Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари


бозор иктисодиёти товар муомаласи, и^ти-



Download 9,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/70
Sana03.04.2022
Hajmi9,88 Mb.
#526811
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

бозор иктисодиёти товар муомаласи, и^ти-
содий ало^а усулигина булиб цолмай, балки у иктисодий ти-
зимдир, яъни иктисодиёт тизимига хос барча хусусиятларни
узида акс эттирувчи ва ицтисодиётнинг барча томонларига
таъсир этиб, узига к,амраб олувчи иктисодий тизимдир. 
Бун­
дай фикрни П. Самуэльсон, Р. М акконелл, Л. Брю, Ф. Кот- 
ляр, В. Фальцман, А. Лившиц, Д. Ч ерников каби рарб ва рус 
икгисодчи олимлар илгари сурадилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бозор ик^исодиёти ик^исодий сохалар ва тармокдарнинг 
узаро боглик^шги асосидаги бирликдир.
Демак, бозор икгисодиёти деганда шуни тушунишимиз 
керакки, бу аввало бозор усулидаги ик,тисодиёт, бозор му- 
носабатлари асосида ривожланаётган ик^исодиётдир. Ик^и- 
содиётнинг айрим ^исмлари ёки айрим ХУДУД иктисодиёти- 
да бозор муносабатларининг таъсир этиши эмас, балки ик^и- 
сод иётни нг а с о си й ва к^пчилик ки см и д а ёки асосан 
ик^исодиётнинг бозор муносабатлари асосида тула ривож- 
ланишидир. Бундай холда икд'исодиёт бозор мазмунига эга 
булади, чунки бозор муносабатлари тасодифий, айрим хол- 
ларда учрайдиган во^елик б^лмай, балки у умумий ва ом- 
мавий ик,тисодий ходиса б^либ, зарурий, талаб холатига 
айланади. Бозор иктисодиётида бозор муносабатлари тизи- 
ми юзага келади ва ик^исодиёт шундай тизим асосида ри- 
вожланади.
“Иктисодиёт назарияси” дарслиги муаллифлари профес- 
сорлар А. Улмасов ва М. Шарифхужаевлар “ Бозор икртсоди- 
ёти эркин товар-пул муносабатларига асосланган, и^тисо- 
дий монополизмни инкор этувчи, социал мулжалга, ахолини 
ижгимоий мухофаза кдгшш йуналишига эга б^лган... ик?и- 
содиётдир” , д еб таъкидлайдилар1.
Ш у билан бирга, “бозор бу сотувчилар ва харидор- 
ларнинг товарларн и пул воситасида айирбошлаш юза- 
сидан келиб ч и ед ан ик^исодий муносабатлари, уларнинг 
узаро алок,аларидир” , — деб товар муомаласи ва алок,а 
усули билан чегаралаш тушунчаси хам мавжуд2.
Бозор икгисодиёти эркин харакатдаги, узини-узи бош- 
к,арувчи ва тартибга солувчи ички кудратга эга. Адам Смит 
буни “ кузга куринм ас кул” , деб атаган. Бу “кул” жамият 
учун керак б^лган нарсаларни яратади. Адам Смитнинг 
хулосасига к^ра, хар бир кимса фак;ат уз фойдаси тугри- 
сида уйлайдию , лекин уни йуналтирувчи “кузга курин­
мас к$л” у узи уйламаган натижага олиб келади, дейди. 
Бу кудратли “ ку л ” бозор муносабатлари, бозор меха- 
низм идир.
Бозор ик^исодиётининг эркинлик хусусияти аввало 
тадбиркорлар ва танлов эркинлигидан иборатдир. Хусусий
1 А. Улмасов, М. Шарифхужаев.
Иктисодиёт назарияси. “Мсз^нат” , 
1995, 171-бет.
2
Уша асар, 216-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


тадбиркорлар икртсодий ресурсларни эркин кулга киритиш 
ва эгалик килиш хукук^га эга булиб, ресурслардан ихтиё- 
рий равишда товарлар (хизматлар) иш лаб чикдриш, щу- 
нингдек, фирмаларнинг истаги буйича уларни сотиш им - 
конига эгадирлар. Тадбиркорларнинг маълум тармокда иш
куриш ёки тармовдан чик^ш ихтиёри узларида булиб, бун- 
га т^сик^ик кделувчи куч йук,.
Эркин танлаш имконини олсак, бозор шароитида капи­
тал ва модций ресурслар эгаларининг буларни уз ихтиёрла- 
ри буйича ишлатиш ёки иш тутиш хукук,и ва имконига эга 
булишидан иборатдир. Шу билан бирга ишловчилар истаган 
ме^нат тури билан шутуллана олиш им конига *ам эга була- 
дилар. Сунгра истеъмолчилар уз даромадлари хджмига кдраб, 
истаган микдорда, сифатда бирор хилдаги товар ва товар- 
лашган хизматларни сотиб оладилар. Истеъмол танлови энг 
кучли эркинликдир. Шу нукгаи назардан ишлаб чикдрув- 
чи-сотувчининг эркинлиги харидор эркинлигига боглик, ва 
шундан келиб чик;иб пировардида иш лаб чикдрувчининг 
эркинлиги харидор эркинлиги туфайли реаллашади.
Бозор ицтисодиётининг му^им томони шуки, у инсон ман- 
фаатидан келиб чшоди. Чунки барча бозор иштирокчилари 
гуё узларининг шахсий манфаатлари учун курашадилару, 
амалда эса деярли барчанинг манфаати таъминланади.
БОЗО Р МУНОСАБАГЛАРИ ВА ИН СОН МАНФААТИ
Биз бозор ик;тисодий тарак;к;иётни и н со н м ан ф аати - 
дан келтириб чикдради, дедик. Л е к и н амалда товар и ш ­
лаб чик.арувчи-тадбиркор-сотувчи ф ак ат уз шахсий м ан - 
ф аати ни асос к;илиб олади, и стеъ м о л чи эс а и м кон и б о- 
рича ар зо н р о ц мол олиш ва купрок, ф о й дага эри ш и ш га 
интилади. Б озор ицтисодиёти ш ар о и ти д а барча ф акдт 
ш ахсий м ан ф аат устида кайгуради ва бири и к к и н ч и с и - 
нинг ^исобига Уз манфаатини таъм и н лаш га уринади. Л е ­
кин айтганимиздек, деярли барчан и н г манфаати таъ м и н ­
ланади.
Маълумки, ишлаб чик;арувчи-сотувчи истеъмолчининг 
манфаатини кузлаб иш тутмайди, у узини уйлаб харакат 
килади ва истеъм олчининг х и со б и га бой и ш н и уйлайди. 
Бундай ш ароитда кандай цилиб и н с о н м анф аати устида
www.ziyouz.com kutubxonasi


гаи юритиш м умкин, чунки ишлаб чикдрувчи билан истеъ- 
молчи уртасида сотувчи ва харидор орцали ифодаланувчи 
кучли к;арама-к,аршилик ва зиддият мавжуд.
Лекин бозор асосидаги бундай зиддиятнинг мавжудли- 
гига карамай, бозор Уз и га йул очиб бормокда, бозор ик;ти- 
содиёти ривож топган мамлакатлар купаймокда ва истик;- 
бол бозор ик^исодиёти томонида эканлиги борган сари кучли 
намоён булмоада. Х озиР шундай ахвол юзага келдики, но- 
бозорча и кгисодиёт тизимли мамлакатлар, айник,са собик; 
социалистик мамлакатлар хам бозор сари интилмокда ва 
жахонда бозор ик^исодиёти умумий талаб ва вок^еликка ай- 
ланмокда.
Бунинг сабаби нима? Бозор ицтисодиёти устунлиги ни- 
мада ва у у зи н и н г кандай хусусияти билан жахонда хукм- 
ронлик килм овда? Бунда аввало м анф аатлар тушунчаси- 
га ан и ^ л и к ки р и ти ш талаб к;илинади. М аълумки, инсон 
манфаати д еган д а кен г маънода уч хил манф аатни тушу- 
ниш мумкин: иж тим оий, жамоа ва шахсий. Бозорни ин- 
кор этувчи социализм тизимида шахсий манфаат уз урни- 
ни то п о л м аган ва д оим о кам ситилган, у и кки н ч и дара- 
жали ахамият касб этиб келган. Асосий манфаат ижтимоий 
манф аат булиб, у иж тимоий мулкка асосланган. Ш ахсий 
м анф аат э с а ум ум ий м анф аатдан, давлат м анф аатидан 
келтириб ч и ц арилган. Бундай ш ароитда иж тимоий м ан­
ф аат у сту н л и ги ва унга ш ахсий м ан ф аатн и н г тобелиги 
там ойили хукм сурган. Хатго ж ам оа м анф аати хам шах­
сий м анф аатд ан устун турган. Б и лам и зки , ш ахсий м ан­
фаат доим о тахк,ирланиб, уни ижтимоий манф аатга тен- 
глаш тириш , ёки устун к;Уйиш хатгоки ж и н ои й мазмунга 
эга булган.
Ш ахсий м а н ф а а т н и н г бу холда булиш и ж ам ият та- 
рак;к;иётига, айник,са, и^тисодий тарак,к,иётга катта за- 
рар келтирди. Ш ахсий манфаат асос булмаган, иж тимо­
ий манфаат устунлигига асосланган жамият ва унинг ик^и- 
с о д и ёт и и стик^болсиз э к а н л и г и Утган с о ц и а л и с т и к
м ам лакатлар ам ал и ёти д а яккол куринди. Зеро, жамият 
ин сонни ки булгани сабабли давлат хам инсон учун хиз- 
мат 
идтмот
ва булар инсон шахсий манфаатидан келиб 
чик^ишини ан гл аш жуда мухимдир. Ш ахсий манфаатни 
инкор этувчи тузум ва давлатнинг келажаги йук^иги, 
умри к^скр эканлиги аён. Чунки жамият, унинг давлати 
инсон ш ахсий м ан ф аатин и таъминламоги ва уни узида
www.ziyouz.com kutubxonasi


мужассамлаштириши таракдиёт гаровидир. Ж амият, иж ти - 
моий муассаса, ташкшют, ж ам оа турлари инсон я р а тга н
институтлар булиб, инсоннинг ш ахсий манф аатини узи д а 
ифода эта олсагина улар мавжуд б^лиши ва ри вож лан и ш и
мумкин.
Бунга хусусий мулк, куш ма ва ж ам оа мулклари к^ирок; 
ва асосли равищда тугри келиб, узларида инсон ш ахси й
манфаатини шакллантирадилар.
Ижтимоий мулкка асосланган тузум бозор т и зи м и н и
умуман инкор килиб келди, хусусий мулкни барбод этд и , 
барча со^аларда умумийлик, ижтимоийлик урнатиб б ори л- 
дики, бундай шароитда ш ахсий манфаатдорлик хеч вакт 
устун булишига, асос булишига урин к,олмади.
Бозорнинг инсон манфаатини ифодалаши деганим изда 
албатга асосан шахсий манфаатни куздатутамиз, бу манф аат­
дорлик ижтимоий ва жамоа манфаатлари учун асос булмоги 
зарур. Куйилган саволларга кдйтар эканмиз, бунга ж а в о б
топиш учун мавжуд манфаатлар зидцияти мо^иятини тугри 
тушуниш ва уларнинг таъсир кучи даражасини ан и к ^ а ш
талаб этилади. Гап шундаки, айтилган зиддият \а л к и л и б
б^лмайдиган, т^хтовсиз кУпорувчилик хусусиятига э га
б^лган зиддият эмас. Ш у билан бирга тадбиркор-сотувчи 
билан харидор-истеъмолчилар м анф аати таъсир кучи бир 
хил эмас. Чунки тадбиркор манфаатининг истеъмолчи м а н ­
фаати га боЕпикпиги нировардида истеъмолчи манфаати ус- 
тунлигини таъминлайди.
Бозор ик;тисодиёти ш арои ти да тадбиркор м а н ф а а т и ­
н инг и н сон шахсий м анф аати га богликлиги ш уки, у т а - 
лабга м ос товар ишлаб чик.ариш га харакат к;илади. А гар 
товар (хизмат курсатиш) тал аб га эга эмас экан , у с о т и л - 
м айди, сотилмайдиган товар харидорга эга булм ай ди . 
Ш унга кура, хар к,андай ш арои тд а хам тадбиркор и с те ъ - 
м олчини уйлайди, унга м о сл аш ад и , яън и унинг б о з о р - 
даги талаби буйича иш тутади. Б озор и к ти со д и ёти н и н г 
к,онунияти шуки, унда талабга м ос, сотиладиган т о в а р - 
гина ишлаб чик,арилади. Бу, тадбиркор-и ш лаб чикдрувчи 
харидор-истеъмолчининг м ан ф аати н и эътиборга о л и ш га 
мажбур, деган суздир. Н о б о зо р ч а ик,тисодиёт х у к м р о н - 
ли ги ш ароитида эса ишлаб чи кд р и ш устунлиги ту ф ай л и
иш лаб чи^арилган товаргин а с о ти б оли н ади ва у н и н г
бозор талабига б о г ^ ц ^ щ ц б у л м а й д и , чунки б о р и ги н а ,

Download 9,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish