Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

ЖАДИДЧИЛИК ХДРАКАТИ ВА УНИНГ
ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ МОХ.ИЯТИ. ЖАДИДЛАРНИНГ
ДАВЛАТЧИЛИККА ОИД КДРАШЛАРИ
Ж адидчилик Урта Осиё ва Европадаги илгор исло- 
х,отлар ОК.ИМИ таъсири остида XIX аср охири — XX 
аср бошларида вужудга келди ва ижтимоий таракди- 
ётда бурилиш боск,ичини белгилаб берди. Миллий зи ё- 
лилар, илрор таракдийпарвар кучлар мустамлака Т ур­
кистон, Россияга ярим кдрам булган Бухоро ва Хива
149


хонликларидаги инк,ирозли ахвол, бу у л каларн и н г 
умумжах,он таракдиётидан тобора ортда крлаётгани, 
мах,аллий ах,олининг эрк учун интилиш ларининг бос- 
тирилиши сабабларини, нафак,ат ик,тисодий сох,ада, бал­
ки диний, маънавий с ох, ада х,ам юзага келган туррун- 
ликни чук,ур англаб етдилар ва бу улар онгида ж ам и- 
ятда ислох, этиш рояларини уйротдики, бусиз тарак,- 
к,иётни тасаввур хам этиб булмас эди.
Урта Осиёдаги бу ислох,отчилик хдракати м урак- 
каб, тарихий жихдтдан серки рра йулни босиб утди. 
Ж адидчилик турли мамлакатлардаги таракдиёт, исло- 
хотлар учун олиб борилган хдракатларнинг ф алсаф ий 
тажрибасига таяниб, бу тажрибани миллий асосда к,айта 
ишлашга интилди, айни пайтда ижтимоий таракдиёт 
йуллари 
х д к и д а г и
турди к,арашларнинг тук,нашув май- 
дони х,ам булди. М устамлакачиликка к,арши кураш - 
нинг бош 
р о я с и
ана шу мураккаб йулда шаклланиб 
етилди. Ж адидлар узларининг келажакдаги давлат ту- 
зумини к,андай тасаввур этардилар? Уларнинг бу хдкда 
дастури бормиди? — деган савол турилади.
Ж адидчилик уз тарихида икки боск^чни утган. 
Биринчиси — м аърифатчилик боск,ичи ва иккинчи- 
си — сиёсий боскич. Л екин жадидларнинг давлат- 
чилик м асаласига к,араш лари б и ринчи даврданок, 
шакллана бошланган ва иккинчи боск,ичда аник, бир 
шаклга келган деса булади. Утмишга назар ташлаб, 
улар, жамиятдаги барча салбий х,олатларни миллий 
д авл атч и ли к н и н г йук,отилиш и билан борлаганлар. 
Масалан М. Бех,будий фикрича, хонликлар 50 йил 
илгари дунёдан аж ралган х,олда булиб, дунё эриш - 
ган ютукдардан фойдалана олмаганлар ва бу мил­
лий давлатчиликни йук,отилиши хамда мустамлака- 
чилик асоратига тушиб к,олишнинг сабабларидан бири 
булди, бу эса Туркистон халкдарини Европа к,ояун- 
лари асосида яш аш га маж бур кдлди. Л екин улар 
м азкур к,онунларни билмайдилар. Х,ук,укларни би- 
лиш, уларни химоя кила олиш учун билимга эга 
булиш лозим. У юк,ори маълумотли мутахассислар, 
хусусан, х,ук,укд
1
унослар давлат думаси, судлар ва 
Россия маъмуриятининг Туркистондаги расмий орган- 
лари орк,али миллатга фойда келтириш лари мумкин, 
деган ф икрга келади. Шу тарикд Бех,будий х,ам 1913 
йилдаёк, шундай назарияни илгари суради: Туркис- 
тонликлар уртасида м аъриф ат ва таълимни ривож -
150


лантириш уларнинг уз миллий-давлат м анф аатлари- 
ни х,имоя к,илишлари учун зарурдир.
Ж адидлар концепциясини таркибий к^см ини Тур- 
кистондаги барча халкдарни бирлаштириш муаммоси 
таш кил этади. Ж адидлар узларининг келажакдаги д ав­
лат тузумини барча миллатларнинг бирлиги асосида 
тасаввур этардилар. Бу хдкда Бех,будий шундай деган- 
ди: «Биз ж орий этган крнунлар яхудийларнинг хам, 
насронийларнинг х,ам, мусулмонларнинг х,ам ва ум у­
ман, барчанинг манфаатларини х,имоя к,илиши керак. 
Агар биз, Туркистон мусулмонлари, биргаликда исло- 
х,отлар утказиш ни истасак, бизнинг зиёлилар, м аъри- 
фатпарварлар, бойлар, рух,онийлар ва олимлар миллат 
ва Батан фаровонлигига хизмат кдлиш лари керак... 
Агар бизни мустамлакачилик крнунлари билан бош - 
кдраётган эканлар, бунинг сабабчиси, аввало, узи м и з- 
нинг ноиттифокдигимиздир!»'.
Ж адидларнинг халкдро алокдлари жуда кенг кдм- 
ровли булган. Улар Россия, Туркия, М иср ва бошк,а 
мамлакатлардаги жадидчилик ок,имлари дастурларидан 
хабардор булганлар, узаро сафарлар, мулок,отлар ор- 
к,али таж риба алмашганлар. 1905— 1906 йилги Россия­
даги инк,илобий х,аракатлар Туркистонга х,ам уз таъ- 
сирини курсатди. Прогрессив кучлар ж ипслаш а бош - 
ладилар ва жадидлар маърифатчилик фаолиятини ж а- 
даллаштирдилар. Бу ф акатгина мактабларда эмас, бал­
ки жонли матбуотчилик фаолияти, жумладан, рузно- 
маларнинг куплаб вужудга келишида х,ам куринди. Чу- 
нончи, 1906 йилда Исмоил Обидовнинг мух,аррирли- 
гида «Тарак,к,ий», шу йили Мунавварк,ори мух,аррир- 
лигида «Хуршид», 1907— 1908 йилларда Абдулла Авло- 
ний мух,аррирлигида «Шух,рат», Ах,маджон Бектемиров 
мух,аррирлигида «Осиё» рузномалари чоп этилди.
Лекин тез орада чор маъмурияти узининг эксп ер­
та Н. П. Остроумов билдиришномасига асосланиб, бу 
рузном аларни ман этди2. М аъриф атчиликнинг янги 
тулк,инида 1913— 1915 йилларида «Самарканд», «Садои 
Туркистон», «Садои Фаркона» рузномалари, «Ойина» 
ойномаси, 1917 йилда эса «Х,уррият», «Кенгаш», «На- 
жот», «Эл байроги», «Улур Туркистон», «Турон» каби 
оммавий ахборот воситалари х,ам пайдо булди.
Ж адидлар Россиядаги сиёсий ж араёнларни дикдат 
билан кузатиб бордилар, вужудга келаётган рус сиёсий 
партиялари дастурларини ургандилар. Лекин миллий
151


менталитетнинг узига хос хусусияти булган узбек хал- 
Кининг тинчликсеварликка, босикдикка мойиллигидан 
келиб чикиб, улар тинчлик йули билан, жамоатчилик- 
нинг мурожаатлари, Давлат Думасидаги оммавий бах,с- 
лар ва бош кд легал воситалар билан подшо х,окимия- 
тидан уз мак,садларини амалга ош ириш йулида ён бе- 
риш га эриш иш га интилдилар. Аммо чоризм м аъмурия- 
ти Давлат Думасида туркистонлик вакиллар булишини 
ман этган. Бу, бир томондан, улка халкдшинг хукукдари 
ва к,адр-к,имматини поймол килиш булса, иккинчи то ­
мондан, уларнинг сиёсий онгининг усиш и Россия им- 
перияси давлатчилигига хавф тувдирар эди. Ушандаёк, 
жадидлар, Мах,мудхужа Бех,будийнинг 1906 йил 11 ок- 
тябрда «Хуршид» рузномасида чоп этилган мак,оласида 
уз аксини топган хулосага, яъни бирлаш иб ягона м у­
сулмон партияси тузиш ва Бутун Россия мусулмонлари 
иттифок,и таркибига кириш зарурлиги хдкидаги ф икрга 
келдилар3. Ш у билан улар Россиядаги барча туркий 
халкдар орасидаги прогрессив кучларга таяниш га и н ­
тилдилар. Ушбу макдласида Бех,будий социал-дем ок- 
ратлар партиясига нисбатан узининг салбий муносаба- 
тини билдиради. У бу партиянинг дастурини мусулмон- 
лар хдёти нормаларига мувофик, келмайдиган хаёлий 
(утопия)дир, деб х,исоблаган.
Ж адидчилик Столипин реакциясидан сунг яш ирин 
тусга утди. Чунончи, Тош кент полицияси департамен- 
тига етказилишича, мана шундай гурухдардан бирини 
укитувчи Ах,маджонов бошк,арган ва у, асосан, миллий 
зиёлилар х,амда укувчи ёшлар вакилларидан таркиб 
топган. К,ук,ондаги махфий гурух, 50 киш идан иборат 
булган. Андижондаги жадидларнинг яш ирин таш кило- 
ти «Таракдийпарвар» деб аталиб, махфий ишлар буйича 
полиция булимининг маълумотларига к,араганда, унинг 
рах,барларидан бири Убайдулла Хужаев (Убайдуллаху- 
ж а — Асадуллахужаев) булган. Шунингдек, подшо ай- 
рок,чилари 1909— 1916 йиллар давомида мударрис ва 
мактаб ук,итувчиларининг улкани бошк,аришда исло- 
х,отлар утказиш кераклиги х,акида тарриботлар олиб 
бораётганликларини бир неча маротаба хукуматга ет- 
казганлар4.
М арказий Осиё жадидчилигига 1905— 1911 йиллар- 
даги Туркия ва Эрон инкдлоблари сезиларли таъсир 
курсатди. Бу мамлакатлардаги миллий зиёлилар ва- 
киллари монарх х,окимиятининг конституцион доира-
152


да чекланишига, миллий буржуазиянинг ик,тисодий куд- 
ратини мусталкамлаш учун ш арт-ш ароитларни кулга 
киритиш га эриш иш ни уз олдиларига мак,сад к,илиб 
куйганлар. Бирок, уларнинг таж рибалари Туркистон 
жадидлари томонидан механик тарзда кучириб олин- 
мади. Улар Шарк, ва Европа мамлакатларининг мус- 
тамлакачиликка кдрши кураш хдмда демократик хдра- 
кат амалиётидан улка ш ароитларига мувофик, келув- 
чиларини танлаб олдилар, ш ароитга турри келмайди- 
ганларидан воз кечдилар ёки бир оз узгартириб кдбул 
к,илдилар.
Россия Ф евраль демократик инкдл.оби арафасида, 
Туркистон жадидчилиги етук сиёсий хдракатга айлан- 
ди. Агар Биринчи Жах,он урушидан кейин жадидлар 
парламентар монархия учун кураш ган булсалар, Ф ев­
раль инкилобидан кейин Туркистон жадидларининг 
«таракдийпарварлар» ок,имини таш кил к,илган ради­
кал к,исми анча кенг кдмровли, бир кдтор сиёсий 
талабларни илгари сурди. Улар кдторига махдллий 
ах,оли х,ук,укдарини кенгайтириш, улкани бошк,ариш 
юзасидан асосли ислох,отлар утказиш, улкага Давлат 
Думасидан ах,оли сонига к,араб урин бериш, асосий 
демократик эркинликлар, аввало, миллий матбуот эр - 
кинлигини таъминлаш, чоризмни конституцион тузум 
билан алмаштириш кабилар кирарди. Шу даврда ж а ­
дидлар Россия ф едератив тузумини ва унда Туркис- 
тоннинг урнини кдндай тасаввур кдлганлар? Улар­
нинг фикрича, хар бир шах,ар ва уездадн бир нечта- 
дан вакил сайлаш керак ва Тошкентда Туркистон учун 
ярокди амалий натиж а берадиган солик к,онунлари ва 
фармонлар чик,ара оладиган катта марказ ва мажлис 
(бизнинг ф икримизча, парламент кузда тутиляпти. — 
Д. А.) ташкил этиш керак. Бундай мажлис Россия хуку- 
мати ва мусулмонлар уртасида воситачи булади. Бу 
Туркистоннинг фаровонлигига хизмат кдлувчи Туркис­
тон маъмуриятини мустах,камлайди5.
Бирок, М. Бех,будий таъкидлаганидек, х,ак,к,а эри- 
шиш учун к,айси миллатга мансублигига к,арамай, б а р ­
ча ах,оли ижтимоий курашга фаол кириш иш и керак 
ва рус ах,олиси билан бирлашиб, хдр бир уезддан 
вакил сайланган «Туркистон мусулмонлари ш уроси»- 
ни таш кил этиш лозим. Унинг фикрича, Россия д е­
мократик давлати доирасида мухторият сифатида шакл- 
ланиш ва мустак,иликка бориш йулидаги биринчи
153


шарт — ички кдрама-кдрш иликлар ва келиш мовчи- 
ликларни бартараф этишдир.
К уриниб турибдики, Бех,будий миллий озодлик 
хдракатидаги тарк,окдик кдйтадан мустамлака бош кд- 
рувига олиб келиш ини жуда яхши тушунган. Агар «бу­
тун Туркистон халк,и иттифок, этса, к,он тукилмас. Ер 
ва амлок хдм так,сим булмай к,олур. Они хдм раво 
топур. М инг карра доду бедодки, ихтилоф этмок, учун 
иттифок, этканимиз ва ихтилофимиз сабаби ила бад- 
бахтликга дучор булурмиз»6.
Февраль демократик инкдлоби натижасида Россияда 
янги давлат тузуми урнатилганлиги давлат шаклида 
мухторият олишга умид борлаган жадидларни рухдан- 
тириб юборди. Айни пайтда, миллий сиёсий партия- 
лар ва ташкилотлар, жумладан, жадидлар томонидан 
«Шурой Исломия», «Иттифок,» каби бир кдтор таш ­
килотлар тузилди. Бу пайтга келганда жадидлар туб 
ерли ах,оли иж тимоий таркибининг турли кдтламлари- 
ни уз ортларидан эргаш тира олдилар, улар онгида му- 
сулмонлар бирлигини мустах,камлаш, жипслаш тириш
х,иссини уйротдилар. Аммо жадидлар тез кунларда ту- 
шундиларки, Россиядаги Мувак,к,ат х,укумат хдм, унинг 
Туркистондаги Мувак,к,ат К,умитаси хам улкада аввал- 
гидек мустамлакачилик сиёсатини давом эттириш йули- 
ни тутмокда. Чунончи, бу сиёсати Таъсис мажлисини 
чак,иришга тайёргарликда як,к,ол намоён булди. Шу 
вакддан жадидлар учун мустакдллик ва мухторият ё 
х,аёт, ё мамот муаммосига айланди ва жадал сиёсий 
жанглар бошланди. Улар х,укуматнинг мустамлакачи­
лик сиёсатини к,аттик, танк,ид остига олдилар ва Тур­
кистоннинг Россия Д ем ократик Ф едератив Республи­
каси таркибида миллий-х,удудий мухторият мак,омини 
олиш учун астойдил х,аракат к,илишга киришдилар. 
Ж адидларнинг дастурий х,ужжатларида дик,кдт-эъти- 
бор миллий-х,удудий мухториятнинг асосий тамойил- 
ларини амалга ош ириш механизмлари — Туркистон 
Федератив Республикаси имкониятига тааллукди булган 
масалалар буйича к,онунлар чикдриш ни амалга ош и­
риш учун чак,ирилган мустак,ил ваколатли улка х,оки- 
миятининг олий органлари, бошк,арув ва суд м еха- 
низмларини ишлаб чик,иш, уз давлат тузилишини бар- 
по этишга к,аратилди. Бошк,арувнинг пойдевори си ф а­
тида республика шакли танлаб олинди. Демократик 
х,ук,ук, ва эркинликлар берилган ва конституцион ж и -
154


хатдан кафолатланиш и лозим булган демократик ж а - 
миятни шакллантириш — устувор мак,сад килиб бел- 
гиланди. Туркистон жадидлари давлат мустак,иллиги 
х.акидаги уз тасаввурларини хаётга татбик, этишни мам- 
лакатдаги турли ижтимоий кучлар уртасида тинчлик 
ва келишувчилик, демократик асосда шакллантирил- 
ган Россия Таъсис маж лисини чак,ириш билан боБла- 
ганликлари х,ам диккатга сазовор. Уша пайтда, жадид- 
ларнинг таракдийпарвар намояндалари «шурои И сло- 
мия», консерватив к,исми «Шурои Уламо» таш килотла- 
рига аж ралиб кетган эдилар. Аммо Таъсис мажлисида 
урин олиш масаласининг мух,имлигини англаш, бу икки 
жадидчилик окдшининг кушилишига ва «Турк Адами 
марказияти» номи билан аталувчи ягона Туркистон 
Ф едералистлари партиясининг таш кил этилишига олиб 
келди.
Бирок,, Туркистондаги октябрь вок,еалари ва боль- 
ш евикларнинг х,окимиятни эгаллаши уларга уз мак,- 
садларини охиригача амалга оширишларига имкон бер- 
мади. Шунга к,арамай, улар янги болыпевиклар х,оки- 
миятининг «М иллатларнинг уз такдирини узи белги- 
лаши туррисида »ги декларациясида курсатилган х,у- 
к,укдаридан фойдаланиб, маркази К,ук,онда булган, Тур­
кистон М ухторияти деб аталган мустак,ил мухтор р е с ­
публика эълон килдилар.
Ж адидчиликнинг ф еном ени шундаки, кейинги уч 
аср ичида бу оким биринчи булиб миллий демократик 
давлатчилик куришга уринди, ягона мустак,ил Туркис­
тон учун курашди ва у миллий мустак,иллик роясига 
асос солди, уйк,удаги Шарк,ни уйронишга ва харакат- 
ланишга, озодлик, миллий рурур, уз буюк аждодлари, 
бой м данияти ва, умуман, м устам лака тузум н и н г 
тазйикд остида унутилган барча к,адриятларини хо- 
тирлашга ундади. Ж адидлар таълимоти — уз замона- 
сининг х,ак,ик,ий таълимоти эди. Чунки у нафак,ат та- 
ракдийпарвар шахслар, балки ф икрловчи ёшларни, 
шунингдек, барча таракдийпарвар зиёлиларни уз ке- 
тидан эргаш тира олди.
Агар жадидлар фаолиятининг маърифатчилик бос- 
к,ичида Туркистон халк,ини бирлаштириш ф икри маъ- 
навий хусусиятга эга булган булса, 1917— 1918 йил­
ларда у Туркистон М ухториятининг миллий м анф аат- 
ларини 
Х.ИМОЯ 
к,илишнинг асосий шартларидан бири 
булиб к,олди. М. Бех,будий х,еч ким, х,еч к,андай х,оки-
155


мият халкда уз ихтиёри билан мустак,иллик бермасли- 
гини таъкидлаган. Тарихдан яхши маълумки, деб ёзади 
у, «Х,ак, олинур, берилмайдур. Х,ар миллат ва мамла­
кат халк,и узининг х,ук,уки, дини ва сиёсатини хдракат 
ва иттифок, ила боищалардан олади... Биз мусулмон- 
лар, хусусан, Туркистон мусулмонлари, истаймизки, 
х,еч бир киш и бизнинг дин ва миллатимизга зулм тах,- 
дид к,илмасун ва бизни х,ам бопщаларга тахдид к,ил- 
мок,к,а асло ф икр ва ниятимиз йук,»7.
М устакиллик кураш иб к,улга киритилади ва бунда 
муваффак,ият к,озониш бирлаша олиш имизга 
6
o f a h k
„ 
деб ук,тиради у. Узбеклар, к,ирризлар, к,озокдар, турк- 
манлар х,амда Европа миллатлари вакилларига муро- 
ж аат к,илар экан, Бех,будий мухториятни сакдаш учун 
вакдинчалик келишмовчиликлардан ва бах,слардан воз 
кечиш га чак,иради. Куринадики, жадидларнинг к,араш- 
ларида бу ф икр к,уйидан юк,ори даражага, м аъриф ат- 
чилик доирасидан сиёсат доирасига чик,иб борган, яъни 
Туркистон М ухторияти давлатчилигининг такдири Тур­
кистон жамиятидаги бирлик ва хдмжихдтлик билан 
турридан-тутри борлик, х,олда к,аралади.
Ж ад и д лар н и н г Т уркистондаги давлат курилиш и 
туррисидаги хулосаларга келишида, улканинг ик,тисо- 
дий ривож ланиш ини кузатиш лари мух,им ах,амият касб 
этган. Убайдулла Х уж аевнинг мак,олаларидан бири 
(1915), улка зиёлиларининг ик,тисодий ах,воли ва ха- 
рактери туррисида тула тасаввур беради. Бу х,акда 
объектив тасаввур х,осил килиш мак,садини уз олдига 
к,уйган У. Хужаев К,ук,он, Андижон ва Наманганга бо- 
риб, вазиятни уз кузи билан курган. Ик,тисодий сох,а- 
да иш нинг х,олатини урганиш уни бутун Туркистонда 
мусулмонлар х,аддан ташк,ари OFHp ик,тисодий ш аро- 
итларда яшаётганлиги х,ак,идаги к,айгули хулосага олиб 
келди. Айник,са, К,ук,он ах,олиси к,олокдиги билан ало- 
х,ида аж ралиб туради. Заводлар, пахта тозалаш саноа- 
ти Европа миллатлари вакилларининг к,ули остида. Нима 
учун мусулмонлар шу уринда суст, таш аббуссиз ва 
заиф? — деб хитоб килади муаллиф8. Унинг тасавву- 
рича, бунинг сабаби, улар томонидан тирипщокдик, 
фаоллик ва мех,натгина х,олатни узгартириш и мумкин 
эканлигини тушунмасликдадир. Андижон мусулмонла- 
рининг ах,воли анча яхши. Гарчи, Наманган, мак,ола 
муаллифининг сузларига Караганда, илмий таф аккур 
ва умуман, маданият тарак,к,иётининг дараж аси жих,а-
156


тидан анча ортда к,олаётган булса х,ам, бу ерда савдо, 
тадбиркорлик, бизнес, ишлаб чикдриш туб ерли ах,оли 
кул остида жамланган ва муваффак,иятли ривож лан- 
мокда. Бирок, барча шахдрларда маданий хдётнинг пеш- 
сах,насига уз «миллий ва маданий камчиликлари»ни 
англаётган ва уларни аста-секи н ислох, этишга ури- 
наётган ёшлар чик,мокда эдилар. Убайдулла Хужаев, 
бу ш ахдрларнинг ёш ларига Тошкентнинг, унинг зи ё- 
лиларининг салмокди таъсири булаётганлигини курса- 
тиб утади. Маданий ва илмий жих,атдан крлокдик улар­
ни илм эгаллашга интилиш, маърифатпарварлик ф ао- 
лияти билан шурулланиш сари бошламокда, деган ф и к- 
ри билан келишмаслик мумкин эмас. Унинг бутун Тур­
кистон м аъриф ат билан ёнаётганлигига ва унинг алан- 
галари учмаслигига имони комил булган. Ж адидлар 
Туркистоннинг келажаги хукукдш билимларга 
6
o f a h k

деб х,исоблардилар.
Бех,будий узининг «К,онуни Оврупо», «Х,ак, олинур, 
берилмас!», «Лойихд», «К,ози ва бийлар х,акдд,а лойих,а» 
мак,олаларида Туркистонда вужудга келган хукук, со- 
х,асидаги орир в а зи я т х,ак,ида ёзади . Ш унингдек, 
х,ук,укнй масалаларни х,ал кдлишни элликбоши ва к,ози- 
ларнинг ихтиёрига бутунлай топш ириб к,уйилганлиги 
ок,ибатида, улар наф акат диний, балки маиший м аса­
лаларни х,ам порахурлик асосида х,ал к,илаётганликла- 
ри учун рус хукуматини танк,ид к,илади. Бех,будий- 
нинг шариатда Россия сиёсати ва рус маданиятига м у­
вофик, келмайдиган, лекин мусулмонлар талабларига 
жавоб берадиган к,онун-к,оидалар бор эканлигига им о­
ни комил. Ислом к,онунчилигига оид чук,ур билимлар­
га эга булиш, унга крнунбузарликларни, к,озилар то ­
монидан ш ахсий манф аатлари йулида ш ариат норм а- 
ларини сохталаштириб талк,ин этишларини аён куриб 
туриш га имкон берган.
Бу 
гпу
для ишнинг х,олатини синчиклаб тахдил этиш 
Бех,будийни к,озилик судлари тизимини бекор к,илиш 
зарурлиги, уларнинг урнига Туркистондаги 5 та вило- 
ятнинг х,ар бирида аппеляция комиссияси ташкил этил­
ган давлат судларини тузиш, округ судларини назорат 
килиит учун раис, уринбосар ва учта суд аъзосидан 
иборат Олий суд палатаси очиш кераклиги х,ак,идаги 
хулосага олиб келди9. Волост сайловларида, муаллиф- 
нинг фикрича, 20 ёшга етган х,ар бир туркистонлик 
кдтнашиши лозим.
157


Ж адидларнинг дикдат марказида яна маданий мерос 
ва халкдганг уз-у зи н и англаши тутрисидаги мух,им ма- 
салалар хдм турган. Мух,иддин Дарсаодат китобхонлар- 
га халк, кдй дараж ада улкан маданий ва илмий меросга 
эга эканлигини эслатиб утган эди. Унга кура, Форобий, 
Ибн Сино, Улутбеклар хдк,икдтан хдм Урта Осиёдаги 
иж тим оий ва илмий ислох,отларнинг асосчиларидир. 
Унинг адолатли фикрича, бу м утафаккирларнинг асар- 
ларини урганиш улка таракди ёти н и иж обий томонга 
илгари суради, халк,нинг миллий узлигини англашини 
юк,ори поронага кутаради. Ш у орада, Петербургда утка- 
зилган Бутун Россия мусулмонлари съездида (1914), унинг 
маълумотларига кдраганда, Туркистондан атиги иккита 
вакил ииггирок этган. Бу салбий факт, — дейди мак,ола 
муаллифи ва халк,ни иж тим оий онгдаги туррунликни 
енгиб, фаол хдракат к,илишга чак,иради10.
Ж адидлар таракдиётнинг мух,им омилларидан ва 
миллий давлатчиликнинг белгиларидан бири деб, мил­
лий матбуот ва халк, таълимини ривож лантириш ни хдм 
х,исоблаганлар. Тож Ризобадли «Миллий матбуотсиз 
миллатнинг узи йук,", — деб ёзганида, анча илгарига 
назар ташлаган эди. Аммо Туркистоннинг туррунлик, 
Колокдик ва жах,олат гирдобидан чик,иб кетишига нима 
халак,ит беради? Таракк,иёт сари к,олокдикни ёриб ути- 
шига йул бермаётган омиллар сабабини жадидлар ни- 
мада курдилар? Биринчи навбатда, гуёки ш ариат б и ­
лан х,имоялангандай туюлувчи, бирок, аслида мусул­
мон к,онун-к,оидаларига ёт, ш унингсиз х;ам киш илар- 
нинг енгил булмаган хаётини янада орирлаштираётган 
кераксиз ва зарарли урф-одатларда. «Нима бизни ке- 
мираяпти ва оркдга тортаяпти?». Мах,мудхужа Бех,бу- 
дий мана шундай савол к,уяди ва дабдабали туй ва 
дафн маросимларини назарда тутиб, бу саволга, бу- 
тунлай ортик,ча расм -русум лар ва уларга кетадиган 
сарф -хараж атлар, — деб ж авоб беради12. Куръон ва 
х,адисларга асосланиб у оилаларнинг хонавайрон булиш 
хавф ини солувчи шу каби х,одисаларнинг кераксизли - 
гини тушунтиради. Ортик,ча тантаналарга сарф ланаёт- 
ган мабларлардан таълим сох,асида фойдаланиш зарур, 
мусулмонлар уз таф аккурини кдйта к,уришлари ло- 
зим, деган 
foh
жадидларнинг ва х,аракат рах,бари м аъ- 
риф атпарвар Бех,будийнинг барча ишларида уз акси- 
ни топган.
Ж адидларнинг Туркистонни маданий ва ик,тисодий
158


х,олатини бах,олаши, танк,идий куз билан кдраши, улар- 
ни куйидаги хулосага олиб келади: Туркистон — бу мо- 
х,иятан мустамлака ва Россия маъмуриятининг бошк,арув 
тизими, миллий эх,тиёжларига ж авоб бермайди. Бу м а­
салалар ю кррида айтилгандек Ф евраль инкдлоби ара- 
фасида, айник,са, кескин куйилган. Шу йилларда янги 
услубдаги дунёвий таълим, миллий узига хосликнинг энг 
яхши томонларини мустах,камлаш, маданиятни ж орий 
этиш учун хдракат жадидчиликнинг негизига куйилган 
сиёсий мустакдллик демократик бошкдрув шакллари учун 
кураш гоялари билан бирга содир булди.
Аммо бу роялар маълум сиёсий сабабларга кура 
амалга ошмади. Лекин Туркистон М ухторияти маклу- 
биятга учрагандан сунг хдм улар давлат кдндай булмоги 
хдк,ида ф икр юргиздилар, Бу уринда М. Бех,будийни
1918 йилда ёзган, шу масалада мух,им ах,амиятга эга 
булган бир мак,оласига мурож аат этамиз. Унда н аф а- 
кдт давлатчиликнинг асосий шартлари булмиш ик,ти- 
содий масалалар, балки бу масалалар большевиклар 
х,окимияти томонидан к,андай х,ал этилаётганлигини 
танкидий бах,олаб, уларни кдндай х,ал этиш кераклиги 
х;ак,идаги кдраш ларни ифода этади.
Туркистон М ухториятининг х,алокатидан сунг, 1918 
йилнинг июлида М. Бех,будий узининг Балла, х,арбий 
соликдарга оид к,арашларини жамулжам иф ода этув- 
чи «Балла, аскарлик, ер ва тазминоти х,арбия» номли 
мак,оласини ёзади.
Тошкентга таълим масалаларига баБишланган к,урул- 
Тойда иш тирок этиш учун келган Бех,будий Туркистон 
компартиясининг раиси И. О. Тоболин к,абулида булиб, 
узининг мазкур масалалар хусусидаги мулох,азалари- 
ни билдирди ва сух,батини уз мак,оласида тула ифода 
этди. Ф икрим изча, уш бу ф и кр л ар тусатдан пайдо 
булган мулохдзалар эмас, балки Бех,будийнинг узок, 
йиллик м аърифатпарварлик ва сиёсий фаолияти даво­
мида ортгирган таж рибаси (унинг узининг таъкидла- 
шича, 25 йиллик тажриба) хдмда Туркистон М ухтори­
яти таж рибасига асосланган кдраш лари эди. М азкур 
кдрашлар барча жадидларнинг ушбу мух,им, биронта 
давлат уларни х,ал этмасдан туриб мавжуд була ол- 
майдиган масалаларига оид ф икрларини узида акс эт- 
тирар эди.
Уз таклифларини баён к,илар экан, Бех,будий, Тобо- 
линнинг эътиборини биринчи навбатда халк,нинг маъ-
159


навий, диний, маиший анъаналари билан х,исоблашиш 
зарурлигига к,аратади: «Туркистоннинг х,озирги дохи- 
лий ва хориж ий душманлари ах,волини ва халойик,нинг 
ах,воли рух,ия ва эътик,одий ва маишиятида бир оз 
булса хдм ахдмият бермак ва риоя к,илмок, кераклигини 
билдирдим»13. Унинг ик,тисодиёт, хусусан галла бораси- 
даги нук,таи-назари больш евикларнинг кдраш ларига 
бутунлай зиддир. У озик,-овкдт кумиталари томонидан 
калла, донни национализация к,илишга кдтъиян кдрши 
эди. Бех,будий Туркистоннинг баъзи туманларида дех,- 
крнлардан дон тулик, тортиб олинаётганлиги х,ак,идаги 
м иш -миш лардан таш виш га тушиб, куйидаги таклиф - 
ларни киритади: бозор очик, булиши керак, вилоятлар 
ва уездлардан галла олиб чик,иб кетиш ни таък,икдаш 
зарур, нархлар эркин булиши ва хусусий новвойхона- 
ларни таък,икдаш х,ак,идаги к,арор бекор к,илиниши 
лозим. Узининг бу таклиф ларини Бех,будий шундай 
ифодалайди: «Бул тугринда маним таклифим шу булди- 
ки: Бозор очик, булсун, аммо вилоят ва уезддан галла 
чик,арилмасун ва омбордорлардан калла олиш ман кцлин- 
сун. Такса (к,атьий бах,о) асло булмасун. Факдт калла 
эккан дех,к,онлар бир ботмон экилган ердан турт пуд 
калла такса ю засидан берсунларким, бу х,ам аввало, 
дафтар булуб, сунгра берилсун»14.
Бех,будий, шунингдек, армияга чак,ириш тукрисида 
х,ам уз мулох,азаларини билдиради. Унинг фикрича, 
хдли янги х,окимиятга куникмаган ах,олини маж бурий 
равишда армияга чак,ириш зиён келтиради. Унинг урни- 
га Бех,будий кунгилли армия тузиш, хдрбий соликдар- 
ни йук, кд
1
лишни таклиф кнлади, чунки к,имматчилик 
ва очлик халк,нинг х,олдан тойиш ва кдшшокданиб 
к,олишига олиб келди: «Иккинчи, аскар м асъаласи- 
дирки, бу х,ар нарсадан мух,им ва мунунг умумий були­
ши лозим, — деб ёзади у уз мак,оласида. — Аммо 
мусулмонлар х,ануз шунга урганмаган... Ш унинг учун 
таклиф кд^ламанки, то халк, урганиб, бироз ах^ол узгар- 
гунча умумий аскар олинмай, кунгилли тарикдшда тар- 
киб ва ташвик, билан х,ам халк,нинг ах,волига к,араб 
олинса эди... Самарк,анддин янгидан таъминоти олин- 
маса эди...
Халк, х,ам очлик ва к,имматчилик ва шунга ухшаш 
огирликлардан хориган ва асабийлашгандур. Ок,ча к е ­
р а к булса, бошк,а йуллар билан солик тарик,инда 
тупланмоки мумкиндур»15.
160


Ерни национализация килинишга к,арши чикдр экан, 
Бех,будий ерларнинг х,олати ва ер эгаларининг ах,во- 
лини статистик тахдил йули билан урганиб чик,иш за- 
рурлигини курсатиб утади ва Тоболиндан кичик кор- 
хоналар, устахоналар ва тегирмонларни национализа­
ция кдлиш ни тухтатишни сурайди: «Мана ушбу иш - 
лар х,ам х,озирги х,укуматнинг сиёсатида зарарликдур. 
То таък,икданиб Туркистоннинг умум халк,и ва ери 
статистик х,исоби-ла руйхат булиб, крнуний бир кдрор 
чик,арилрунча, кичик дехдонларнинг ва кичик тегир- 
мон ва кичик корхона ва устахоналарнинг «нотсиёли- 
затсия»си (ёйинки так,сими) мавк,уф к,олдурилса эди»16. 
Бех,будий озик,-овк,ат разверсткаси, ерни национали­
зация кдлиш х,укумат билан халк, уртасида кутилмаган 
тук,нашувларга сабаб булиши ва омманинг х,алокатли 
тарзда к,ашшокдашиб к,олишига олиб келади, деб огох,- 
лантирганди. Унинг бу башоратлари хдк,ик,атга айлан- 
ди. Аммо уша пайтда у голлдлиллик билан Тоболин 
унинг таклифларига хайрихохдик билан к,аради, деб 
уйлаган эди. Унинг мазкур масалалар буйича нук,таи 
назари жадидларнинг ик,тисодиётга оид концепцияси- 
нинг таркибий кисми уларок,, улкани «советчасига» 
мустамлака к,илишга к,аратилган большевистик кон- 
цепцияга мутлак,о мос келмас ва к,арама-к,арши эди.
Урта Осиёда жадидчилик серк,ирра булиб, унинг 
асосий ок^имлари — Бухоро ва Хива жадидчилиги эди. 
Бухоро ва Хива жадидчилиги уз хусусиятлари ва ри- 
вожланиш шаклларига эга булиб, амирликлардаги ик,ти- 
содий, сиёсий ва жамиятнинг ахлок,ий ах,воли билан 
боглик, эди.
Файзулла Х ужаевнинг Бухорода жадидчиликнинг 
ю зага келишига хонликнинг ик,тисодий негизи, ж ам и- 
ят тарак,к,иётига тусик, булиб турган «гайри табиий ва 
дах,шатли тартибсизликлар» сабаб булган, деган ф и к- 
рини инкор этиш к,ийин. Айни пайтда, Бухоро Урта 
Осиёнинг к,ок, уртаси, к,адимий савдо йулларининг мар- 
казида жойлашганини, ах;олининг асосий к,исми са- 
водсиз булса-да, ю ксак ар аб-ф о р с маданиятининг и з- 
лари х,ар к,адамда учраб тургани х,ам бу хдракатга 
замин яратган. Ана шу ш ароит ва кддимдан зулм асо- 
сида х,укм суриб келган, сиёсий мак,садларни кузлаб 
рус найзалари билан к,урикданган Бухоро амирлигида 
ж адидчилик ривож ланди. Х,ар к,анча аж аблан арли
булмасин, Ф. Хужаев фикрича, айнан шу сабабларга
6 - 2 4 2 4
161


кура «Урта О сиёни банклар, дех,к,онлардан хом ашё 
сотиб олувчи савдо идоралари билан к,оплаб олган ва 
Урта О сиёга уз мануфактураси, бошкд ф абрикантлар- 
ни келтираётган рус капитализми «тобора кучайиб, 
жамиятнинг илБор к,исмини уйлантириб куйди, ж а- 
дидчиликка сабаб булди».
Бухоро жадидчилиги Туркистонга кдраганда кеч- 
рок, ю зага келган булса-да, ж ам оат х,аётидаги 
ofhp
мух,ит унинг тарак,к,иётини тезлаш тирди ва бу хдракат 
1915 йилдан бошлаб маданиятдан сиёсатга кдраб йул 
тутди. Бухоро жадидлари, хусусан, Ф итрат асарларида 
наф акдт маънавий х,аёт, балки к,онунчилик, савдо ва 
бошкдрув усуллари х,ам танкдд остига олинди.
Тарихнинг курсатиш ича, жадидчилик х,аракатида 
оркдга йул йук, эди: у маърифатчилик ва тор доирада- 
ги маданийлаш тиришдан иш бошлаб, сиёсий х,аракат- 
га айланди, уз олдига ж ам ият ва уни бошк,аришни 
к,айта к,уришдек вазиф аларни к,уйди. Ж адидчилик Та- 
т а р и с т о н д а «М усулм он и тти ф ок,и », Т у р к и с т о н д а
«Ш урой Исломия» ва боища партияларни ю зага кел- 
тирган булса, Бухорода «Ёш бухороликлар» партияси- 
ни вуж удга келтирди. Бирок; си ёсий талаблар, шу 
партиялар пайдо булгачгина к,уйила бошланди, деб 
х,исоблаш хато булур эди. Бундай талаблар аввалбош- 
данок ю зага келган эди. 1910 йилдан кейин жадидчи- 
лик таш килий туе олгач, «жадидларнинг энг илрор к,ис- 
мининг программа максимумида асосий урин тутган 
foh
Бухорода Fap6 намунасидаги капитализм ва де- 
м ократияни ривож лантириш эди».
Ж адид таш килотларининг мак,садлари кенгайиб, 
сиёсий туе олганлигининг сабаби иккита эди: бирин- 
чидан, 1914— 1915 йилларда жадидчилик бошидан ке- 
чирган инк,ироз — газеталар ва янги усул мактабла- 
рининг беркитилиш х,оллари, х,окимият жадидларнинг 
билимсизлик ва рафлатга к,арши кураш фаолиятини 
кенгайтириш га йул бермаслиги, шунингдек, бусиз ж а - 
миятда х,еч к,андай узгариш ларга эриш иб булмаслиги- 
ни курсатди. Иккинчидан, жадидчилик х,аракатига хо- 
риж да ук,иб, чет элдаги миллий тарак,к,ийпарвар хдра- 
катлар таж рибасини урганиб к,айтган, ёш куч ок,ими 
келиб к,ушилди. Улар маданийлаштириш доирасида чек- 
ланиб к,олмай, аник, сиёсий вазиф алар к,уйишни талаб 
к,илдилар. Соликдарни камайтириш, амалдорлар зул- 
мини чеклаш, дех,к,онлар х,аётини енгиллаштириш —
162


шу талаблар жумласидан эди. Ж адидлар бир-бирига 
зид булган икки ок,имга — эскича фикрлайдиган ва 
Фитрат бошчилигидаги ёшларга ажралди. Натижада, 
узаро келишмовчиликлар юзага келди. Бу х,олат эса 
келишиб олинмаган х,аракатларга сабаб булди. Н ати­
жада, амир м аниф естини куллаш учун зтказилган тинч 
намойиш кувгин этилди ва жадидларга кдрши к,ата- 
Бонлар бошланди. Ж адидлар кекса авлодлардан фарк, 
к,илиб, очик, чик,ишлар тактикасини хато х,исобламас 
эдилар. С. Айнийнинг фикрича, «Фитрат ва Ф. Хужаев 
бошчилигидаги сул гурух, узок,ни кура олмаганлиги ва 
вазиятни нотугри тушунганлиги туфайли жадидлар гу- 
рух,и тор-м ор этилди». Шуни тан олиш лозимки, ёш 
жадидларнинг вакилларига хурмат ва хайрихохдиги- 
миз чексиз булса-да, кейинги йилларнинг тарихий во- 
к,еалари шуни курсатдики, Абдулвох,ид Бурх,онов, Ус- 
м онхужа Пулатхужаев, Мух,иддин Рафоат, М уса Са- 
иджонов, С. Айний ва бошк,алар вазиятни турри бах,о- 
лаганлар, жадидлар ах,олининг асосий к,исми уртасида 
катта таъсирга ва кучга эга эмас эди. Омма рух,оний- 
лар таъсири остида булиб, исталган вак,тда унинг даъ- 
вати билан жадидларга к,арши кутарилиши мумкин эди. 
Ш унинг учун улар них,оятда уйланган, эх,тиёткорона 
хдракатлар, инк,илобсиз, айник,са, к,онли тук,нашувлар- 
сиз, аста-секин, боск,ичма-боск,ич утказиладиган ис- 
лох,отлар тараф дори эди. Аслида, аввалги м аниф еста­
ция, кейин эса Колесов вок,еаларининг таш аббускор- 
лари хам к,уролли кузголондан к,урк,майдиган, инк,ило- 
бий кайфиятдаги сул жадидлар эди. Бирок, бухоро- 
ликлар к,изик,к,он булсалар-да, ташкилотнинг ажралиб 
кетиш ига йул к,уймасликка х,аракат к,илдилар. Абдул- 
вох,ид Бурхоновни ташкилот раиси сифатида к,олдир- 
дилар. Улар 1917 йил мартидаги амир к,атаронидан 
сунг ах,вол кескин узгарганини яхши англаб етдилар. 
«Ж адидчиликнинг ижтимоий базаси торайди, чунки 
савдогар вакиллари кетиб к,олдилар ва уларнинг мод- 
дий ёрдами х,ам тухтади...
Мулкдорлар курашдан четлашдилар. Сул кднот мар- 
казий уринни эгаллади. Ташкилотнинг бундан кейинги 
кенгайиш и ах,олининг мулксиз табак,алари х,исобига 
борди... Ташкилот заифлашди, унинг жамиятга маъ- 
навий таъсири х,ам заифлаш ди» — деб ёзган эди 
Ф. Х уж аев17.
1910— 1917 йилларда олиб борилган 
ofhp
мех,нат,
163


сабот-м атонат, кдтъийлик натиж асида жадидлар Ф. 
Хужаев ибораси билан айтганда, «миллий инк,илобни 
бошкдришга» к,одир булган ёш бухороликларнинг си ё­
сий партиясига айланди.
Бу пайтда Ф. Хужаев ва Ф итрат амирни агдариш ва 
инк,илобни амалга оширишда партия советлар ёрда- 
мидан фойдаланиш га самимий ишонар эди. Бу м аса- 
лада асосий уринни РКП(б) тутгани, Ёш бухороликлар 
эса Бухорони босиб олишда уларга кушимча восита 
булганлигини Ф. Хужаев анча кеч тушунди.
Ёш бухороликларни мак,сади нима эди, улар кдн- 
дай давлатни курмокди булган ва уларнинг давлатчи- 
ликка кдраш ларининг негизи нимага асосланган эди?
Ёш бухороликлар партияси уз ислох,отлар дасту- 
рига эга булиб, уш бу дастур уларнинг Бухоро давла- 
тининг тузилишига оид к,арашларини акс эттирар эди. 
Унинг лойих,асини асосан, Ф итрат ишлаб чик,к,ан ва у 
Ёш бухороликлар партияси М арказий кумитаси томо- 
нидан кдбул к,илинган эди. Шуни х,исобга олиш ло- 
зимки, уш бу дастур жадидлар илгари сурган улкан 
мак,садларнинг фак,ат бир к,исминигина ифода этарди. 
Ш унга кура, улар сиёсий вазият билан х,исоблашган 
х,олда бошк,арувнинг республика шаклини яратиш ёки 
зу р л и к билан у р н а ти ш н и н г глобал в а зи ф а л а р и н и
куймадилар. Файзулла Х уж аев лойих,ани «конституция 
хдкидаги масалани олдиндан х,ал к,илмасдан, бошк,а- 
рувнинг м онархия шаклини узгартирмаган х,олда икки 
асосий мак,садни: Бухородаги х,ук,ук,ий давлатчиликни 
ж орий кдлиш, урта аср шарк, мустабидлигини Европа 
намунасидаги м аърифатли монархия билан алмашти- 
риш ва Бухоро халк,и мех,наткаш оммасининг ф аро- 
вонлигини, маданиятини ош ириш асосида Бухорони 
ик,тисодий, сиёсий, х,арбий жихдтдан мустах,камлаш- 
ни» кузда тутувчи дастур-минимум деб атайди18. Дав- 
лат бош кдруви нук,таи назаридан к,араганда дастур ин- 
к,илобий эмас эди ва амир боищ арувининг х,ук,ук,ий 
асосларига амалда дахл этмади. Аммо ички ишлар со- 
х,асида Бухорода к,атъий маъмурий булинишни утка- 
зиш, х,укумат томонидан маош туланадиган бошк,арув- 
нинг мах,аллий органларини таъсис этиш ва бошк,а- 
рувни марказлаш тириш талаб к,илинган эди. Махдл- 
лий у з-у зи н и бошк,ариш жуда чекланган х,олда кузда 
тутилган эди: ф акдт х,окимиятнинг к,уйи бугини — 
ок,сок,оллар халк, томонидан сайланар эдилар. Адлия
164


органлари илгаридек ш ариат крнунларига суянишлари 
лозим булиб, улар рух,онийларнинг кулида булиши 
кузда тутилганди. Шу билан бирга унта вазирдан ибо- 
рат булган вазирлар Кенгашини ж орий этиш таклиф 
к,илинарди: Дехдончилик вазирлиги, Бакфлар, Х,арбий 
иш лар буйича, Молия, Ички ишлар, Адлия, Алокд 
йуллари вазирлиги, Кон к,азиш ва кдйта ишлаш саноа- 
ти, Таълим, Ташк,и ишлар вазирликлари. Бирок, ва- 
зирларнинг сайланиши ва уларнинг масъулияти айтиб 
утилмаган эди. Гарчи, шундай булса х,ам Ёш бухоро- 
ликлар мамлакатни ик,тисодий ва маданий кдйта таш - 
кил этиш масалаларида катта ж уръат курсатиб, Бухо- 
ро ах,олиси хдётининг барча конкрет сох,аларида хусу- 
сан, солик, сиёсати сох,асида ислох,отлар утказиш би ­
лан халк, оммасининг ах,волини енгиллаштиришга к,ара- 
тилган эди.
Лойих,а, хусусан , давлатга ва м ех,наткаш ларга 
к,арашли булган ерлардан олинадиган соликдарни ка- 
майтиришни, аксинча, «мулк» ерлар (хусусий ер эга- 
ларига тегишли) ва «мулк-хирож» ерларнинг яъни, дав- 
лат мулки булгани х,олда амир томонидан хусусий 
шахсларга берилган ерларнинг бир к,исмидан олина­
диган соликдарни купайтиришни кузда тутарди. Узлаш- 
тирилган, аммо экин экилмаган ерларга солик, солини- 
ши, ёш бухороликларнинг фикрича, уларнинг тезда 
экилишига ёки узларидаги барча ерга ишлов беришга 
знобил булмаган хужаликлар томонидан сотиб ю бори- 
лишига олиб келиши мумкин эди.
Кишлок, хужалиги мах,сулотларини купайтириш , 
экин майдонларини кенгайтириш х,амда 
дехк,ончи- 
ликни интенсивлаштириш, Зараф ш он дарёси сугориш 
тизимини тартибга солиш масалалари х,ам куриб чи- 
к,илди. Кишлок, хужалигини интенсивлаш ни рагбат- 
лантирувчи чора сифатида к,ишлок, хужалиги кредит- 
лари ва ишлов бериш ни механизациялаш, яъни Бухо- 
рода узининг вилоятлардагн куп сонли филиалларига 
эга булган к,ишлок, хужалиги банкини яратиш кузда 
тутилган булиб, бу Бухоро дех,к,онларини «куп сонли 
к,ишлок, судхурларининг чангалидан озод к,илиши» л о ­
зим эди, «бундан ташк,ари Бухорога к,ишлок, хужалиги 
маш иналарини олиб келиш, уларни дех,к,онларга тар- 
катиш ва дех,к,онларни ана шу машиналардан фойда- 
ланишга ургатиш» х,ам куриб чик,илди14.
Ёш бухоро.\икларнинг дастурида таълим масалала-
165


рига катга урин берилган эди. Бунда вак,флар инсти- 
тутига алох,ида ахдмият берилди. Бирок,, Ёш бухоро- 
ликлар ф анни ривож лантириш да вакф лар вазирлиги- 
нинг ролини устун х,исоблаб, таълим вазирлиги билан 
мазкур вазирлик уртасида вазиф аларни аник, чегара- 
лаб куймадилар. Ёш бухороликлар кучли, мустак,ил 
давлатнинг асосий атрибута армия эканлигини, албат- 
та, тушунар эдилар. Амир к,ушинларининг ах^олини 
х^собга олиб, Европа мамлакатларининг, хусусан, Рос- 
сиянинг хдрбий тузилмалари х,ак,ида тасаввурга эга 
булган х,олда улар умумий х,арбий мажбурият, к,умон- 
д онлар та р к и б и учун х,арбий м ак таб л ар ярати ш , 
к,ушинни давлат х,исобидан бок,иш ва ки й и н тари ш
х;амда аскарлар учун туланадиган маошнинг энг кам 
м икдорини белгиланган х,олда армияни комплектлаш- 
тариш нинг Европача усулларини ж орий этишни за- 
рур, деб х,исобладилар. Бунда армиядаги бошбошдок,- 
ликни, амир к,ушинида кенг тарк,алган, юк,ори ман- 
сабдагиларнинг к,уйидагиларга нисбатан ш афкдтсиз му- 
носабатда булишини таг-туги билан йук, кдлиш зарур- 
лиги таъкидланди. Молия сох,асини куриб чикднида Ёш 
бухороликлар Молия вазирлиги иш ини муфассал ло- 
йих,алаштириб бера олмадилар, фак,ат мазкур иш амир- 
нинг ш ахсий мабларларини умумдавлат маблаБларидан 
аж раташ ни так,озо этиши, соликдарни тартибга солиш 
ва к,атъий к,айд кдлиб бориш, бюджетнинг х,ар йили 
эълон к,илинишини кузда тутиши таъкидланди.
Лекин, узининг барча камчиликларига к,арамай Ёш 
бухороликларнинг биринчи дастури миллий демократ- 
лар томонидан Бухорода жамиятни тубдан к,айта ту- 
зиш заруратанинг англаб етилганидан дарак берувчи 
ёркд!Н х,ужжатдир. Иккинчи дастур эндиликда х,ар к,ан- 
дай йул билан булса-да, амирни тахтдан аБдариш ва 
Туркистон большевиклари ёрдамида уз х,окимиятини 
урнатиш ига к,арор к,илган Ёш бухороликларнинг Тур­
кистон М арказий бюроси томонидан тузилган булиб, 
биринчи дастурдан тубдан фарк, к,илар эди. Унинг асо­
сий мак,садлари амирликни агдариб ташлаш, умумхалк, 
сайлов х,укукини ж орий этган, х,укумат таркибига ах,оли 
сонига мутаносиб равишда кириш ган х,олда демокра- 
тик халк, республикасини тузишдан иборат эди. Шунга 
кура уш бу дастур купрок сиёсийлаш ган булиб, Ёш 
бухороликларнинг улар к,урмок,чи булган давлатчиликка 
оид эндиликда аник, булиб к,олган к,арашларини и ф о-
166


да этарди. Туркистонда мух,ожир булиб яшаган йил- 
лари Ёш бухороликлар учун изсиз кетмади. Туркис­
тонда аллакдчон мавжуд булган сиёсий тизимнинг таъ- 
сири сезиларли даражада узини курсатади, бу х,ол дас- 
ту р н и н г к,уйидаги б ан длари д а уз а к си н и топган: 
«Партия Европа капиталистлари билан х,ар кдндай х,ам- 
корликни рад этади, аммо мех,наткашлар озод булиш 
йулида Европа ишчи ва дехдонлари билан биргаликда 
кураш олиб боради», «партия уз ихтиёридаги барча 
куч ва воситалар билан Европа империализми хукм- 
ронлигидан озод булиш учун кураш ади»20. Биринчи 
дастурдан ф аркди уларок,, Еш бухороликлар миллий 
масалага эътибор бериб, партия миллий ва диний ни- 
зонинг х,ар к,андай куриниш ларига йул куймайди ва 
узининг бутун кучи билан «Бухоро Халк, Республика- 
сининг х,ар бир фук,ароси уз хукукдарига кура барча 
билан тенг булиши, унга берилган х,амма х,ук,укдардан 
бирдек фойдаланиши» учун х,аракат килади, дея курса- 
тиб утдилар21. Бухоро жадидларининг дастурига кура, 
х,ук,ук, тубдан ислох, к,илиниши лозим эди. Таъсис м аж - 
лиси томонидан ишлаб чик,илган к,онунлар судлар то ­
монидан сузсиз ижро этилиши, судлар эса «уларнинг 
ишига тапщ аридан булган шахсларнинг х,ар к,андай 
аралашуви ва таъсири»дан мух,офаза этилиши лозим 
эди. Ж иноий судлар икки инстанциядан иборат були­
ши керак эди. Биринчи инстанция судьялари ах,оли 
томонидан сайланиши, иккинчи инстанция судьялари 
биринчилар томонидан курилган ишлар буйича аж - 
римлар чик,ариши кузда тутилганди. 8 соатлик иш ку- 
нининг ж орий этилиши, касаба уюшмаларини тузиш, 
кооперация, давлат томонидан кредитлар бериш каби 
масалалар х,ам ушбу дастурнинг янгилик жих,атларини 
таш кил этарди.
Ишчиларнинг хукукдарини х,имоя к,илиш, мех,нат- 
нинг давлат томонидан мух,офаза этилиши, 18 ёшга 
тулмаган шахсларнинг ёлланма мех,натини такикдаш, 
к,ари ва мех,натга лаёк,атсиз иш чиларнинг давлат су- 
руртаси х,ам кузда тутилган эди22.
Бирок,, Ёш бухороликлар дастурни амалга ош ириш - 
нинг тактикаси масалаларида ягона бир к,арорга кела 
олмадилар. Маълумки, Ёш бухороликларнинг комму­
нисток гурух,и х,ам мавжуд эди ва улар Ёш бухоро­
ликлар партиясининг Туркбю роси томонидан ишлаб 
чик,илган дастур коммунизм гояларига тутри келмай-
167


ди, деб х,исоблар эдилар. М ана игу х,ол икки гурух,- 
нинг бирлашувига туск,инлик к,илди, вахрланки, улар­
нинг мак,сади ягона—амирни тахтдан агдариш эди. Ком- 
мунистик гурух, вакили А. Орипов «дин ва шариат» 
сузлари бирлашув йулидаги бартараф килиб булмай- 
диган тусикдир, деб баёнот берарди23. Ёш бухоролик- 
ларнинг Туркбю роси рах,бари Ф. Хужаев уз партияси- 
нинг мавк,еини сакдашга х,аракат кдлишига кдрамай, 
РКП(б) МК Туркбю росининг маж бурий к,арори билан 
бирлашув амалга ошди ва натижада Россия Коммунис- 
тик партиясининг бир кдсми сифатида Бухоро Ком- 
партияси ташкил этилди. Ана шу пайтдан бошлаб ж а- 
дидларнинг узларининг февралгача булган мавк,елари- 
да к,олган катта к,исми сиёсатдан четлашдилар ва кдта- 
f o h
йилларида худди совет х,окимиятининг сиёсатига 
к у ш и л г а н
жадидлар сингари к,ириб ташланди.
Хива хонлигида жадидлик бир к,адар бошк,ача та- 
рихий ш ароитда XX аср бошларида вужудга келди. Бу 
ерда жадидчилик х,аракати асосан икки окдшдан ибо- 
рат булган. Унинг унг ок,ими хонликда ривож ланаёт- 
ган савдо-саноат корхоналари эгалари х,амда йирик 
мулкдорларнинг вакилларини узига бирлаштирган эди. 
Бу ок^м га Хива хони Асфандиёрнинг бош вазири И с- 
лом Хуж а бош чилик к,илган. Улар мамлакатда хон 
хркимлигини сакдаб к,олган х,олда иж тим оий-икти со- 
дий ислох,отлар утказиш орк,али бозор муносабатла- 
рини ривож ланиш ига кенг йул очиб бериш ни мак,сад 
к, или б к,уйдилар. Хивадаги жадидчиликнинг сул окдми 
эса майда буржуазия, хунармандлар, уламолар ва хал- 
к,нинг урта табак,а вакилларини бирлаштирган эди. Хива 
хонлигидаги шайхулислом — К,озикалон Бобоохун С а­
лимов унинг рах,бари эди. Биринчи жах,он урушигача 
Хива жадидларининг ягона маркази ва дастурий х,уж- 
жатлари булмаган.
Бухородаги жадидчилик х,аракатидан Ёш бухоро- 
ликлар партияси усиб чик,к,ан булса худди шундай 
ж араён Хивада 1914 йил августда такрорланди. Ёш 
хиваликлар партияси жадидларнинг сул ок^мидан ву­
жудга келган эди ва унга Полвонниёз Х,ожи (Полёзх,о- 
жи) Ю супов рах,барлик к,илди. П артиянинг эълон 
к,илинган дастурида Хивада Конституцион монархия 
урнатиш , дем ократик тадбирларни амалга ош ириш
мулжалланган эди.
1917 йил 5 апрелда Хива хони А сфандиёрхон
168


(х,укмронлик даври: 1910— 1918 йй.) Ёш хиваликлар 
партияси йулбошчилари такдим этган маниф естни 
имзолаш га м аж бур булди. М анифестда янги усул 
(жадид) мактаблари очилиши, мамлакатда темир йул, 
почта ва телеграф к,урилиши, давлат хазинаси назо- 
рат остига олиниши, барча амалдорларнинг сайла- 
ниши ва мояна билан таъминланиши, бутун ах;оли- 
нинг ш ариат олдида тенглиги таъкидланган эди. И с- 
лохртларнинг амалга оширилишини назорат к,илиш 
учун 49 вакилдан иборат Идо рай машрутия ташкил 
топди. 8 апрелдан мамлакатни бошкдриш учун Хи- 
вада хон х,узурида М ажлис (раиси — Б. Салимов) 
ва Н озирлар кенгаши (раиси — Х,усаинбек девон- 
беги Матмуродов) тузилди. Бирок, Хива хони Ас- 
ф андиёрхон асосан Ёш хиваликлардан иборат бу 
М ажлис ва Н озирлар К енгаш ини тезда таркатиб 
юборди, Идораи машрутияни тугатди24.
1919 
йилда Ёш хиваликлар партиясининг янги дас- 
тури к,абул к,илинди ва у 1920 йил 8 февралда Тош- 
кентдаги «Известия» газетасида чоп кцлинди. Хива ин- 
килобий партиясининг якин орадаги вазиф алари деб 
номланган мазкур дастур 12 модддддн иборат м ани­
ф ест шаклида баён кдлинган. Бу х,ужжат Ёш хивалик­
лар партиясининг демократик ислохртлар дастури эди. 
Дастурда Хивадаги хон х,окимлигини тугатиш, хон ва 
хонзодалар, беклар ва вазирларга к,арашли барча бой- 
ликларни халк, мулки деб эълон к,илиш, йирик мулк- 
дорлар ерларини камбарал дехдонларга булиб бериш, 
мамлакатда текин даволовчи ш ифохоналар ва бепул 
укитувчи мактаблар очиш, йуллар ва куприклар к,у- 
ришга киришиш, м аж бурий мех,натнинг барча турла- 
рини бекор килиш, хонлик тузумини агдариб ташлаб, 
демократик халк, х,окимияти — республикани барпо 
к,илиш кузга тутилган эди25.
Хива ва Бухоро инк,илоблари ягона сценарий асо- 
сида амалга оширилди ва хивалик жадидларнинг к,ис- 
мати х,ам Бухоро ва Туркистон жадидларининг такди- 
ри билан бир хил булди.
Х,амма хдракатлар х,ам уларнинг йулбошчилари хох,- 
лагандек тутайвермайди. Биз уларнинг хатоларини са- 
нашдан йирок,миз, албатта. Бухоро жадидчилигининг 
охир-окибатидаги хатоси жамиятни янгилашнинг уль- 
траинк,илобий йулини танлаш ва большевик кучларига 
ишониб, улар бопща яна тобе ва ярим мустамлака
169


тузумга олиб келиш ини кура олмаслик эди. Ш унча 
куч-райрат, кон ва жонлар сарфланган х,аракат уз мак," 
садига эриш а олмаганлигига факдт афсусланиш мум- 
кин, лекин жадидчилик ва унинг 
р о я с и
уз даври тари- 
хида ф еном ен тарзида намоён булди.
Ж адидчилик узидаги кдйси белгилари билан ф ав- 
кулодда х,одиса эди? Ж адидларнинг жамиятдаги ин- 
к,ироз ва мутаассибликни шу дараж ада аник, куриш ла- 
рига, диний, х,ук,укдш ва ахлокий нормаларга амалий 
ёндаш ишига нима ёрдам берди? Биринчидан, унинг 
ноёблиги (феномени), аввало, унда роятда юк,ори да- 
ражадаги акд-идрокли, х,ам Шарк,, х,ам Европа мада- 
ниятига хос билимларга эга булган зиёлилар ж ам лан- 
ганлиги билан белгиланади. Утмишга назар солиб, уни 
урганиб, уз даврини тахдил килган жадидлар уз Вата- 
нининг келажаги лойихдсини туза билдилар, унинг ри- 
вожланиш йулларини режалаштирдилар. Уларнинг де- 
ярли барчаси олий диний таълим олганлари, Ж омий, 
Навоий, Ф узулий ш еърияти, кддимги Шарк, мутаф ак- 
кирларининг ф алсаф ий асарлари рух,ида тарбиялан- 
ганлари х,олда, уз билимларини чет эл маданияти, ж ум - 
ладан, х,ам Шарк,, х,ам Fap6 маданияти ютукдари б и ­
лан бойитдилар1.
Уша йиллари анъанавий осиёча ф икрлаш доира- 
сидан чикиб кетувчи Мах^мудхужа Бех,будийнинг «К,о- 
нуни Оврупо» («Европа к,онунлари») мак,оласини ёки 
Абдурауф Ф итратнинг «Рах,бари нажот» рисоласини 
ёзиш га нима сабаблар чорлади ва шунга йул очиб 
берди? Албатта, бу нарса уларнинг бошкд давлат- 
ларнинг турмуш тарзи к,онуниятларини урганишга ин- 
тилишлари, уларнинг энг яхши зиё урурларини узла- 
рининг сермах,сул ва к,адимий маданият тупрогида 
к,уллаш учун урганиш ва тушунишга уринишлари эди. 
Ж адидлар онгида маданиятнинг юк,ори даражадаги 
ютукдари сараланиш и ва уйрунлашуви ю з бердики, 
унинг асосида Туркистондаги тарак,к,иётнинг махсус 
шакллари мулох,аза этилиши ва ишлаб чик,илиши руй 
берди. Бу х,одиса Абдурауф Ф итратнинг «Рах,бари 
нажот» асарида Туркистондаги анъанавий ф алсаф а

Ж адидларнинг аксарияти уз билимларини чет элларда давом 
эттирдилар. Масалан, Исх,ок,хон И брат Ж идда, Истанбул, София, 
Афина, Римда яшаб-ук,иган. Х,индистонда х,ам узок, вак,т яшаган. У 
француз, инглиз, урду, форс, иврит, араб ва бошк,а яна бир к,атор 
тилларни >фганган.
170


х,ак,ида ф икр юритганида, ф ранцуз тарихчиси Ш арль 
Сеньобоснинг уч жилдлик «Сиёсий тарих»ига таян- 
ганлиги мисолида якдол кузга ташланади.
Ривожланган давлат куришдаги уз тояларини амал­
га ош ириш да Туркистон, Бухоро ва Хива жадидлари 
мутаассиблик, локдйдлик, к,олокдикка к,арши кураш - 
га алохида ахдмият берганлар. Бу вазифаларни амалга 
ошириш да улар таракдийпарвар, билимли ёшларга 
таянганлар. Улар уз ишларида Европа давлатлари та- 
рак,к,иётга к,андай йуллар билан етиб келганлигини 
акс эттириб, тарихий мисоллар келтирганлар. Ж а ­
дидлар тил урганиш ва ф ан -тех н и ка таракд и ёти - 
нинг ах,амиятига алох,ида эътибор бериб, Туркис- 
тоннинг утмишдаги хдмда замонавий х,олатининг узи- 
га хос томонларини х,исобга олган х,олда, унинг к е- 
лажагини куйидагича программалаштирганлар: кучли 
дунёвий хокимият, хусусий мулкнинг дахлсизлиги, 
банк капиталининг эркинлиги тамойилларига асос- 
ланган озод, мустак,ил давлат куриш. Бу давлат ис- 
ломга хурматини сакдаган х,олда барча йуналишдаги 
м аданиятларнинг эркин ривож ланиш ига х ай ри хох 
булиши лозим эди. Ж адидлар халк,нинг маданият 
дараж асини халк,аро савияга кутариш ни орзу к,ил- 
ганлар, бунинг учун эса ёшларни Европанинг энг 
яхши ук,ув масканларида укдтишни зарур, деб хисоб- 
лаганлар. Улар давлат келажаги ёшлар кулидалиги- 
ни жуда яхш и англаганлар.
Уларнинг фаолияти ва дастури келаж ак учун наму- 
на булди. Ж адидлар томонидан жамиятда пишиб етил- 
ган ижтимоий вазиф аларни эволюцион-ислохртчилик 
тамойиллари асосида х,ал этиш ишлаб чикдлгани, улар­
нинг ф орм ацион-институтци он ал узгартириш ларни, 
м устам лака тузум ни тубдан йук,отиш нинг мак,бул 
йулларини танлай билганликлари, шубх,асиз уларнинг 
тарихий хизматларидир.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish