Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон


УЗБЕК ХОНЛИКЛАРИДА ДАВЛАТЧИЛИК АНЪАНАЛАРИ



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

УЗБЕК ХОНЛИКЛАРИДА ДАВЛАТЧИЛИК АНЪАНАЛАРИ
ВА УЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Мухдммад Ш айбоний Мовароуннах,рни унга кушни 
булган вилоятлар ва Ш имолий Хуросон билан бирга 
забт этгач узини «Халифат ур-рах,мон», яъни худо- 
нинг ердаги халифаси деб эълон к,илди, унинг хон — 
Чингизий эканлиги унга жамиятда олий х,окимият со- 
х,иби деб х,исобланишига расман хукук, берар эди.
Гарчи булаж ак олий хукмдорни тахтга уткдзишдан 
олдин ок, кийизга солиб кутариш йули билан сайлаш 
анъанаси Тошкент хукмдори Ю нусхон ва Абдулла- 
хон II лар мисолида тасвирлаб берилган булса-да, та ­
рихий манбалар Ш айбонийхоннинг кдчон ва кдерда 
хон килиб кутарилганлигини тилга олмайдилар.
Узини «хдзрати имом уз-зам о н халифат ур-рах,- 
мон» деб эълон к,илиб Ш айбонийхон уз кулида дунё- 
вий ва диний х,окимиятни бирлаштирди. Давлат ишла- 
рига оид мух,им масалаларни х,ал этишда у мажлис 
чак,ирар ва унда уз карорларини диний ак,идаларга 
мувофикдик нук,таи назаридан ф аких-конунш унослар 
томонидан тасдикданиш ига х,аракат к,илар эди.
XVI 
аср бошида забт этилган илгари Темурийлар 
кул остида булган ерларни Ш айбонийхон шайбоний 
султонлар уртасида так,симлаб берди. Фак,ат айрим 
х,оллардагина М овароуннах,рнинг шах,ар ва к,ишлок,- 
ларини истило к,илишда узини курсатган уруг бош- 
ликлари вилоят х,окими этиб тайинланди. Масалан, 
кунрирот 
y p y F H
бошлигига бош кариш учун Х оразм - 
нинг бир к,исми аж ратиб берилди.
Ерларини так,симлашни хоннинг узи амалга оши- 
рар эди, натижада уларнинг хукмдорлари маълум да- 
ражада хон х,окимиятига к,арам эдилар. Ерларга нис- 
батан булган олий х,ук,ук, назарий жихдтдан Ш айбо­
нийхоннинг узида сакданиб колди. Уз хох,иши билан у 
бир неча марта х,окимларни бир вилоятдан бошк,а ви- 
лоятга утказди. Ш айбонийхоннинг х,окимияти охирги 
темурийлар ва ундан кейинги ворислари билан к,иёс- 
лаганда кучли эди. У бирон бир султон итоатсизлик 
к,илганда унинг узи томонидан илгари боищариш учун 
берилган худудни олиб к,уя оларди.
Бу борада янги х,окимлар к,иск,а вак,т ичида куп 
х,олларда мух,им стратегик ах,амиятга эга булган вило- 
ятларнинг эгалари булиб к,олдилар. К,ози томонидан 
мух,р босилиб тасдикданган ю ридик хуж ж атлар янги
114


хукмрон сулоланинг ва уруг зодагонларининг айрим 
вакиллари кулидаги улкан бойликлардан далолат бе- 
ради.
Давлатнинг маъмурий мансаблари Ш айбонийхон 
томонидан унинг як,инлари хдмда темурийлар даврида 
х,окимият ишларида кдтнашмаган ёки четлаштирилган 
махдллий юк,ори табакд вакиллари уртасида так,сим- 
лаб берилган эди. XV асрнинг иккинчи ярмида анча 
кучайиб кетган юк,ори табакд рух,онийларнинг урнини 
янгилари эгаллади, булар куп жихдтдан энди давлат 
х,окимиятига тобе бир мавк,еда эдилар.
Мухдммад Ш айбонийхон бошчилигидаги марказий 
х,окимиятнинг кучайиш и давлатчилик таракди ёти га 
умуман ижобий таъсир курсатди, бирок, кейинчалик 
х,али хон тирик пайтдаёк, мамлакатни бошкдриш учун 
майда булакларга булиш марказдан крчувчи кучлар- 
нинг кучайишига сабаб булди. Ш айбонийхон хдлок 
булгандан сунг уларни бошкдриб турган султон ва бек- 
ларнинг мустак,илликка интилиши янги сулолавий ва 
узаро урушларни келтириб чикдрди.
Урта О сиёнинг тарк,ок, ерларининг бирлаш тирили- 
ши х,амда х,окимиятнинг анча марказлашуви к,иск,а муд- 
датга булса хдм муайян даражада узаро урушларнинг 
камайишига, шахдр ва киш локдарнинг бир хукмдор 
к,улидан бошк,асига утиши ва сиёсий рак,иблар том о­
нидан тинч ах,олининг очик,дан-очик, та л о н -та р о ж
к,илиниши, асирга олиниши х,олларининг камайишига 
сабаб булди. Натижада к,ишлок, хужалиги, х,унарманд- 
чилик ишлаб чикдриши, савдони ривож лантириш учун 
муайян ш арт-ш ароитлар юзага келди.
Умуман олганда ш айбонийларнинг ички ва ташк,и 
сиёсати худди илгари х,укмдорлар юритган сиёсат син- 
гари савдо-х,унармандчилик муассасаларининг катта 
к,исмини х,ам уз к,улига киритиб олган йирик ер эга- 
ларининг манфаатларига хизмат к,илар эди.
Шу билан бирга узининг бойликка, хдшамат ва зеб- 
зийнат буюмларига булган усиб кетган эх,тиёжини х,ар- 
бий-кучм анчи зодагонлар янги истилолар х,исобига 
крндириш га х,аракат к,илди. Бирок, бундан кейинги и с ­
тилолар имконияти анча к,искдриб кетди. Шимолда 
Ш айбонийлар давлати к,озокдарнинг к,удратли итти- 
фок,и билан чегарадош булиб к,олди, жанубда унинг 
чегараси Сафавийлар давлати билан туташган эди. Шох, 
Исмоил бу вак,тга келиб, бошкд вилоятлардан ташк,а- 
ри бутун Барбий Эронни босиб олди.
115


Соликдан тушадиган даромадларнинг камайиб кети- 
ши (XVI асрнинг биринчи ун йиллиги) Ш айбонийларни 
к;ишлок, хуж алигини ривож лантириш учун бир кдтор 
чора-тадбирлар куриш га маж бур к,илди. Узлари яшаб 
келган жойлардан к,очган дехдонлар ва майда ер эгала- 
рини кдйтариш, кдйтиб келганларни уша замондаги ки- 
шилардан бири кдйд этганидек «яна солик, туловчилар- 
га айлантириш» ва «девон (давлат) соликдари доимий 
булиб к,олиши» учун хирож ни бир мунча енгиллатишга 
интилиш булди. 
К.ОЧОК, 
дех,к,онларни яш ириш таыуик,- 
ланган, агар шундайлар маълум булиб к,олса уларни до­
имий яшаш ж ойига кдйтариш лозим эди. Бирок, бу тад- 
бирлар кутилган натиж ани бера олмасди.
Урушлар ва Нодиршох, боск,ини ирригация инш о- 
отларини хароб к,илди, экин майдонларини к,иск,ариб 
кетиш ига сабаб булди. Халк,нинг х,аёти Субх,онк,ули- 
хоннинг вазири М ирза Бекларнинг фаолияти ва узбо- 
шимчалиги йилларида айник,са орирлашди, уз кузи б и ­
лан курган ки ш и н и н г об разли и ф о даси га кура у 
«шурлик раият олдига ж азо эш икларини ва тулаб 
булмас соликдар дарвозасини очди»12.
Айрим х.укмдорлар к,ишлок, хужалигининг ривож - 
ланишини к,уллаб-к,увватлашга х,аракат килдилар. Баъзи 
амирларнинг давлатни донолик ва ок,иллик билан бош- 
кдришга к,илган даъватлари Абдуллахонга жунатилган 
ва Бадриддин К аш мирийнинг «Раузат ур-ризвон» аса- 
рига киритилган хатларда уз аксини топган. Улар уша 
давр илгор киш иларининг мамлакат ик,тисодиётини 
юксалтириш, давлатчиликни мустах,камлаш борасида- 
ги интилиш ларидан далолат беради.
Давлатнинг асосий бойлиги булган ерни (сугорма 
дех,к,ончилик шароитларида эса сувни х,ам) так,сим- 
ловчи энг олий хукм дор хон х,исобланарди, аммо 
купинча давлат ерлари амалда дехдонларнинг юк,ори 
табак,аси к,улида булиб улар мустак,иллигини ошиб 
бориш ининг асосий манбаи эди. Амалда катта худуд- 
л арн и н г эгаси булиб к,олган ва ф ак д т ик,тисодий 
жих,атдан эмас, сиёсий жих,атдан х,ам мустак,ил булган 
ярим кучманчи урурлар бош ликдари — амирлар ва 
бекларнинг х,окимияти XVII аср охири, XVIII аср бо- 
шига келиб кучайди.
Ер мулкчилиги бир неча тои ф ага булинар эди. 
Бунда уларнинг бирига хос булган белгилар боищ а- 
ларига х,ам хос булиши мумкин эди. Давлат, вак,ф ва 
мулк ерлари Ш айбонийлар, Аш тархонийлар ва М ан-
116


Битлар даврида хдм мавжуд булди. Хива, К,ук,он хон- 
ликларида х,ам худди шундай эди. А ста-секи н хусу- 
сий мулк булган, давлат соликдаридан озод этилган 
ерлар — мулки-холис алох,ида тоиф а сиф атида аник, 
аж ратила бошланади, бунинг натиж асида сунгги урта 
а ср л ар ер м улкчи л и ги н и н г м устах,кам ланиш и юз 
беради.
Хон, асосан, ник,обланган шаклда, давлат ерларини 
шахсан унга тегишли деб х,исоблаши мумкин эди. Ерга 
давлат эгалиги ердан ж ам оа булиб фойдаланиш билан 
кушилиб кетди. Ердан ж ам оа булиб фойдаланиш а с р ­
лар давомида аста-секин к,иск,ариб боради.
XVI асрнинг биринчи ун йиллигида ер мулкининг 
бир к,исмини давлат мулки категориясига утказиш ку- 
затиладики, бу марказлаш ган х,окимиятнинг белгила- 
ридан бири эди. Бирок, бу ж араён жуда к,иск,а муддат 
давом этди.
Кейинчалик давлат ерларининг х,ажми шартли ер 
эгалигининг усиш и х,исобига анча к,иск,арди (бундай 
ерларнинг куп эгалари хонга кдрам булмаган ш ахс- 
ларга айландилар).
Ш артли ер эгалиги шакллари турлича эди: сую р- 
f o a

ик,то, танх,о, тиюл ва х,оказо. М азкур ш акллар- 
нинг терминологик ах,амияти тарихнинг турли даврла- 
рида турлича эди, бунда улар хусусиятининг узгари- 
ши одатда турларининг сонининг усиш ига олиб ке- 
ларди. М асалан, шайбонийлардан бошлаб «суюррол» 
сузининг мазмуни анча узгариб кетди.
Д авлат ерлари, туррирори, улардан олинадиган 
солик, йиримлари дунёвий ва диний ер эгалари, х,ар- 
бий-кучм анчи зодагонларнинг хонга к,илган хизмати, 
асосан х,арбий хизматда булганлиги учун такдирлаш - 
нинг асосий манбаи эди.
Ерга эгалик к,илишнинг шартли ш аклларининг ус- 
тунлиги к,айд этилади, йирик ер эгалари томонидан 
рента 
йириш
х,ук,ук,ини вак,тинчаликдан доимийга ай- 
лантириш, купинча эса бу хукукдарни мерос к,илиб 
к,олдириш ж араёнининг кучайиш и кузатилади.
Амирлар таъсирининг усиб бориш и куплаб олий 
х,укмдорларни расман улар билан х,исоблашишга м аж - 
бур к,илди. Мух,аммад Рах,имхон к,унрирот (1806— 1825) 
томонидан таъсис этилган олий кенгаш таркибига, м а­
салан, давлатнинг олий мансабдорлари билан бирга 
энг кучли урурларнинг амирлари х,ам кирган эди. К ен- 
гашга хоннинг узи бошчилик кдларди.
117


Охир-ок,ибатда давлат ерларини шартли вак,тинча 
фойдаланиш учун тарк,атиб бериш хазинага тушади- 
ган даром аднинг кам айиш ига, хон х о ки м и яти н и н г 
заиф лаш увига, давлатнинг н о м арказлаш уви га олиб 
келди. А йрим х о н л арн и н г д авлатн и н г п арчалан и б 
кетиш и ж араён ини тухтатишга уриниш лари мамла- 
катдаги таракдиётнинг умумий йулини узгартира ол- 
мади.
Давлат к,ишлок, хужалигини янги сурориш инш оот- 
ларини куриш, эскиларини таъмирлаш йули билан ж он- 
лантириш ч ор а-тадбирлари н и курди. Ш айбонийхон 
даврида сув так,симловчи куприк куриш йули билан 
Зараф ш он дарёсида сув билан таъминлаш яхшиланди. 
Абдуллахоннинг ф арм они билан Нуротанинг шарк, то ­
монидан Окчобада «Абдуллахон банди» деб аталган 
тутон курилди. Зараф ш он дарёси сувини так,симлаш- 
ни тартибга солишда XVI асрнинг иккинчи ярмида 
курилган сув так,симловчи куприклар Пули Кармана, 
П ули М ех,тар, П ули Ж о н д о р к атта р о л уй н ади . 
Ж уйбор ш айхларининг даромадларини янги суторил- 
ган ерлар х,исобига купайтириш мак,садида бир неча 
йил давомида Вахш дарёсидан чик,арилган суториш 
каналлари к,урилди. XVII—XVIII асрларда суториш ка- 
налларини к,азиш ва таъмирлашга Хива давлати хукм- 
дорлари катта ахдмият бердилар. Сувни экинларга ет- 
казиб бериш усуллари, сув билан таъминловчи канал- 
ларни тозалаш ва таъмирлаш буйича изчил мавсумий 
ишлар барча хонликларда хосил етиш тириш нинг асо ­
сий ш арти эди. Айрим давлатларда сугоришнинг анъа- 
навий усуллари давлат томонидан алох,ида рисолалар- 
да к,айд этилган.
Давлатнинг роли айрим олий хукмдорларнинг х,укм- 
ронлик йилларида анча усиб борди. М амлакатнинг нис- 
батан булса х,ам бирлаштирилиши, масалан, Абдулла­
хон II даврида хунармандчилик, ички ва таищи савдо- 
ни ривож лантириш да давлатнинг ролининг ортишига 
олиб келди. Давлат х,окимиятининг кучайиш и унинг 
замонида шайхулисломлик мансабини эгаллаган ж у й ­
бор ш айхлари — рух,онийларнинг энг йирик намоян- 
далари томонидан к,уллаб-к,увватланди. Ж уй бор ш айх­
ларининг обру-эътибори ва ик,тисодий кудрати улар- 
га давлатнинг ички ва тадщ и сиёсати билан 
o o f a h k

энг мух,им масалаларни х,ал этишда иш тирок к,илиш 
имконини берар эди. Кишлок, ж ойларида куплаб ер 
майдонларига, шах,арларда кучмас мулкка эга булган-
118


лари х,олда улар урда ноиблари орк,али факдт дех,к,он- 
ларга эмас, хунармандларга х,ам уз ш артларини куяр 
эдилар. Й ирик мансабдорлар ва кудратли хонлар х,ам 
улар билан х,исоблашишга мажбур эдилар. Ж уйбор 
шайхлари, хусусан Хож а Ислом ва Хожа Саъд олий 
хукмдорнинг позициясини куллаб-кувватлар эдилар 
ва давлат х,окимиятини кучайтириш нинг зарурлигини 
идрок этишдаги бу бирдамлик ва унинг куллаб-кув- 
ватланиш и XVII асрнинг 70—80-йилларида ш айбоний- 
лар давлати кудратининг усишида катта роль уйнади.
Бухоро хонлигида янги к,ишлок, хужалик экинлари- 
нинг пайдо булиши, экин майдонларининг анча купай- 
тирилиши, айрим ш ахдрларнинг факдт улар учун хос 
булган хунармандчилик буюмлари тайёрлаш га ихти- 
сослаш увининг кучайиши, хунармандлар уртасидаги 
ихтисослашув айнан ана шу йилларга тутри келади. 
М аъмурий бошкдрувда эса оталикдарнинг роли анча 
усди.
Ш ах,арликларнинг айрим фукдролик х,ук,укдарини 
билвосита к,айд этувчи айрим х,ужжатлар XVI а с р ­
н инг 8 0 -й и лл ар и ва 9 0 -й и лл ар н и н г бош ига тутри 
келади. Шах,ар ах,олисининг катта к,исми суд идора- 
лари — к,озихоналарга кундалик х,аёт билан б 
о р л и к

муаммоларни: кучмас мулкни сотиб олиш ва сотиш, 
иж ара ш артларини ва муддатини курсатган х,олда и ж а- 
рага бериш, х,унарманд устага шогирдликка кириш, 
етимлар ва есирлар таъминоти учун маблаБ ажратиш
каби масалаларни х,ал этиш мак,садида мурожаат к,илар 
эдилар13. К,озихонада тузилган турли хусусиятларга эга 
х,ужжатларда давлатнинг шах,ар х,аётини тарти бга 
солишдаги роли акс эттирилган. ХУжжат;ш материал- 
ларда шах,ар х,окимияти ва умуман давлатнинг х,унар- 
манддарнинг ишлаб чик,ариш муносабатлари ва улар- 
дан олинадиган солик, йигимларидаги роли акс этти­
рилган.
XVI—XVIII асрларга хос белгилардан бири вакф ер 
эгалигининг усишидир. Умуман х,амма тоифадаги ер - 
лар — давлат ёки вакф, шартли ёки мулк (йирик ер 
эгаларига тегишли) ерлар иж арачи-дехдонлар томо­
нидан турли ш артлар асосида ишлов бериладиган ки - 
чик майдонлардан иборат эди. Й ирик мик,ёсдаги хусу- 
сий хуж аликларнинг мавж уд эмаслиги урта асрлар 
Урта Осиёнинг узига хос хусусиятидир.
Тадк,ик, этилаётган даврда рента-солик, й м и м л а - 
рини ижарага бериш тажрибаси кенг таркдлди. И ж а-
119


рачилар куп хрлларда йирик ер эгалари ва хдтто 
подшо хонадонига мансуб киш илар эдилар. Улар ер 
эгалари билан (купинча мутаваллий сиймосида вакф
муассасаси билан) бевосита ишлаб чикдрувчи дех,- 
к,он-чоракор уртасида воситачи сифатида фаолият 
курсатарди. Бунда йирик зам индор-иж арачи солик,- 
лар йикииг билан бевосита узи шурулланмас, бу ишни 
махсус мухдссилларга топш ирар эди. Икки ёкдама 
иж ара дехдонларга хонавайронлик келтирарди, чун- 
ки иж арачи ерни ф акдт маълум бир муддатга (рас- 
ман уч йилдан о шик, булмаган вак,тга) олар эди. 
Дех,к,онларнинг рента-солик, иж араси муадати утган- 
дан кейин туловга к,обил булиш -булм аслиги уни 
кдоик,тирмас, узининг бутун имкониятларини у к,иск,а 
муддатли и ж ар а даврида ф ойда куфишга кдратар 
эди14.
Солик, йиримлари йигим ларни ум умлаш тирувчи 
куплаб номларни уз ичига олади, уларнинг таркибига 
солик, йиримлари ва м аж буриятлар гурух,и киради; 
ах,олининг ердан, сувдан фойдаланганлиги учун м ах­
сус йикимлар; мансабдор ш ахслар фойдасига ундири- 
ладиган йигимлар; х,укмдор к,ушинининг таъминоти 
учун йигимлар ва бошк,а куплаб майда улпон ва со- 
ликдар. Мех,наткаш ахолини шах,ар деворлари, Мадра­
са, мачитлар курилиш и, сурориш иш ларини амалга 
ошириш, йуллар утказиш ва бошкд ишларга жалб 
к,илиш кенг кулланилар эди.
Сунгги урта асрлар даврида асосий ер солоти хи- 
рож (мол) булиб, у х,осилнинг бир к,исмидан олинар 
эди. «Мол» атамаси XVI—XVIII асрларга оид манба- 
ларда «молужих,от» ёки «мол ва жих,от» шаклида уч- 
райди, аммо унинг к,иск,арган «мол» шакли кенг тар- 
к,алган, ундан хдм кура купрок, «хирож» сузи к,улла- 
нади. Х ирож асосан натура шаклида олинган.
Хирождан ташк,ари бошк,а куп сонли «к,онуний», 
«доимий», «фавк,улодд,а» солик, ва улпонлар х,ам (бир 
й и р и м н и н г
узини икки марта ундиришни хдм х,исобга 
олганда) мавжуд эди. Уларнинг сони айник,са узаро 
урушлар ва давлатнинг номарказлаш уви даврида купа- 
йиб кетарди.
«Ихрожот»—сарфлар, хараж атлар хдм давлатга, ер 
эгасига ёки вакф муассасасига тулаш маж бурий булган 
рента-солик, х,исобланган. Ихрожотга давлат аппара- 
тини, к,ушинни ва хон саройини таъминлаш учун тула- 
надиган турли йигимлар кирган. XVI аср ва XVIII аср-
120


нинг уртасида хул л и Темурийлар давридаги сингари 
ихрож от йотимлар гурух,ини билдирар эди.
Соликдарнинг катта к,исми натура билан олинарди, 
аммо туманларга нисбатан натурал рентанинг амалда 
эмас, ф акат расман хукмрон булганлиги х,акида гапи- 
риш мумкин.
Солик, йигимларининг турларига «пул» сузининг 
кушимча к,илинишига Караганда пул билан олинади­
ган пилла пули, кукнор пули, савзи пули, тарвуз пули 
ва бопща йотимлар х,ам булган.
Д укон-устахоналарни бевосита ишлаб чикдрувчига 
ижарага берилиши муносабати билан тузилган куп сон­
ли хуж ж атларда иж ара х,ак,и доимо пуллар билан и ф о- 
даланган.
Солик, тулайдиган ах,олидан куш инни таъминлаш 
учун натурал йотимлар туплаш кенг кулланилган эди. 
Бу йигимларнинг микдори ички низолар, сулолавий ва 
узаро урушлар вак,тида ортиб кетарди. Солик, туловчи 
ах,олидан куш ин фойдасига олинадиган соликдар ва 
маж буриятларнинг бир к,исми доимий булиб, к,олган- 
лари айрим х,олларда ундирилар ва фавкулодда 
со- 
ликдар руйхатига кирар эди.
Савдо ахди — дукондорлар, олибсотарлар, мах,ал- 
лий ва хориж ий савдогарлардан х,ам турли йигимлар 
ундирилган. А. Ж енкинсон ва Н. И. Потанинларнинг 
маълумот беришларича, хон савдогарлардан кушимча 
пул маблаглари ва улар келтирган моллардан узига 
зарурини олган. Бухоро хонлигида яшовчи бошк,а динга 
эътик,од к,илувчи савдогарлар улар учун белгиланган 
тегишли х,ак,ни тулашлари лозим булган.
Улпонлар ва соликдарнинг бизга маълум булган 
катта руйхати 90 га як,ин соликдарни уз ичига олади, 
аммо уларнинг кунчилиги фак,ат айрим вазиятларда 
ундирилган, баъзилари эса вак,т ва ж ой билан 
6
o f a h k

равиш да турлича номлар билан аталган.
М арказий х,окимият кучли булган йилларда давлат 
солик солишни ва солик, йиримларини уз к,ул остидаги 
х.удуд/'арда тартибга солишга интилган, зеро солик, со- 
лиш ва уни йиришдаги тартибсизликлар хазинага ке- 
ладиган туш умларнинг озайиш ига ва халк,нинг ута 
к,ашшокданиб к,олишига олиб келар эди. Бирок,, бун- 
дай уриниш лар х,амма вак,т х,ам амалда сезиларли на- 
тиж алар билан якунлана бермаган.
Солик, йигимларидан тушадиган барча даромаддар- 
нинг фак,ат арзимаган к,исми ижтимоий фойдали к,ури-
121


лишлар, сугориш иншоотлари, шах,ар деворлари бино 
к,илишга сарфланар, йуллар утказиш ва таъмирлашда 
фойдаланилар эди.
Солик, йирувчиларнинг узбошимчалиги давлат но- 
марказлаш ган йилларда кучайган. Ш ундай булса-да, 
йирик ер эгалари ва бой савдогарлар ана шундай давр- 
ларда х,ам хукмдорлардан иммунитет ёрликдари олишга 
муваффак, булганлар ва шу туфайли солик, йиримлари 
ва савдо божларидан тулик, ёки к,исман озод этилган- 
лар.
Урнатилган меъёрларнинг сакданиш и устидан на- 
зорат к,илишни амалга ош иришга шахдр х,окимиятла- 
ри х,ар доим муваффак, була олмаган. У рук аристокра- 
тиясининг усиб кетган кудрати уларнинг олий хукм- 
дордан тула мустак,ил булишга интилишларини кучай- 
тирди, назарий жих,атдан давлатни к,уллаб-к,увватлаши 
лозим булган к,удратли оталикдар эса амалда муста- 
к,ил вилоятларнинг х,окимлари булиб к,олдилар. Улар 
орасида Балх вилояти х,окимлари, хусусан, Мах,мудбий 
K,aTaFOH алох,ида урин олар эди.
Хукмдорларнинг айримлари дипломатик йуллар б и ­
лан, хдрбий юришлар орк,али уз мавк,еини мустах,- 
камлашга интилди, лекин ю зага келган шароитларда, 
амирларнинг айирмачилиги умумий ялпи х,одиса булиб 
к,олган пайтда уларнинг саъй-х,аракатлари фойда бер- 
мади, марказлаш ган давлат айрим мустак,ил ва ярим 
мустак,ил вилоятларга булиниб кета бошлади. Х,укм- 
дорнинг уз фук,аролари олдидаги бурчларидан бири 
ах,олини х,ужумлардан х,имоя к,илиш эди.
Х,арбий к,ушилмалар давлатни ва шахсан подшони 
к,уллаб-к,увватловчи асосий куч булган.
XVI 
аср бошида ж анубга к,араб юриш ж араёнида 
Ш айбонийхон куш ини Темурийлар давлатининг буй- 
сундирилган вилоятлари ах,олиси здисобига анча тулди- 
рилди. Натижада Мовароуннах,рга келган Ш айбоний­
хон к,ушини энди к я м а н ч и , ярим кучманчи ва к,исман 
угрок, ах,олидан иборат эди15. Ш айбонийхоннинг за- 
мондоши Мулла Ш одийнинг образли ифодаси билан 
айтганда, Бухорони буйсундиргандан сунг хон барча 
бухороликларни 7 ёшдан 70 ёшгача юришда кдтна- 
шишга маж бур к,илди16. Бунинг натиж асида мана шу 
тарзда бутланган куш инларнинг кучи билан Ш айбо­
нийхон 1500 дан 1503 йилгача Самарканд, Бухоро, Тош­
кент, Андижон ва бир кдтор бошк,а шах,ар ва к,иш- 
локдарни забт этишга муваффак, булди.
122


Умуман олганда эса Урта Осиё хонликлари олий 
хукмдорларининг хдрбий кушилмалари XVI—XVII аср- 
ларда турли уругларнинг жанговар унсурлари тарки- 
бидан тузилган булиб, асосан, отлик, жангчилардан ибо­
рат эди. Улар сафарбарликлари, душманни курш аб 
олиш ва тусатдан хужум к,илиш билан ажралиб турар, 
ёлнондан чекиниш усулларини эгаллаган эдилар. Ай- 
нан ана шу усуллар куп жих.атдан хдрбий хдракат- 
ларнинг м у в а ф ф ак, ия ■
г и ни таъмин этди. Анъанага кура 
к,)опин жангчилар сонига кдраб булинар, уларга минг- 
бошилар, юзбошилар, элликбоши ва унбошилар бош - 
чилик к,илар эди. Екатерина II нинг серж ан та Ф. Е ф ­
ремов — Дониёлбийнинг собик, кули, хизмат к,илиб 
юзбош и унвонигача кутарилган шахе, унбоши манса- 
бини Россиядаги капитан унвони билан тенглаш тир- 
ган.
Доимий хдрбий куш илмаларнинг таркиби бу д авр­
да шах,ар ва к,ишлокдардан саф арбар к,илинган ёшлар 
х,исобига тулдирилган. У збекистоннинг сунгги урта аср 
даври тарихининг айрим йиллари х,ак,ида суз кетганда 
уш а аерларда яратилган асарларн и н г м уаллифлари 
ах,олини руйхатга олиш утказилганлиги х,ак,ида хабар 
берадилар ва бунда х,арбий хизматга ярокди булган 
кишилар х,арбий к,ушилмалар сафида хизмат к,илишга 
мажбур эканлигини курсатиб утадилар. У ёки бу жойда 
олинадиган аскарлар сонини оилалар сонига мувофик, 
равиш да аниклаш мак,садида солик, туловчи ах,оли 
руйхатга олинганлиги х,ак,ида XVIII—XIX аерн и н г 
бошига оид манбаларда маълумотлар бор. Кушинга 
хизматга чак,ириш эркакларни хужалик ишларидан аж - 
ратиб к,уяр, шу туфайли агар у оммавий туе олса 
купинча х,укуматга к,арши к,узголонларга сабаб булар 
эди.
К,ушиннинг саралаб олинган к,исмидан гвардия ту­
зилган. XVIII аерда у купинча куллардан иборат булган. 
Масалан, А булфайзхоннинг гвардияси к.алмоклар ва 
руслардан иборат эди.
XVI—XVII аерларда к,ушиннинг асосий к,уроли ка- 
мон, ук, ва найза эди. XVIII аернинг биринчи ярмида 
энди анча такомиллашган курол турлари: милтик, (гарчи 
унинг дастлаб тилга олиниши биз курган манбаларда
XVI аерга турри келса х,ам) ва тупдан фойдаланилган. 
Тупдан XVI аердаёк, шах,арларни к,амал к,илишда ф ой - 
даланар эдилар. XVII аср охирига оид маълумотда 
Бухорода 500 та туп булганлиги айтилади.
123


XVIII 
асрда ягона кумондонлик остида бирлашти- 
рилган куш иннинг асосини отликдар, пиёдалар ва а р ­
тиллерия таш кил этади. Бухорода камончи жангчилар 
сони жуда оз эканлиги хдк,идаги маълумот хдм шу 
даврга оид. Ю з йил утгандан сунг эса П. И. Демезон 
бухоролик солдатлар камондан ук, отиш куникмалари- 
ни йук,отганлигини хабар к,илади17.
Урта асрлар даврида олий хукмдор юриш га уз му- 
лозимлари, мансабдорлар, шу жумладан рух,онийлар- 
нинг вакиллари хдмрохдигида чикдр эди. М ахсус к,ози- 
аскар хдм куш ин билан бирга ю рар эди. Сарой та- 
рихчилари ва ш оирлари хонга хдмрохдик к,илиб йулда 
ю з берган вок,еаларни ёзиб борар эдилар. Улар хон- 
нинг к,илган ишларини, унинг хдк,ик,ий ёки сохта гала- 
баларини мадх, этишлари лозим эди. Уларнинг купчи- 
лиги бевосита жангларда иш тирок этар эдилар. К,ушин 
эх,тиёжини к,ондиришга алокдси булган касб эгалари 
хдм к,ушин таркибига кирарди. Тинчлик пайтида улар­
нинг купчилиги уз касбига мувофик, турли хунарлар 
билан шурулланар эди.
XVI—XIX асрнинг биринчи ярмида Урта Осиёда 
ижтимоий - ик,тисодий ва маданий муносабатлар бир 
текис ривожланмади: айрим ун йилликларда юз б ер ­
ган нисбатан юксалиш даврлари навбатдаги туш кун- 
лик даврлари билан алмашиниб турди.
Урта Осиё халкдари XVII—XVIII асрнинг биринчи 
ярмида бошидан кечирган ofhp бух,рон жамиятнинг 
И К.ТИСО ДИЙ, 
сиёсий ва маданий хдётида акс этди. Бун­
дан фойдаланган Эрон шох,и Нодиршох, Бухоро ва Хо- 
разм га ю риш к,илди. Н одирш ох,нинг исти лочи ли к 
ю риш лари Бухоро ва Хива хонликларининг хужалиги- 
га катта зарар етказди.
XVII 
асрда Кухон Бухоро хонлигидан ажралиб чикди 
ва мустак,ил хонлик сифатида минтакднинг ик,тисо- 
дий, сиёсий, маданий хдётида салмокди рол уйнади.
А ста-секин Хива хонлигининг савдо ва маданий 
м арказ сифатидаги урни ошиб борди. Савдо, хунар- 
мандчилик анча жонланди, янги сурориш иншоотлари, 
саройлар мачит ва мадрасалар к,урилиши авж олди. 
Янги ш ахдрлар пайдо булди, давлатнинг роли усди.
XVII 
а с р н и н г и к к и н ч и я р м и д а н бош лаб У рта 
Осиёдаги уч хонликнинг барчасида муайян юксалиш 
кузга таш ланади. М ин такдн и н г ш ахдр ва к,ишлок, 
ах,олиси узаро к,алин хуж алик ва маданий алокдлар 
риш таси билан богланган булиб, бирок, бу алокдлар
124


купинча сулолавий ва узаро урушлар туфайли узилиб 
к,олар эди.
Х,унармандчилик ишлаб чикдриш и ва савдо сохд- 
сидаги давлат сиёсатида муайян узгариш лар кузатила- 
ди. Агар XVI асрнинг биринчи ярмида Самарканд сав- 
до-хунармандчилик фаолиятининг асосий м арказлари- 
дан бири булган булса, мазкур асрнинг 60—70-йилла- 
ридан бошлаб Бухоро Урта Осиё минтакдсининг энг 
йирик савдо-саноат шах,ри булиб к,олди. У хонликнинг 
(кейинчалик ам ирликнинг) м аъмурий, хуж али к ва 
маданий марказига айланади. Унинг худуди анча кен - 
гайиб, савдо-хунарм андчилик муассасалари, махсус 
бозорлар, диний ва фукдролик бинолари сони купая- 
ди. _
Урта О сиё хонликлари ик,тисодиётида хунарманд- 
лар катта урин эгаллар эди. ХунаРманАчилик мах,су- 
лотлари шахдр ва к,ишлок, ах,олисининг х,амда ярим 
кучманчи ах,олининг эх,тиёжларини к,ондирар, унинг 
бир к,исми бошк,а давлатларга чикдрилар эди.
Х,унармандл.ар узларининг касб-х,унар корпорация- 
ларига эга булиб, улар муайян даражада шах,ар х,унар- 
мандлари манфаатларини х,имоя к,илганлар. Шу билан 
бирга хунармандларнинг ташкилотларидан х,укмдорлар 
уз мак,садлари йулида фойдаланар эдилар. Уз гумаш- 
таси — х,унармандчилик корпорациясининг ок,сок,оли 
орк,али давлат савдо-хунармандчилик фаолиятига рах,- 
барлик к,илар ва уни уз назорати остида турарди.
Шу нарса дикдатга сазоворки, сунгги урта аср д ав­
рида шахдр маданий хдётининг таракдиётида х,унар- 
мандлар катта урин тутганлар. Уларнинг орасидан 
куплаб шоирлар ва ёзувчилар, меъморий обидалар- 
нинг курувчилари, давлат арбоблари етишиб чик,кдн.
Урта О сиё хонликлари ва давлатчилигининг тарак,- 
к,иётида катта рол уйнаган шахслар орасида узига тук, 
хунармандлар табак,асидан чик,к,ан киш илар оз эмас. 
Бу }финда шуни таъкидлаб угиш ж оизки, узбек ва 
Урта О сиёнинг бошкд халкдарининг куп к,иррали ва 
бой тарихининг барча сах,ифалари хдли тулик, урга- 
нилган ва ёритилган эмас.
Узбекистон тарихининг куриб чик,илган даврига оид 
куплаб муаммоларни келажакда тадк,ик, этиш муста- 
к,ил Узбекистон Республикасининг х,озирги ва кей и н ­
ги авлодллрининг бурчидир.
125


А д а б и ё т л а р


Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish