанини ривожлантириш, илгор технологияларни 
согликни саклаш амалиётига жорий этишнинг биоэтик муаммолари билан 
кизикувчиларга мулжалланган. 
Масъул мухарир: проф. ф-ф-д- К.Н.Назаров 
Муаллиф: 
доц., ф.ф.н. З.М. Мухамедова 
Такризчилар: ф.ф.д. Н.А. Шермухамедова, т.ф.н. Р.А. Исаева 
Фалсафа Факультетнинг илмий кенгаши 
томонидан 
Куриб 
чикилган 
ва 
тасдикланган 2004 ийл сон баённома 
«Маънавий кадриятларнинг тикланиши уларнинг хозирги дунё ва ахборот 
цивилизацияси 
кадриятларига мослашишини хам англатадиП 



И.А. Каримов. узбекистон XXI аср бусаГасидан. 
Мукаддима 
Бугунги кунда тиббиёт сохасидан оламшумул узгаришлар содир булмокда. Тиббиёт 
сифат жихатидан янги шакл-шамойил касб этмокда. утган асрнинг иккинчи ярмида 
бошланган фундаментал тиббиёт - биология фанларининг давомэтаётган жадал 
ривожланиши мазкур жараёнга катта таъсир курсатмокда. Инсон геноми тузилишини 
урганиш, генетиканинг янги кирралари: геномика, протоиномиканинг кашф этилиши, 
тегишли маълумотлар банкларининг тузилиши, хужайра биологиясидагийирик кашфиётлар 
мазкур йуналишхар эришилган улкан ютуклар жумласидандир. Фанга янги молекуляр 
иммунология кириб келди, хужайраларнинг бирлашиш механизмлари, иммун системаси 
медиаторларининг тузилиши ва функциялари кашф этилди. Фармакология, дори 
препаратларини синтез килишнинг компютер усуллари жадал ривожланмокхар. 
Организмнинг физиологик функцияларини нейро - эндокрин тартибга солишнинг куплаб 
механизмлари кашф этилди. Хозирги замон назарий фанларидагибуюк кашфиётлар клиник 
тиббиёт сохасига фаол, баъзан эса - агрессив тарзда жорий этилмокхар. утган асрнинг 60-
йилларидаиммунология ва генетика фанлари туташган жойхар трансплантология вужудга 
келди. Сунгги йилларда реаниматология ва анестезиологиянинг жадал ривожланиши хозирги 
замон жаррохлигининг янги сохалари - юрак, кон томири, тиклаш, пластик, упка 
жаррохлигининг шаклланишига олиб келди. Иммунофармакология вужудга келди, 
иммуномодуляция ва иммуносупрессия усуллари ва воситалари ишлаб чикилди. Гемодиализ 
кетидан организмнинг суюк мухитларини тозалаш ёки алмаштиришнинг бошка 
экстракорпорал усуллари: гемосогбция, плазмоферез, гемокоррекция ва бошкалар яратилди. 
Трансплантация максадлари учун табакалаштирилган тукималар ва хатто айрим аъзоларни 
етиштириш учун эмбрион хужайралариданфойдаланиш йулихархардил кахармлар ташланди. 
кон касалликларини даволаш учун илик хужайраларидан, энг аввало янги тугилган 
чакалокларнинг киндик конидан олинган узак хужайралардан клиник фойдаланишга 
киришилди. Ирсий фармакология пайдо булди; сунъий вакциналар муваффакиятли ишлаб 
чикилмокда. Куплаб янги технологиялар билан уларни амалдакуллаш окибатларининг 
ноаниклиги ёки амалга жорий этишнинг яккол даражада хавфлилиги боглик. (2). 
Хозирги замон тиббиётининг амалий сохалари илмий экспериментлар хамда янги дори 
препаратлари ва тиббий технологияларни инсонхар синаб куриш билан янада якинрок алока 
килмокда. Амалий тиббиёт инсон организмининг энг чукур тузилмаларига, инсоннинг насл 
колдириш жараёнларига, унинг рухиятига, ирсиятига, улиш жараёнларига самарали таъсир 
курсатиш имкониятларини узлуксиз кенгайтириш оркали уз махорати ва кудратини янада 
ошириб бормокда. Бугунги кунда тиббиёт сохасидан инсонга курсатилаётган таъсирларнинг 
аксарияти агрессив хусусият касб этиб бораётгани хакида суз юритилаётгани бежиз эмас. 
Биотиббиёт фани ва биотехнологияларнинг жадал ривожланиши этика ва ахлок нуктаи 
назарларидан анча мураккаб булган масалаларни кун тартибига куймокхар. Тиббиёт 
технологик жихатдан мукаммаллашиш билан бирга, шифокорликнинг этик ва хукукий 
жихатларига ута таъсирчан булиб бормокда. Янги тиббиёт учун одоб-ахлок принциплари 
асрлар мобайнида врачлар ахлокий онгининг эталони булиб хизмат килиб келган 
«Гиппократ касамёдини тула бекор килмаса-хар, унинг асосий коидаларини тубдан 
узгартиради. Тиббиётнинг анъанавий ахлокий кадриятлари: мехр-шафкат, пациентга зиён 
етказмаслик, хайрия ва бошкалар янги маданий вазиятлар янги ахамият ва оханг касб этиб 
бормокда. 
Хозирги замон клиник амалиётида бах,сли ахлокий муаммолар жуда х,ам куп. 



Хаёткачон бошланади ва качон тугайди? уладиган даражада огир бемор хаётини 
кувватлашнинг чегараси мавжудми? Трансплантология ва клонлаш, сунъий уруглантириш 
ва эфтаназиянинг ахлокий муаммолари. Янги тиббиёт билан боглик бу ва бошка куплаб 
ахлокий муаммолар бутун дунёхаржадал ривожланаётган биоэтика номли янги билим 
сохасининг мазмунини ташкил этади. Агар врачларнинг касбий этикаси тиббиёт 
сохасидагипрофессионалларга тегишли ва уларга мулжалланган булса, биоэтика 
профессионалларнинг эмас, балки пациентларнинг манфаатларини купрок х,имоя килувчи 
кенг жамоатчиликнинг мулкидир. Биоэтика согликни саклаш амалиёти сох,асидан юзага 
келаётган янги ахлокий муаммоларни, тиббиёт сох,асидагиянги технологияларни х,амхар 
мазкур муаммоларни х,ал килишнинг янги принципларини кайд этади. Мазкур принциплар 
врачларнинг амалий фаолиятига доир бевосита курсатмалар эмас, балки айрим асослар 
булиб, улардан кейинчалик муайян ечимларни олиш мумкин. Бу принциплар врачларнинг 
х,укук ва мажбуриятларидан х,ам кура купрок пациентларнинг хукук ва мажбуриятларини 
кайд этади. Бинобарин, биоэтика бу пациентлар этикаси, яъни бемор х,олатдагих,ар бир 
инсоннинг манфаатларини эътиборга олувчи ва х,имоя килувчи коидалардир. (3). 
Маънавият ва таълим кадриятларини интеграция килиш узбекистон Республикаси 
Кадрлар тайёрлаш миллий харстурига мувофик инсонпарварликнинг сифатини 
такомиллаштириш жараёнининг асосий вазифаларидан биридир. Амалиёт сох,асига назарий 
фанларнинг кириб келиши жараёнларининг кучайиши уларни таълим жараёнида касбий ва 
ижтимоий - гуманитар тайёргарликнинг ягоналиги, замонавий биотиббий ва гуманитар 
билимларнинг муштараклиги нуктаи назаридан мувофиктарзда, тезкорлик билан акс 
эттиришга катта талаблар куяди. Бу нуктаи назардан талабаларни биоэтика - тиббиёт, 
биология, хукук, мантик, психология, социология х,амхар биотиббиёт фанининг тараккиёти 
ва согликни саклаш амалиётига янги технологияларнинг жорий этилиши муносабати билан 
юзага келаётган бошка фанлар туташган жойдагиэтика, фалсафа ва антропология 
муаммоларини тадкиккилишнинг жадал ривожланиб бораётган янги сох,аси билан 
таништириш долзарб ах,амиятга эга. Жах,он согликни саклаш ташкилоти ер 
куррасидагибарча тиббиёт мактабларидабиоэтика курсини жорий этишни тавсия килгани 
(1994 йилда) конуний бир х,олдир. Биоэтика талабаларни умумижтимоий тайёрлашнинг 
таркибий кисми сифатида, замонавий этика ва хукук назарияларининг мантигига асосланиб, 
х,озирги замон амалий тиббиётда юзага келувчи муайян муаммоли вазиятларга бах,о бериш, 
этика ва хукук муаммоларининг окилона ечимини топиш мезонларини ишлаб чикади, инсон 
х,аётининг энг драматик нукталари - унинг боши ва якунида фан - техника таракиёти 
таъсирихар юзага келадиган х,ар хил ахлокий муаммолар билан таништиради. 
Трансген усимликлар ва хайвонларни яратиш ва уларни биосферага киритиш, ирсий 
узгартирилган организмлардан яратилган озик-овкатлардан фойдаланиш муаммолари х,ам 
биоэтика фанининг кизикишлари доирасига киради. Мазкур масалалар нафакат 
махсулотларнинг зах,арлилиги ёки безарарлиги нуктаи назаридан, балки инсоннинг 
анъанавий, диний ва бошка х,укукларидан х,амхар атроф мух,итни мух,офаза килиш 
х,укукларидан х,ам келиб чикиб куйилади. 
утган асрнинг сунгги ун йиллигихар келажак х,акихаркаттик ташвишхар булган жах,он 
илмий х,амжамиятининг биоэтика муаммоларига булган кизикиши кучайди. Биоэтиканинг 
долзарб муаммоларига жавоб топиш учун жахон микёсидан олти конгресс ва Европа 
микёсидан беш конференция утказилди. Мазкур анжуманларнинг ишихар нафакат тиббиёт 
ва биология сохаси мутахассислари, балки бошка фанларнинг вакиллари: файласуфлар, 



хукукшунослар, жамоат ташкилотлари ва диний ташкилотларнинг вакиллари хам иштирок 
этди. Согликни саклаш сохасидан инсон хукуклари ва кадр-кимматини химоя килишни 
биоэтика кумиталари уз зиммасига олди. ЮНЕСКО биоэтиканинг оламшумул вазифаларини 
таърифлаб берди. ЮНЕСКО бош директори Федерик Майорнинг ташаббуси билан тузилган 
махсус булим доирасидан Биоэтика халкаро кумитаси (IBS International Bioethics Committee) 
иш бошлади. Фан ва технологиялар сохасидагиэтикани ЮНЕСКО узининг 2002 - 2007 
йилларга мулжалланган стратегиясининг устувор йуналишларидан бири деб эътироф этди. 
Европа ва Америкадагикупгина мамлакатларда, МДХ, мамлакатларидабиоэтика миллий 
кумиталари тузилди. 
АКШ
да ва Францияхар биоэтика миллий кумиталари мазкур давлатлар 
президентларининг хузурихар ташкил этилган. Деярли барча халкаро ташкилотлар - 
ЮНЕСКО, Жахон согликни саклаш ташкилоти, Жахон тиббиёт уюшмаси, Европа 
Кенгашининг таркибидаюкорида зикр этилган муаммолар билан доимий шугулланадиган 
кумиталар ёки комиссиялар мавжуд. Купгина мамлакатларда биоэтика кумиталарининг хар 
хил - марказий, минтакавий ва махаллий (касалхона ёки институтхарги) тармоклари фаолият 
курсатади. Россия тиббиёт уюшмаси кошида Миллий этика кумитаси, Согликни саклаш 
вазирлигининг Биоэтика кумитаси, Этика масалалари буйича фанлараро кумита 
тузилган. МДХ, мамлакатларининг этика кумиталари Анжумани халкаро 
ташкилотлар билан якин алокахар иш олиб бормокда. Дори -дармонларни синовдан 
утказувчи клиникалар кошида этика буйича махаллий комиссиялар тузилмокхар. 
Биоэтика кумитаси узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги кошида 
хам тузилган. (4). ЮНЕСКО ишлари буйича узбекистон Республикаси Миллий 
комиссиясининг таклифига ва Ибн Сино Халкаро Жамгармаси Бошкарувининг 
карорига биноан мазкур жамгарма кошида узбекистон Республикасининг Биоэтика 
Миллий кумитаси тузилди. Мазкур кумитанинг максади тиббиёт, биология ва 
фармацевтика сохасидан илмий - тадкикот ишларини утказишда этика нормаларига 
риоя этишни таъминлашга кумаклашишдан, мазкур муаммоларни минтакавий ва 
халкаро микёсларда хал килишларманфаатдор вазирликлар ва идораларнинг 
фаолиятини мувофиклаштиришдан иборат. 
Чукур билимларни юксак ахлок ва маданият билан уйгунликларузида 
мужассамлаштирган мутахассисларгина жамият равнакини таъминлай олади. 
Бугунги кунда маънавий жихатдан бой шахсни вояга етказиш факат таълим 
сохасининг асосларидан ва долзарб муаммоларидан бири булибгина колмасдан, 
балки миллий хавфсизликни таъминлаш омили, хукукий, очик фукаролик жамиятини 
шакллантириш воситаси, унинг баркарор ривожланишига эришиш шарти хамдир. 
Ушбу 
кулланмахар 
биоэтиканинг 
долзарб 
муаммоларига 
МДДхар 
биринчилардан булиб мурожаат этган ва уз асарларидачет эл тадкикотчилари ва 
халкаро ташкилотларнинг тажрибасиданфойдаланган таникли олимлар: Б.Г. Юдин, 
Ю.М. Лопухин, И.В. Силуянова, Л.В. Коновалова, Т.Н. Павлова, П.Д. Тихенко, В.Н. 
Игнатев, В.В. Власов ва бошкаларнинг тажрибасиданфойдаланилди. 
Адабиётлар: 
1.
И. А. Каримов. узбекистон XXI аср бусарасидан:йавсизликка тайлид, баркарорлик 
шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т., 1997. 
2. Ю.М. Лопухин, «Биоэтика в РоссииШВЕСТНИК РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ 
НАУК том 71, 

9, с. 771 —774 (2001). 
3.
Коновалова 
Л.В. Прикладная этика. М.ИФРАН.1998. 
4.
Ш.Э.Атаханов, 
З.М. Мухамедова. Биоэтика в контексте гуманизации 



образования и профессиональной медицинской деятельности. O~ZBEKISTON TIBBIYOT 
JURNALI.№1.2003. 
I
БОБ. БИОЭТИКАНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ 
1.
Биоэтика амалий этика сифатида 
Ахлок инсоннинг хулк-атворини ва одамлар уртасидагимуносабатларни 
тартибга солувчи дастлабки механизмлардан биридир. Ахлок алох,ихар фан - 
этика урганадиган сох,ани ташкил этади. Мазкур фанга буюк юнон файласуфи 
Аристотель (Арасту) асос солган. Одамлар жамоасидан ижтимоий муносабатлар 
мураккаблашиб бориши натижасидан у ёки бу ахлок нормалари, коидаларини 
инсоннинг кундалик х,аётидагиреал сох,аларга татбикан муайянлаштириш 
эх,тиёжи тугилди. Шу тарика этика сох,асидан амалий тадкикотлар пайдо була 
бошлади, амалий этиканинг турли йуналишлари: сиёсий этика, журналист 
этикаси, бизнес этикаси ва х,.к. шаклланди. Этиканинг эски муаммоларини 
янгидан тадкиккилиш, х,аёт (унинг пайдо булиши, уни кувватлаш ва узайтириш) 
ва улим билан боглик купгина анъанавий муаммоларни кайта куришга каттик 
эх,тиёж тугилди. 
Хозирги замон амалий этикаси мана шу масалалар билан шугулланади. 
Бугунги кунда амалий этика касалхоналар ва тугрукхоналарга, бизнес ва сиёсат 
сохаларига кириб келмокда, табиатга муносабат, хайвонларнинг х,укукларини 
химоя 
килиш, 
очликка 
карши 
кураш 
муаммолари 
билан 
бевосита 



шуРулланмокхар. 
Этика айнан амалий муаммолар сохасидан долзарб ахамият касб этмокда. 
Хуш, бунинг сабаблари нимада? 
Асосий сабаблари - инсон билимлари технологик имкониятларининг 
усишихар. Масалан, генетика вужудга келган пайтдан бошлаб илгари инсоният 
олдида хеч качон тугилмаган саволлар пайдо булди: сунъий усулда туккан 
маъкулми? Жамият ирсий инженерия воситалари ёрдамида хайвонлар ва 
одамларни яратишга харакат килиши керакми? 
Компьютер технологиялари пайдо булиши билан ишчилар урнига 
роботлардан фойдаланиш хамда роботларга одамларнинг муносабати муаммолари 
кундаланг булди. Шунингдек жахон озик- овкат ва хом ашё ресурсларини 
таксимлаш, ахолининг усиши сингари муаммолар хам мавжуд. Шунинг учун хам 
этикага булган кизикиш тобора ортиб бормокда. 
Яна бир сабаб - табиий мухитга инсоннинг аралашиши натижасидан глобал 
халокатлар хавфининг кучайиши. Мазкур муаммо ноанънавий ечимлар топишни 
талаб килади. Янги муаммолар, муаммоларнинг янги кулами янгича ечимларни 
такозо этади. 
Амалий этика, сузнинг кенг маъносидан, этика тушунчалари ва 
назарияларини муайян, мураккаб ва купинча жуда драматик вазиятларга татбик 
этиш демакдир. Унга казуистика («сasus»-тасодиф сузидан), яъни чексиз 
тасодифлар ёки прецедентларни куриб чикиш деб караш х,ам мумкин. Аммо унга 
янада кенгрок- чукур фалсафий маънога эга булган ва инсон х,акихар тубдан 
янгича тасаввурларни шакллантирадиган янги йуналиш деб караш учун барча 
асослар мавжуд. 
Амалий этика деганда, тор маънохар, амалиёт таъсирихар юзага келган ва 
амалий этиканинг алох,ихар турлари (сиёсий этика, экоэтика, биоэтика, 
журналист этикаси ва ш.к.) пайдо булишига олиб келган х,одиса тушунилади. 
Биоэтика, классик тиббиёт этикасидан фарккилувчи янги йуналиш сифатида, XX 
асрнинг иккинчи ярмида пайдо булди ва жадал ривожлана бошлади. 
«ЪиоэтикаП атамасини америкалик машхур онколог врач, олим ва 
инсонпарвар Ван Ранселер Поттер (1911 - 2001) илмий муомалага киритди. 
Иккинчи жах,он уруши арафасидан у Жанубий Харкота (Брукингс ш.) 
университетининг биология факултетини (биохимия ихтисослиги буйича), сунг 
Висконсин университети (Мадисон ш.)хар магистратурани тамомлади. 
Докторлик илмий даражасини олганидан сунг Поттер Стокгольм биохимия 
институтихар, проф. Х.А. Кребс билан х,амкорликлар Шеффилд университетида, 
сунгра - Чикаго университетида илмий тадкикотлар утказди. Поттер узок йиллар 
Висконсин университетида
Даслтаб
онкология профессоги, сунгра - Мак Ардел 
лабораторияси директорининг ассистенти булиб ишлади. 50 -йилларда Поттер 
саратон касаллигини Даволашда хужайра устириш ингибиторлари ва кимёвий 
даволаш комбинациясининг мусбат терапевтик самарасини биринчилардан булиб 
намойиш этди. 
Уз илмий фаолияти харвомихар Поттер жуда куп илмий жамиятлар: Америка 
гуманитар ва табиий фанлар академияси, Америка илм -фанни ривожлантириш 
уюшмаси, Миллий фан академиясига аъзо булди, Америка саратон касаллигини 



тадкиккилиш уюшмасининг Президенти этиб сайланди ва х.к. Биохимия, саратон 
касаллиги муаммоларини тадкиккилиш ва биоэтикани 
ривожлантириш сохаларидаэришган ютуклари учун у Пол -Левис, Бертнер, Клоус, 
Нобел фонди, Бристол - Мейр, Биоэтика халкаро жамияти мукофотларига сазовор 
булди. 
Поттер биохимия хамда саратон касаллигини тадкиккилиш сохаларида350 
дан ортик асарларнинг ва биоэтика сохасидан 50 дан ортик макола ва 
китобларнинг муаллифидир. Асосий китоблари: «Ферментлар, хужайраларнинг 
усиши ва саратон касаллиги» (1950), «Биоэтика - келажакка куприк» (1971), «ДНК 
тузилиши модели» (1959), «Ресурслар ва ечимлар» (хаммуаллифликлар) (1974), 
«Нуклеин кислота хакида маколалар» (1960), «Глобал биоэтика» (1988). уз 
асарларидаПоттер нафакат биохимияга, балки физиология, экология, фалсафа ва 
социологияга хам оид кенг муаммоларни камраб олган. «Биоэтика - келажакка 
куприк» китобини бугунхар мумтоз асарлар каторига киритиш мумкин. узининг 
машхур «Биоэтика» атамасини Поттер айнан мана китобихар биринчи марта 
куллаган, биоэтика хакидаги замонавий карашларнинг асосларини яратган, 
бугунги кунда халкаро амалиётхар кенг кулоч ёйган этика буйича фанлараро 
кумиталар ташкил этиш Гоясини мухокама килган. Поттернинг асосий Гояси ер 
юзихар хаётни саклаб колиш муаммоларини хал килиш учун гуманитар фанлар ва 
биология фанининг саъй - харакатларини бирлаштиришни, (айникса, биотиббий 
технологиялар сохасиданги) фан -техника тараккиётининг узок мудхартли 
окибатларини эътиборга олишни назарда тутади. Нормал ва баркарор 
цивилизацияхар инсоннинг тур сифатида узок мудхарт яшаб колиши этика 
нормалари тизимини ривожлантириш ва куллаб-кувватлашни такозо этади. Этика 
нормаларининг мазкур тизимини В.Р. Поттер глобал биоэтика деб номлади. (1). 
Глобал биоэтика тиббиёт этикаси, биоэтика, атроф мухит этикаси нормалари 
тизимини уз ичига олади. Поттернинг фикрига кура, биоэтика инсониятнинг яшаб 
колишини таъминлаш ва бутун кишилик жамиятининг соглигини саклаш учун 
тиббиёт этикаси билан атроф мухит этикаси (экоэтика) ни жахон ми кёсидан 
бирлаштирувчи куприк булиши лозим. 
«Биоэтика» тушунчаси инсоннинг бутун тирикликка муносабатини куриб 
чикадиган масалалар сохасини назарда тутади. Биология ва тиббиёт 
сохасидагибилимларнинг 
тараккиёти, 
тиббиёт 
янги 
имкониятларининг 
ривожланиши анъанавий этика илгари дуч келмаган муаммоларни келтириб 
чикарди. Ривожланиш натижасидан биоэтикахар икки йуналиш шаклланди. 
Биринчи йуналиш инсонга маънавий муносабат масалаларини куриб чи кади ва бу 
ерда у тиббиёт этикаси билан туташади. Иккинчи йуналиш эса инсоннинг 
хайвонларга муносабати этикасини, яъни: хайвонлардан турли максадларда (озик-
овкат манбаи, саноат учун хом ашё, тиббий - биологик тадкикотлар учун модел, 
кунгилхушлик объекти сифатида) фойдаланиш масалаларини урганади, бу ерда у 
жахон микёсидагиатроф мухит этикаси билан туташади. Бугунги кунда 
биоэтикахар биринчи йуналиш айникса жиддий ташвиш уйготмокхар. 
Тушунчанинг мазмуни анча торайди. Амалда биоэтика амалий этикага айланди ва 
асосий эътиборни амалий тиббиётнинг ахлокий муаммоларига каратди. Биоэтика 
бугунги кунда врач ва пациент муносабатларининг ахлокий жихатларига, 



эвтаназия ва улимни аниклаш, инсон аъзоларини трансплантация килиш, хомила 
тушириш (аборт), клонлаш, ирсий инженерия масалаларига алохида эътиборни 
каратмокхар. 
Академик 
доираларда 
«биоэтика» 
тушунчаси 
айнан 
шу 
маънохаркулланилади. Бунда тиббиёт этикаси тушунчаси урнига купинча 
деонтология тушунчаси кулланилади. Деонтология этиканинг бурч ва мажбурият 
муаммоларини урганувчи булимидир (атамани инглиз файласуфи Бентам XIX 
асрда муомалага киритган). 
XX асрнинг иккинчи ярмида трансплантология, ирсий диагностика, ирсий 
инженерия ва клонлаш ривожлана бошлади. Тиббиёт техникаси уз ривожланишихар 
шундайхарража етдики, врач илгари улиши мукаррар булган беморларнинг хаётини 
эндиликлар сунъий равишхар саклаб тура олади. Техника сохасидагиютуклар 
беморлар, улим тушагихар ётганлар ва ногиронларнинг хукукларини юридик 
жихатдан асослашнинг янги -янги шакллари ва усуллари пайдо булишига олиб 
келмокда. Этиканинг бошка муаммолардаги иштироки хам кенгайди - сиёсатчилар уз 
фаолиятида этика коидаларига тобора купрок таянмокхарлар, жамоатчилик бизнес ва 
реклама устидан этик назоратни урнатишни талаб этмокда, экология эса атроф мухит 
билан муносабатларни тартибга солишхар этика коидаларига риоя этиш зарурлигини 
курсатмокда. Ахлок нормаларига мувофиклик мезони банк фаолиятининг нафакат 
конунийлиги, балки муваффакиятлилигининг хам негизи сифатида илгари 
сурилмокхар. 
Амалий этика кенг маънохар этиканинг алохида туридир, чунки у ахлок 
муаммолари хакида янгича тушунча беради, мазкур муаммоларга янгича 
ёндашувларни амалга оширади. 
Харр бир инсонга тегишли булган долзарб муаммоларни тадкиккилиш 
жараёнида 
этика 
тамомила 
бошка 
фанга 
айланиб 
боради. 
Одамлар 
уртасидагимуносабатларнинг конунлари, этиканинг муаммолари доираси узгарди - 
эндиликлар у ижтимоий ва сиёсий масалалардан хам кура купрок тиббиёт, биология 
ва экология масалалари билан кизикмокхар. 
Амалий этика глобализм нуктаи назаридан, шу жумладан инсоният хаёти ва 
тирикликка реал хавф тахдид солиши, тиббий хизмат курсатиш ва экология 
сохасидан инсоннинг ажралмас хукукларига хархл этиш хавфи тугилиши 
натижасидан юзага келади. «ЭтикасизП иш тутиш, ахлок масалаларини четга 
суришга харакат килинган жойларда инсон хаёти учун янги хавф тугилади. Инсон 
манфаатларини химоя килиш, унинг кадр -киммати хакида эслатиш зарурати амалий 
этика юзага келишининг умумий сабабидир. Биоэтика тиббиёт этикасидан кандай 
фарккилса, амалий этика хам анъанавий этикадан шундай фарккилади. Амалий 
этиканинг баъзи бир йуналишларини куриб чикишдан олдин анъанавий этикага 
мурожаат этамиз. 
2.
Анъанавий этика муаммолари 
Анъанавий этика ва хозирги замон этикаси бир -биридан энг аввало 
муаммолари ва методологиясига кура фарккилади. (2) Анъанавий этикахаркайси 
тушунча етакчилик килишига караб турли йуналишлар: бахт этикаси (эвдемонизм, 
фелицитология), эзгулик этикаси (аретелогия, арете - эзгулик), бурч этикаси 
(деонтология), мухаббат этикаси, хамхамдардлик этикаси, адолат этикаси ва х.к. 
фаркланади. 


10 
Анъанавий этиканинг асосий узига хос жихати шун дан иборатки, у норматив 
хусусиятга эга. кадриятлар хакидаги окилона сухбатларда мазкур кадриятларни 
руёбга чикаришга, уларни ахлок нормасига айлантиришга харакат килинган. 
Маънавий кадриятни окилона асослаш замирихар мазкур кадриятни хулк-атвор 
нормасига айлантириш нияти ётган. Бинобарин, анъанавий этика замири хар 
мувофиклик гояси, хаётга татбик этиш мумкин ва зарур булган идеални кидириш 
гояси ётади. 
Атроф мухитни куздан кечириб файласуфлар шундай саволлар беришган: 
«Ижтимоий вокелик кандай булиши керак? Идеал жамият (Платон утопияси) 
кандай булиши керак? Инсон кандай булиши керак? Унинг вазифаси нимадан 
иборат? кандай хулк-атворни тугри деб айтиш мумкин? Бахт, яхшилик, адолат 
нима?» 
Этиканинг мазкур саволларига жавобларда императив унсурлар мавжуд 
булган, яъни улар амалга оширишга харакат килинган ахлокий талаблар 
вазифасини бажарган. Яхшиликнинг киммати яхши инсон булишдан, бахтнинг 
киммати - бахтли инсон булишдан, мухаббатнинг киммати - севишни ва севикли 
булишни урганишдан, адолатнинг киммати - уни руёбга чикаришдан иборат. 
Шундайкилиб, анъанавий этикахар ахлокий кадриятлар императивлар 
(ахлокий талаблар) булиб, шунингдек идеаллар ва нормалар булиб хизмат килади. 
Шунинг учун хам анъанавий этика норматив фан деб аталади. Мумтоз 
файласуфлар (этиклар Сукрот, Аристотель, Спиноза, Кант) айни 
пайтда
инсониятга кандай яшашни ургатган буюк маърифатчилар ва насихатгуйлар хам 
булишган. Масалан, Спинозанинг: «Йигламанг, кулманг, балки тушунишга 
интилинг» деган машхур «бахтли хаёт» формуласи мавжуд. Этика ва фалсафа 
тизимларини таснифлашнинг яна бир узига хос белгиси-таклиф этилувчи 
норматив 

Download 1,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish