Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

к у й и л д и . 
Бу вазиф ани баж ариш учун Кауфман
1868 йилнинг январида Худоёрхон билан савдо ш арт- 
номаси тузиш га муваффак, булади. М азкур шартнома 
Кук,он хонлигини амалда Россия товарлари сотилиши- 
ни назорат к,иладиган бозор га ва хом ашё ресурслари- 
нинг арзон манбаига айлантирди.
Уз орк,асидан хотиржам булиб ва К,ук,оннинг мус- 
тамлака сифатидаги мавк,еини мустах,камлаб, шу й ил­
нинг май ойида у чор куш инларини Бухоро амирлиги 
чегаралари томон бошлади х,амда йул-йулакай ш аф - 
кдтсиз жанглар билан Ургут, Каттак,уррон, Зирабулок, 
тепалиги, Самарк,андни эгаллади, бу ерларда галаён 
кутарган шах,арликларни шафк,атсиз жазолади. Бухо­
ро амирлиги таслим булишга ва 1868 йилнинг 23 ию ни- 
да чор к,ушинлари томонидан босиб олинган х,удуд- 
ларнинг Россия империяси таркибига кириш и тутри­
сидаги битимга имзо чекишга мажбур булди. С ам ар­
канд ва Каттак,ургон булимларини уз ичига олган З а- 
раф ш он округи ташкил этилди (1868). Кейинчалик К а­
131


уф ман м азкур округ таркибига П анж икент ш ахри- 
нинг куш иб олиниши, 1868 йил августидан бошлаб 
Абрамов унинг бошлиги булишига русхат берди. 1870 
йилнинг апрель-ию ль ойларида Зараф ш он округи т а р ­
кибига 
«T of 
туманлари» номи билан Матчо, Фон, Фал- 
гар, Магиён, 
H
f h o
6
каби 
t o f
к,ишлокдари кушиб олин- 
ди.
К ауф м ан бошчилигидаги Туркистон м аъмурияти 
«Бухоро билан баркдрор тинчлик» урнатиш, у билан 
савдо алок,аларини кенгайтириш ни уз сиёсатининг му- 
хдш натижаси, деб х,исоблади хдмда Россия им перия- 
си учун Бухоро хонлигини к,ушиб олишга зарурат йук,: 
у ерда куш ин ва маъмурий муассасаларни сакдаб ту- 
риш дан кура Бухоро устидан итоаткор амир ёрдамида 
хукмронлик к,илиш купрок, фойдали эканлигини бил- 
дирди4.
Хивага кдрш и хдрбий юриш к,илишга П етербург- 
нинг рухсатини олган Кауфман 1873 йилнинг ф ев - 
ралида 12 минг киш илик куш ин билан йулга тушди. 
Бир вак,тнинг узида мутлак,о алок,алари булмаган 
уруш билан 
6
o f a h k

товонни тулашдан бош тортган 
туркманларнинг ёвмут к,абиласига к,арши ж азо экс- 
педицияси жунатиш га к,арор к,илинди. Чор к,ушин- 
лари ж азолаш иш ини них,оясига етказгач, 1873 йил 
12 августда Кауфман ва Хива хони Мухдммад Ра- 
х^м хон уртасида тинчлик битам и имзоланди. Битам 
ш артларига кура хон узининг Россия империясига 
тобеълигини эътироф этди, бошк,а мамлакатлар б и ­
лан б евоси та м уносабатлар урнатм айдиган булди 
хдмда рус савдо идоралари ва омборхоналари, прис- 
танлари к,уриш учун уз х,удудининг бир к,исмини 
аж ратиб бериш ва уларнинг хавфсизлигини таъмин- 
лаш маж буриятини олди. Амударёнинг унг кирроки- 
даги ерларда алох,ида маъмурий бирлик — Амударё 
булими тузилиб, Сирдарё вилояти таркибига ки ри - 
тилди. Бу булим бошлигининг вазиф аларидан бири 
Хивадаги иш ларнинг ах,волини назорат кдлиш х,амда 
Туркистон генерал-губернатори ва Хива хони урта­
сида воситачилик к,илишдан иборат эди.
Тез орада Худоёрхонга кдрши умумхалк, к,узролони 
кутарилган, аслзодалари Россиядан тула мустак,ил 
булган Кук,он хонлигини аввалги х,олида тиклаш ни 
талаб к,илган К,ук,он хонлигидаги нотинч вазиятдан 
фойдаланиб, чор к,ушинлари хонликнинг асосий ах,оли
132


пунктларини босиб олдилар, кузголон рах,барларини 
кулга олдилар, уларни кдтл этдилар ёки улка худуди- 
дан чикдриб юбордилар.
1876 
йил 19 февралда подшох,нинг К,ук,он хонлиги- 
ни Фаррона вилояти сифатида Туркистон генерал-гу- 
бернаторлиги таркибига киритиш туррисидаги ф арм о- 
ни чикди.
Урта Осиёнинг к,олган кисмлари х,ам худди шу тар з­
да Россия таркибига куш иб олинди. 1879 йилдан бош- 
лаб туркман ерларини Куктепа, Ашгабат, Ахалтекин 
х,авзаси ва бопщаларни мунтазам равишда босиб олиш 
бошланди. 1881 йили босиб олинган туркман ерларида 
Каспийорти х,арбий булими тузилиб, кейинчалик у 
Каспийорти вилояти сифатида кдйта таш кил этилди 
(1882).
1884 йили чоризмнинг Урта Осиёдаги ж анубий че- 
гараларини белгиловчи Ёлатан ва М арв х,авзалари Рос­
сия империяси таркибига кушиб олинди. 1895 йили 
Помир масаласи халкдро мик,ёсда х,ал к,илинди ва чор 
х,укумати Помирнинг ички тузилиши билан шуруллан- 
ди. К,ирриз кучманчилари яшайдиган шарк,ий тум ан- 
лар Помир ва Орошордан иборат икки вилоятга були- 
ниб, Фаррона вилояти таркибига киритилди. Барбий 
Помирга келганда Рушан, Шурнон ва Ш имолий Вахан 
мавк,еи бор-йури вакилликдан иборат булган Бухоро 
амирига берилди.
Шундай к,илиб, аввалги Туркистон генерал-губер- 
наторлиги дастлаб икки вилоят — м аркази Тошкент 
шах,ри булган Сирдарё ва пойтахти Верний шах,ри 
булган Еттисувга булинди. Кейинчалик босиб олинган 
худудлар х,исобига к,уйидаги маъмурий-х,удудий бир- 
ликлар таш кил этилди: м аркази Самарк,андда булган 
Зараф ш он округи (1868); м аркази П етроалександровск 
(Турткул) булган Амударё булими (1874); м аркази Янги 
Маррилон (Фаррона) булган Фаррона вилояти (1876), 
маркази Ашгабат булган Каспийорти вилояти (1881). 
Бу вилоят 1899 йилгача Кавказ ноиблиги таркибида, 
1899 йилдан — 1917 йилгача эса Туркистон генерал- 
губернаторлиги таркибида булган. Еттисув вилояти эса 
1882 йили Степь (Дашт) генерал-губернаторлиги т а р ­
кибига кушилган, 1899 йилдан эса Каспийорти каби 
яна Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига кир- 
ган.
1886 йили Зараф ш он округи Самарканд вилояти
133


деб кдйта номланди. Сирдарё, Фаррона ва Самаркднд- 
ни уларнинг замондошлари «махдллий» вилоятлар деб 
атаганлар.
Т уркистон ген ер ал -гу б ер н ато р л и ги н и н г умумий 
майдони XIX аср охирида 1738918 кв. км.ни ташкил 
этган. Ах,оли сони 1897 йилги биринчи Бутунроссия 
ах,олини руйхатга олишнинг тула булмаган маълумот- 
ларига кура 5280983 киш идан иборат булган. Россия 
статистика бош кдрмасининг 1914 йилда туплаган м аъ- 
лумотларига кура бу курсаткич 6492692 кишига етган.
Туркистон ах,олисининг умумий микдорида у зб е к - 
лар, крзокдар, к^иргазлар, тожиклар, туркманлар, к,ора- 
к,алпокдар купчиликни таш ки л этганлар. Ю к,орида 
курсатилган манбаларга кура, уларнинг микдори 1897 
йилда — 4986324, 1911 йилда — 5941604 кишидан ибо­
рат булган.
Рус ах,олиси, украинлар ва белорусларнинг сони 
1897 йилда — 197240, 1911 йилда — 406607 кишини 
таш кил этган. Бундан ташкдри, Туркистон ах,олиси- 
нинг этник таркибини татарлар, бошкирдлар, грузин- 
лар, арманлар, латишлар, литваликлар, поляклар ва 
бошкдлар, шунингдек, куш ни Шарк, мамлакатларидан 
булган халкдар тулдирганлар. Улар — к,ошрарликлар, 
уйкурлар, таранчилар, форслар, курдл.ар, афгонлар ва 
бошк,алар.
Туркистоннинг к,ишлок, жойларида ах,олининг — 86, 
17, шах,арларда — 13, 83 ф ои зи тупланган. Шах,ар 
ах,олисининг улуши х,ажми Тошкент, Кук,он, Андижон, 
Самарканд, МарБилон каби йирик савдо-саноат мар- 
казлари жойлашган мах,аллий вилоятлардагина ни сба­
тан юк,ори булган.
Туркистон генерал-губерн аторли ги н и бошк,ариш 
буйича илк дастурий х,ужжатларни ишлаб чик,ишда 
«хдрбий вазият» омили х,ал кдлувчи булган5. Улар чо- 
ризм нинг Урта Осиё хонликларининг янгидан-янги 
х,удудларини босиб олиши муносабати билан вужудга 
келган ва шунинг учун одатда «мувакдат» характерга 
эга эди. М асалан, «Сирдарё ва Еттисув вилоятларини 
бошк,ариш тутрисидаги Низом» (1867) «тажриба тари- 
к,асида» уч йил муддатга ж орий к,илинган булиб, 20 
йил давомида амал кдлди. «Зарафш он округини бош- 
к,аришнинг вак,тинчалик к,оидалари» (1868), «Амударё 
булимини бош кдриш нин г вак,тинчалик к,оидалари» 
(1874) ва «Фаргона вилоятини бошк,ариш буйича вак,-
134


тинчалик Низом» (1876) тутрисида х,ам шундай дейиш 
мумкин.
Буларнинг барчаси уз мох,ият асосига кура «х,ар- 
бий ва маъмурий х,окимиятнинг ажралмаслиги ва улар­
нинг бир ерда бирлаштирилиши»ни тасдиклайди. Шу 
билан бирга, зикр этилган вазият билан борлик, омил 
ва мустамлакачи амалдорларнинг мах,аллий ж ам ият- 
нинг анъанавий ижтимоий-х,ук,ук,ий ва цивилизация- 
вий м еъёрларини билмасликлари чоризмни ён бериш - 
га сиёсий хусусиятга эга булмаган ва олий идоралар- 
нинг «иш услуби»га дахл кдлмайдиган, империянинг 
бопща жойларида амалда булган х,олатларга мувофик, 
келадиган барча ишлар да халк, томонидан сайланади- 
ган ички бопщарувга рухсат беришга маж бур к,илди.
Х,ук,ук,ий муносабатлар сохдсида, х,ужжатларда ай - 
тилишича, «улар то рус к,онунлари билан белгилаб 
берилгунига к,адар» ш ариат к,оидалари ва мах,аллий 
урф -одатлардан фойдаланиб туришга к,арор к,илинди; 
«мах,аллий бопщаришга давлат манфаатларига ж иддий 
равиш да зарар етказиш и мумкин булган бирор-бир 
нарсани аралаштирмаслик» кузда тутилди, шунингдек, 
«мах,аллий бошк,арув талабларининг вужудга келиши 
ва мураккаблашиб боришига мувофик, равишда»6 х,оки- 
мият органларини секин-аста ривожлантириш р еж а- 
лаштирилди.
«Халк,ни х,арбий йул билан» бопщаришнинг бу ум у­
мий к,оидалари нафак,ат Тошкентда, балки П етербург- 
да х,ам Тзфкистон генерал-губернаторлиги устидан на- 
зорат киладиган, ундан х,исоб талаб этадиган х,арбий 
вазирлик томонидан нашр к,илинган куп сонли к,арор- 
лар, йурик,номалар ва курсатмаларда ривож лантирил- 
ди ва батафсил баён этиб берилди.
Х ркимиятнинг мустамлакачилик тизим ининг энг 
юк,ори погонасида подшох, томонидан тайинланадиган 
генерал-губернатор турар эди. У ташк,и сиёсий, м аъ­
мурий, х,арбий, суд, хужалик иш ларини 
уз к,улида 
бирлаш тирган, Туркистон ах,олисидан солик, 
йириш
м икдорларини белгилаган, чет элликларга рус фук,а- 
ролигини берган, сиёсий сабаблар билан хохдаган ки - 
шини 5 йил муддатга улкадан чик,ариб юбориш, иш - 
ларни куфиб чик,иш учун х,арбий ва х,арбий-дала суд- 
ларига ошириш, нафак,ат чоризм судлари, балки к,ози- 
лар ва бийлар судлари томонидан чикдрилган улим 
жазоси бериш туррисидаги х,укмни тасдикдаш х,ук,ук,иг'а
135


эга булган. М аълум буладики, унга Туркистон халкда- 
рини х,арбий ва нох,арбий амалдорларнинг бутун бир 
армияси томонидан х,аракатлантириладиган бю рокра- 
тик маш ина ёрдамида тасарруф этиш ва бошкдриш 
х,ук,ук,и берилган.
Бу маш инанинг асосий бутини Туркистон генерал- 
губернаторлиги девони эди. Чоризм мустамлака аппа- 
ратининг олий бю рократик органи булмиш мазкур д е ­
вон куп минглаб киш иларнинг такдирини хдл калган. 
1867 йили таш кил этилган ва дастлабки вак,тларда 4, 
кейинчалик 9 булимни уз ичига олган девон м аъму­
рий-фук,аровий ва нозирлик тартиблари, ер масалала- 
ри ва мажбуриятлар, йул курилиши, 
т о р
ишлари, Хива 
ва Бухоронинг Россия империясига тобеълиги билан 
борлик, х,амда Шаркдшнг куш ни мамлакатлари билан 
алок,аларга оид масалалар билан шурулланган.
Девоннинг улкани бонщариш буйича турли м еъё- 
рий хуж ж атларини тайёрлаш ва хдётга тадбик, этиш 
борасидаги роли айник,са сезиларли булган. Девон мах- 
сус тузилган х,укумат комиссияси билан биргаликда 
Туркистон билан боглик барча к,онун лойих,аларини 
ишлаб чикитттда иш тирок этди ва уларни куриб чикиш
учун Россия вазирликлари, идоралари ва Давлат кен - 
гашига такдим к,илди. Девон Туркистон генерал-гу- 
бернаторлиги х,узуридаги и ж роия органи булишига 
кдрамай, унинг ик,тисодий ва суд сох,аларидаги х,ук,ук,- 
ларини кескин равиш да чегараловчи янги «Туркистон 
улкасини бошк,ариш туррисида Низом» амал кила бош - 
лаган 1886 йилга к,адар бошк,аришнинг барча тармок,- 
ларида х,ал к,илувчи роль уйнади.
Девон таркиби мустамлака тузуми х,укм сурган бу­
тун давр мобайнида талабга ж авоб бермай утди. Ч о- 
ризмга «садокдт билан хизмат кдлиш» ник,оби остида 
купинча бу ерга маърифий бопщарув масалаларида лаё- 
к,атсиз кишилар, порахурлар ва давлат мулкини та- 
л он -то р о ж к,илувчилар урнаш иб олганлар. Кауфман 
маъмуриятининг мах,аллий ах,олининг томорк,а хуж а- 
лигига нисбатан нок,онуний муносабатда булган, улар­
ни яйловлар ва ер-мулкларидан мах,рум к,илиш билан 
шурулланган, хизм ат мавк,еини турли дараж ада суиис- 
теъмол к,илган П. П. Каблуков, Головачёв, Савенков, 
Гуюс ва бошк,а амладорларининг хатти-х,аракатлари 
нафак,ат мах,аллий, балки Россия матуботида х,ам кенг 
куламда ф ош кд!линди.
136


Т уркистон вилоятларидаги вази ятн и н г х,ак,ик,ий 
«хужайин»лари х,арбий губернаторлар эди. Улар бир 
вак,тнинг узида у ёки бу вилоятга жойлаштирилган 
кутпиннинг микдорига боглик, х,олда командирлар кор- 
пуси ёки дивизия хукукида куш ин кумондони х,ам 
х,исобланган. Х,арбий губернаторларга нафакдт м аъ­
мурий, балки полиция ва судга хос вазиф алар х,ам 
юклатилган эди. Уларга мах,аллий миллатга мансуб 
шахсларга 100 сумдан ортик, булмаган микдордаги ж а ­
рима солиш ва уларни маъмурий тартибда бир ойгача 
кдмаб куйиш хукуди берилган. Шунингдек, барча суд 
ва ж азо муассасалари устидан назорат урнатиш, с и ё­
сий ва ж иноий ишлар буйича хукмларни тасдикдаш, 
мустамлака маъмуриятининг куйи буйинлардаги к,онун- 
бузарликлар устидан мах,аллий ах,олининг ариза ва ш и- 
коятларини куриб чик,иш ваколати берилган7.
Вилоятлардаги мух,им маъмурий муассаса х,арбий 
губернаторлар х,узуридаги махдама х,исобланган. Мах,- 
камалар булимларни уз ичига олиб, уларнинг сони 
мустамлака тартибини урнатиш ва мустах,камлаш да- 
ражасига к,араб ошиб борган. Масалан, дастлабки давр- 
ларда бошк,арув, хужалик, суд ва х,исоб-китоб ш уъба- 
ларидан иборат 3—4 та булим фаолият курсатган булса,
XIX аернинг 80-йилларига келиб к,урилиш, чегаралар- 
ни белгилаш, к,ишлок,-врачлик, ветеринария, давлат 
мулкини бошк,ариш, ер ва солик, ишлари, урмон ш уъ- 
балари, шунингдек, х,ар бир вилоят махдамаси х,узу- 
рида босмахона ва статистика к,умиталари очилади8.
Вилоят мах,камаларида х,амиша хужалик булимлари 
асосий роль уйнаб, улар зиммасига куйидаги мух,им 
вазиф алар юкланган: утрок, ва кучманчи ах,олининг 
ер иш ларини «тартибга солиш», вак,ф ихплари, мах,ал- 
лий ах,олининг сувдан фойдаланиш ва солик, тулаш 
иш ларини бошк,ариш, давлат муассасаларини пул м аж - 
буриятлари ва уларни идора к,илиш сар ф -х ар аж атла- 
ри сметасини тузиш, бож хона туловларини й о т и т ва 
улканинг хом ашё ресурсларини к,азиб олиш учун рух- 
сатномалар бериш, савдо битимлари ва пудратларини 
расмийлаштириш.
М устамлака хукуматининг мах,аллий ах,оли х,аёти- 
нинг барча сох,аларига узбош имчалик билан аралаш у- 
ви ва х,ар томонлама буйсундириш тамойили бошк,а- 
рувнинг к,уйи органлари тузилиши ва вазиф аларини 
куриб чикиш ж араёнида янада аник,-равшан намоён
137


булади. Бу, биринчи навбатда, уезд бошликдари рах,- 
барлигидаги уезд маъмуриятига тегишли. Уезд бош ­
ликдари одатда шах,ар ок,сок,оли, давлат муассасаси 
бошлиги, ер-солик, хизмати раиси, полиция бошлиги, 
уездда жойлаш тирилган к,ушин к,умондони каби бир 
кднча лавозимларни эгаллаган9.
Тизимнинг бу тарм ога устига волостлар ва к,иш- 
локдардаги тартиб-интизом ни назорат к,илиш, солик,- 
ларни х,исоб-китоб к,илиш, ер ва сув х,ак,идаги дои- 
мий ж анж алларни х,ал этиш, мах,аллий маъмурий ва 
суд органларига сайловлар утказиш каби куп сонли 
ж орий ишларнинг асосий огирлиги тушар эди. Амал­
да бу тармок, энг лаёкдтсиз, ш ахсий раразли мак,- 
садларни кузловчи булиб чикди ва юк,ори идоралар- 
дан узини кучайтириш учун куп бора кдйта ташкил 
этиш ларни талаб к,илди. Уезд маъмуриятини поли­
ция ва ж азо ваколатлари билан кучайтириш, халк, 
к,ах,ру разабига учраган амалдорларни 

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish