Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари


XIX аср ва XX асрнинг иккинчи ярмилаги капитализм™



Download 9,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/70
Sana03.04.2022
Hajmi9,88 Mb.
#526811
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

XIX аср ва XX асрнинг иккинчи ярмилаги капитализм™
хос баъзи хусусиятлар
XIX аср капитализми
XX асрнинг иккинчи ярми капитализми
Ишпаб чикрришни фабрика асо- 
сода умумлаштириш
Якка тадбиркорлар — капигалисг- 
ларнинг икгисодий фаолияти
Капа б?лмаган корхоналар урта- 
сцдаги чегаралан маган рацобат
Эркин бозор ва давлат аралашу- 
висиз индивидуал капиталист- 
нинг ?зини-$эи бошкэруви
Ишсизлик, касаллик, кексалик 
холатларида мюдеаткашларни иж­
тимоий \имоялашнинг йувдит
ХУжаликларнинг миллий ва интернационал 
микрсда умумлашуви
"Аралащ ик^исодиёт', яъни хусусий, давлат, 
кооператив, хиссадорлик корхоналари
Монополиялар хукмронлигвдаги чсгаралан- 
маган ва тартибга солинувчи рацобат
Истешол талаби ва таклнфини рагбатланти- 
риш учун миллий ик^исодиётни давлат то- 
монилан тартибга солиниши ва инк^фоз, 
ишсизликнинг олдини олиш 
Давлат ва бошде хил ижтимоий фондлар, 
таъминотларнинг ташкил этилиши
Жадвалдаги таедослаш шуни курсатадики, бозор та- 
рак^иёти капитализм деб аталувчи тузумнинг барча то- 
монларига таъсир этиб, иж обий хулосаларга ол и б кел- 
мокда. Кейинги ва^тларда и^тисодиётни л арзага келти- 
раётган инкирозларнинг деярли олди олиниб, ик,тисодий 
стихиялик урнини таш килийлик эгаллаб, умуман сам а- 
радорлик устунлик килмокда. Бозор туфайли кучли ик^ги- 
содиётни яратиш, унинг ривож ига эришув н ати ж аси да 
ижтимоий муаммоларни х,ал кдлиш со^асида катта узга- 
ришлар юз бермокда. Айник;са йирик тадби ркор-кап и та- 
листлар ёлланувчи ме^наткаш ларга ён босиш , с и н ф и й
хамкорликка интилиш ва ф акат имтиёзли табакдларнинг 
фаровонлиги билан чегаралан м ай , а^ о л и н и н г турм уш
даражасини кугариш \ак д ц а гамхурлик курсатмовдалар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


И ш шароитларини яхшилаш, юктимоий химоялаш, сог- 
л и к н и саклаш, билим олиш каби мухим сохалардан ахоли- 
н и н г оммавий фойдаланиши даражаси усмокда.
“АРАЛАШ ИКТИСОДИЁТ” ТУШУНЧАСИ
М аълумки, иктисодиётда тур л и шаклли куринишлар 
м авж уд б^либ, булар индивидуал, хусусий, кооператив 
ва давлат хужаликларидан иборатдир. Х>окалик турлари- 
н и н г хусусиятлари х,ам мавжуд булиб, улар бир-бирлари- 
д ан куи томонлама фаркданадилар.
Б ундан ташк,ари х^жаликлар бозор муносабатлари ёки 
буни нг акси булган нобозор муносабатларига асосланган 
б ^лиш и мумкин, бу хам икгисодиётдаги турлиликка олиб 
келади.
Н обозор муносабатларига асосланган иктисодиёт дав­
л ат тасарруфига тааллукли булиб, биз бу ерда асосан шунга 
эътибор бермокчимиз, чунки “аралаш икгисодиётнинг” 
асосий сабаби хам шундадир.
И ктисодиёт ф акат бозор тизимидангина иборат були- 
ш и м ум кин эмас ва уни идеал тизим деб булмайди. Бу 
бири н чи д ан , бозор икгисодиётнинг барча том онларини 
ту л и га ч а таъминлай олмаслиги ва т^ла холда уз тизимига 
ололм аслиги булса, иккинчидан, икгисодиётнинг баъзи 
том о н л ари н и бозор эплам ай ва унга самарали таъсир эта 
олмаслиги ва хар томонлама ёрдамга мухтожлигидан келиб 
чик,ади. Ш унингучун хам бозор иктисодиёти билан бирга 
д авл ат иктисодиёти ва давлатнинг бозор икгисодиётини 
тартибга солиш сохдлари мавжуддир. Чунки иктисодиёт “ара­
л а ш иктисодиёт” м азм унида булиб, бозор тизим и давлат 
икгисодий фаолияти билан тулдириб борилгандагина уму- 
м ий ю кори натижага эриш илиб, жамият талаби туларок 
кондирилади.
Тула тараккий этган эрки н бозор икгисодиётини олсак 
Хам, бунда энг камида куйидаги уч мухим муаммони бозор 
механизмлари хал кила олмаслигини курамизки, булар мар- 
казлаш ган пул муомаласи, туб ижтимоий истеъмол ва икги- 
содиётнинг таищи самарадорлик таъспридан иборатдир. “Дав­
л ат икгисодиёти” заруриятини турри тушуниш учун буларга 
умумий талкин бериб утайлик.
1. 
Э ркин тадбиркорли к жараёнида иктисодиётни за- 
рур м икдордаги яго н а пул тизими билан таъминлаш им-
www.ziyouz.com kutubxonasi


кони йук, ва бунда давлат ёрдами к ер ак булади. Айтай- 
лик, доллар ва сум, рубль, танга каб и ларн и ол сак , булар 
албатта давлат том онидан таш кил эти лади . Турри, бозор 
ик;тисодиёти ривожланган мамлакатларни олсак, буларда 
тиж орат банклар жуда ривож ланган ва пул м уомаласини 
улар кенг доирада олиб бориш лари, ч у н о н ч и , электрон 
пул тизим ларини жорий этган булиш лари, вексель, а к ­
ция, сертиф икат кабилар муомаласини ж ори й этиш лари 
мумкин. Лекин барибир бу асосий иш м охиятини хал кил- 
майди ва хамм а ерда давлат пул си ёсати ам алда булиб 
марказий банкларсиз иш битмайди. Ш ун и н г учун хам бу 
сохадаги бозор кам чилиги тузатилганлиги ёки булмаса 
бозорнинг пул муомаласи борасидаги и ж ти м о и й талаби 
даражасида була олмаслигини эътиборга олган холда мар- 
казлаш тирилган пул зарурияти турилади. Ш ун и н г учун 
Хам пул харакати ташкилотчиси сиф атида давлат бу вази- 
фаларни Уз зиммасига олади. Айтиш м у м ки н к и , бу вази- 
ф ани давлат келажакда хам уз кулида с ак л аб кол и б хеч 
кимга бермайди. Бу жараён пул-кредит си ёсати ва 
с о л и р

бюджет сиёсатларида анча аниклаш ади. Ш у б и лан бирга 
пул бозорида реаллашади. Чунки м арказий пуллар бозори 
жуда узига хос булиб, унда соту вчи -м он о п о л и ст давлат 
жуда купчиликни таш кил этувчи х ари дорларга карама- 
карши туради. Бу харидорларнинг пулга н и сб атан булган 
талабларининг мавжудлиги марказий б ан кл ар н и н г ик,ти- 
содий роли канчали к катта экан л и ги н и ва ум ум ан улар- 
нинг ф аолиятларини назорат килиш м уам м оси н и н г кан- 
чалик м ураккаблигини кУрсатади.
2. 
Ж ахон ик;тисодиёти илмида соф и ж ти м о и й товар- 
лар деган тушунча мавжуд булиб, бу и ж ти м о и й истеъмол 
заруриятларидан келибчикдди. “ Ижтимоий товарлар” му- 
раккаб тушунча булиб, анча м авхум ликка эга. Бу турт 
хил мазмунда булади. Биринчидан, и н со н х ак и н и ту л аса 
Хам, туламаса хам узи учун зарур то в ар н и о л и ш и мум- 
кинлигига иш онч хосил килса, пули б у л гав д а *ам бу то- 
варга уз талабини каратмайди. Ч унки и н с о н бундай ис- 
теъмолдан четлатилмайди. И ккинчидан, истеъм ол микдо- 
ри барча учун тенгдир. Учинчидан, товарлар биргаликца
жамоа булиб истеъмол этилади. Туртинчидан, товар бар- 
чага бир хил м ивдорда тегиш ли ва хар б и р киш и бир 
хидца истеъмол к;илиш им конига эга булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Юк;орида к,айд килинган тУрт хил шаргга мос келади- 
ган соф иж тимоий товарлар нималардан иборат? Бу мил- 
л ий м удоф аа, давлат бошк,аруви, жамоа тартибини таъ- 
м инлаш , энергия тизим лари, асосий фанлар кабилардир. 
Х ак ^ к атан хам булар барча учун бир хилда зарурдир ва 
буларни бозор усулида ташкил этганда хам самаралик узгар- 
майди. М асалан, армия барчага бир хил хизмат килиш и 
м ум кин ва хар бир киш ининг бу сохадаги истеъмоли бар- 
чан и ки дек. А сосий ф анларни олсак, бу илмий билимлар 
асоси булиб, барчага хизмат к;илади хамда ундан жамият 
бир хилда манфаатдор булади.
3. 
И ш лаб чикарувчилар ва истеъмолчиларнинг бозор- 
га нисбатан ик,тисодий харакатининг таш ки самарадорли- 
ги м авж уд б^либ, бу айнан пул билан улчанилмайдиган 
ва хар бир и н со н хаётига хамда ж амиятга реал таъсир 
курсатувчи холатдир. Бу табиатни асраш, экология муам- 
моларидан келиб чикдци. Маълумки, бозор механизми ша- 
роитида иш лаб чикдришни тезлаштириш, табиий бойлик- 
лардан купрок фойдаланишга мойиллик кучли булади. М а­
салан , б озор ракобати доирасидаги саноат корхонаси уз 
ф ао л и яти б илан атроф мухитни ифлослайди. Бундан бу- 
тун ахоли зарар куради. Чунки бозор иктисодиёти табиат­
ни сак^аш , тикланмайдиган ва кдйтарилмайдиган ресурс- 
ларни асраш учун тадбиркорларни рагбатлантириш кучи- 
га эга эм ас.
Бу муаммо фак,ат давлат иштироки ва унинг фаолияти 
туф айли хал к^шинади. Хак,ик,атан хам бу сохада давлат- 
нинг ф аол харакатини курамиз. Агарда шундай булмаса, 
ривож топган мамлакатлар аллакдчон ресурсларсиз к,олган 
ва ундан таш кари уз хужаликларинингташ ландиклари б и ­
лан тулиб кетган булар эди.
Т а ш к и сам арадорлик (ижобий ёки салбий)нинг реал- 
л аш уви хусусий ва иж тимоий хараж атларни хамда и ш ­
л аб ч и к а р и ш натиж аларини чегаралаш заруриятини та- 
к,озо этад и . Хусусий харажатлар ва унинг махсули бозор 
те н гл и ги б и л ан белгиланса, и ж тим оий харажат ва мах- 
сулот ташкой самарадорлик белгиларига кура хусусийдан 
кам ё к и куп булиши мумкин. Бунда албатта хусусий ра- 
кобат иш тирокчиларининг манфаати билан жамият ман- 
ф аати б а л а н с и булиш и талаб этилади. М асалан, давлат 
таб и и й мухитга етказилган зарарни улчаш, зарар келти- 
рувч и л ар га махсус соликлар белгилаш . зарар курганлар
www.ziyouz.com kutubxonasi


фойдасига бюджет механизми оркдли молиявий ресурслар- 
ни к,айта тацсимлаш кабиларни амалга ош ириш и м ум кин 
Шу билан бирга бунда давлатн и н г маъмурий усулларвдан 
фойдаланиш Уринлидир. А йтайлик, инвестиция лойихала- 
рини экологик мухофаза ма^садида экспертиза к^шиш, ин- 
сон сорлигига зарар келтирувчи технологияни такдеклаш, 
ш ш ш й ресурсларни сакдаб крлиш ва улардан тижорат йулида 
фойдаланиш ни та^ик^аш кабилар. Бундай чоралар бозор 
манфаатига зарар келтирмайди. Бинобарин, бу чоралар бо­
зор механизми таъсир эта олмайдиган ва кучи етм айдиган 
c o la ra кдратилган хамда и н со н эхтиёжидан келиб ч икдди- 
ган чоралардир. Ривожланган мамлакатларда ресурслардан 
фойдаланиш ниш' юк.ори самарали даражага эришуви, таби- 
ий бойликлардан жуда эхтиёткорлик билан ф ой далан и ш
бунга як^ол мисол була олади. АК,Шда бир неча Ун йиллар- 
дан буён кдзилма бойликлар манбалари хисобига иш лаб чи- 
Кариш бирмунча кис*артирилиб, вактинча тухтатилган 
Нефть манбаларининг анча кисм и кайта бекитилиб, кдзиб 
олиш тухтатилган. Асосий талаб чет мамлакатлар хом аш ёла- 
рига каратилган.
Бундай хусусиятли ва “ иж тимоий товарлар” м азм ун и - 
га П. Самуэльсон (Нобель мукофоти эгаси, “ Э к о н о м и к с ” 
дарслиги муаллифи) ти б б и ёт ва маориф каб и л ар н и хам 
кушади. Чунки бу тарм окдарда хам соф иж тим оий то в ар
хусусияти кучли булиб, д авл ат ф аолияти бозорга н и с б а - 
тан самаралидир ва бу сохада бозор давлатга те н гл а ш а
олмайди.
Шу билан бирга буларга бозор муносабатларининг и ш - 
тироки ва талабнинг^озага келиш и алом атларининг м ав - 
жудлиги хам хосдир. Ч унки д авл ат ихтиёрида б у л и ш и га 
Карамасдан моддий неъм атлар теки н га истеъм ол э т и л - 
масдан туловга асосланиш и албатта хусусийлик а л о м а - 
ти н и н г таъсирини к^рсатади ва у бозорга хос бахо, т а к - 
лиф ва талаб механизмлари амали асосида истеъмол к и л и - 
нади.
Булардан ташцари д авл ат бозор и ш ти рокчи си с и ф а - 
тида таклиф ва талаб субъекти хам, яъни давлат тад б и р - 
корлиги мавжуд булиб, бу би р неча тарм окд арга т а а л - 
луцлидир. Улар асосан “ хусусий бозордан ц олган ” т а р - 
мок^лардир. Бу албатта У ртача ф о й д ан и т а ъ м и н л а ш
дараж аси д а булади (чунки бу л ар хакицатан ^ а м х у с у ­
сий тадбиркорликка нисбатан умуман паст сам аралидир).
23
www.ziyouz.com kutubxonasi


Б улар катта капитал хджмли ва кам фойдали иш лаб ч и ­
кариш ва ижтимоий инфраструкгурадаги тармок^пар: энер­
гети ка, транспорт, ал о к а, м аориф , сорликни сакгсаш ка- 
билардир. Шу билан бирга уларга асосан катта харажатлар 
б илан борлик иш лаб чикари ш н и фаоллаш тириш ни талаб 
этад и ган тарм оклар ёки и нки розга юз тутган корхона ва 
тарм оклар 
\ ш
киради. Бунда давлатнинг асосий вазифаси 
бу та р м о к ва корхон аларн и тараккиёт изига солиш , ба­
д а н ели усулни таъм инлаш дан иборат булади. Б уларнинг 
б арчаси хусусий тад б и р ко р л и кн и кУллаш ва унга ёрдам 
бериш га кдратилган. Булар шу хусусиятлари билан эркин 
бозордан фаркланади. Ч унки барча икгисодий хдракат эр­
к и н бадо, талаб асосида ю з бермай, давлат том онидан 
белгилаш ва чегаралаш чоралари билан тулдирилиб бори- 
лади.
Давлат иктисодиёти чегараси узгарувчан булиб, зарури- 
ятга кдраб миллийлаиггириш ва хусусийлаштириш жараён- 
лари доимо давом этади, бу жараён умуман иктисодиётни 
тартибга солиш, такрор иш лаб чикаришни баркарорлашти- 
риш асосида юз беради.
М амлакатларда давлат иктисодиёти микёси турлича 
булиб, масалан АКД1да давлат мулки 13—14%, Ф ранция- 
да — 29—30%, Англияда — 20%ни ташкил килади. Деярли 
купчилик мамлакатларда темир йул транспорта, энергети­
ка кабилар давлат ихтаёридадир.
Ш ундай цнлиб, “аралаш ицтисодиёт” деганда бозор ва 
нобозор муносабатлари, бозор ва нобозор иктисодиёти бир- 
лиги, асосли давлат иктисодиёти мавжудлигини тушунмок, 
керак.
Д ем ак, “аралаш иктисодиёт” мавжуд булиб, бунда дав­
лат ва бозор ик,тисодиёти биргаликда таракдий этиб кол- 
м ай, балки улар б и р -б и р и н и тулдириб келади. Бу инсо- 
н и я т иж тимоий йуналиш даги бозор иктисодиёти тараф - 
дори ва у ракобатли бозорни кУллаб, ян ги ижтимоий 
икгисодий реалликка эриш мокда, деган маънони билди- 
ради.
БО ЗО Р ИКТИСОДИЁТИ ВА ТОВАР ИШЛАБ ЧИКАРИШ
Б о зо р иктисодиёти мо^иятида товар иш лаб чикариш
жуда а^амиятлидир. Товар ишлаб чикариш кадимий икги- 
содий во кел и к булиб, у Уз тараккиёти туф айли бозорни 
ю зага келтиради. М аълумки, товар ишлаб чикариш нинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


туб мохияти айирбошлаш учун ишлаб чик,аришдан иборат. 
Махсулот айирбошлаш, унинг даражаси, мавжуд ш акллари 
товар ишлаб чикдришга борликдир. Зеро, бозор м уносабат- 
лари товар ишлаб чикдриш ва унинг муомаласи туф ай ли
юзага келиб, ривожланади.
Бозор икгисодиётининг ш аклланиш и товар ишлаб чикд- 
риш ва муомаласини тарак,к^й эттириш , уларнинг юк;ори 
даражасига эришувини талаб этади. Бу, аввало, бозор учун 
зарур товарлар мавжудлигига эриш иш билан богликдир. 
Маълумки, бу жуда юкори даражада булмори зарур. К ен г 
тармокди, катга ^ажмдаги ва жуда хилма-хил товарлар и ш ­
лаб чикдришни ташкил этиш керак. Шундай йул билангина 
бозор икгисодиётининг моддий асоси яратилади. Бу, а й н и
вак^гда зарур бозор муносабатлари учун ик^исодий ш ароит- 
ларни кенгайтириб боради.
Товар ишлаб чикдриш таракхиёти, уз навбатида, а й и р ­
бошлаш муносабатларининг ривож и, унинг ш акллари та- 
раккиётига олиб келади. А йтайлик, товар ишлаб чик;ариш, 
айирбошлаш ва унинг шакллари булган товар муомаласи ва 
савдонинг тараккиёти бир-бирига боклюд
товар и ш лаб- — » айирбошлаш,^ — »
товар - —> сав д о ,^ » б о зо р
чицариш , 
муомалгси, 
<
Буларда кетма-кетлик билан бирга акслилик хам м а в ­
жуд. Юк,оридаги тархда курсатилганидек, товар и ш лаб-чи - 
к;ариш ва айирбошлаш тараккиёти товар муомаласи ва сав- 
дода уз аксини топиб, пировардида бозор ривожи б и л ан
якунланади. Маълум даражагача булар товар ишлаб чик;а- 
риш тараккиётидан келиб чик,к,ан холда ривожланиб, ун и н г 
таркибий к^сми сифатидаги х^ракатидан иборат булса, 
сунгра ахамият нукгаи назаридан узаро урин алмаш иш юз 
бериб, бозор и^гисодиети тизи м и ш аклланиш и туф ай ли , 
уларнинг аввало ишлаб чик;аришга таъсири кучайиб боради. 
Юкорида айтганимиздек, иш лаб чик;ариш бозор ик^исоди- 
ётида таклиф оркдлигина, таклиф сифатидагина реаллаш а- 
ди. Уни, яъни бозорни тулирича талабга борлаб куяди ва 
бозор талабга мос холдагина иктисодиётдаги уз вазифасини 
бажара олади.
Рак,обат ва бахолар устида хам шуни айтиш м ум кин. 
Бозор ик^исодиётидаги бу категорияларнинг янги мазмунга 
эга булиш и, улар ахам иятининг кучайиш и, таъсир д о и - 
раларининг кенгайиши кабилар айирбош лаш ахамиятини
www.ziyouz.com kutubxonasi


узгартиради ва ишлаб чикдриш дамда айирбошлаш муноса- 
батларининг борли*ушги, бир-бирларига таъсир этиш куч- 
лари бошкача мазмунга эга б^лади. Фикримизча, бу катего- 
риялар айирбошлаш доираси б клан чегараланмай, балки бе- 
восита ишлаб чидариш содасида дам кучга эга булади ва 
ундаги ик^исодий вок^еликларга бевосита таъсир курсатади. 
Бу жараён кднчалик кучли б^лса, ишлаб чикдриш шунча- 
л и к тезлик билан ривож ланиш имконига эга булади. Нати- 
жада бозор иктисодиётининг инсон турмуш даражасига таъ- 
сири самарали булади.
ИШЛАБ ЧИКАРИШ ВА ТАЛАБ ДАВРЛАРИ ТУШУНЧАСИ
Бозор икд’исодиёти аввало ишлаб чидаришга борликдир, 
уни ишлаб чикдриш тараккиётисиз тасаввур этиб булмайди. 
Ишлаб чихдриш паст даражада булса, бозор ибтидоийлиги- 
ча к;олаверади, оддий савдодан четга чик;а олмайди ва уму- 
мийлик даражасига кутарила олмайди. Чунки бозор муноса- 
батлари таъсири учун модций шароит булмайди, улар кен- 
гая олмайди, бозорнинг таъсир доираси жуда торлигича 
крлаверади.
Демак, бозор муносабатларига утиш, бозор ик^гисоди- 
ётини ш акллантириш , тадбиркорлар тизим ини яратиш
ишлаб чикдришнинг ривожланишидан бошланмоги зарур. 
Иш лаб чидариш таракдиёти маълум даражага етмагунча 
таклиф ва талаб, рак;обат асосидаги иктисодий даракат 
юз бермайди. Ик;тисодий ривожланган мамлакатлар авва­
ло кучли ва юкрри дараж али ишлаб чидариш га эга булган 
мамлакатлардир. АК.Ш, Япония, Германия, Англия, Ф ран­
ция, Канада каби мамлакатларни олсак, булар саноати 
юк;ори ишлаб чик,аришга эга булган мамлакатларки, бу 
мамлакатларда ривож ланган бозор иктисодиёти шакллан- 
ган. Буларнинг иш лаб чик,ариши юксак техника, техноло­
ги я, юк,ори унум ли, сам арали тузилиш га эга булиб, 
дах^датан дам хал к, фаровонлигини таъминлай оладиган 
бозор ик^исодиёти мавжуд.
Ш унинг учун дам кучли ва дар томонлама ривож топ­
тан иктисодиёт аввало таракдий этган ишлаб чикдришдир. 
Бозор икгисодиётидати мамлакатлар албатта шундай иш ­
лаб чидаришни яратган ва шу асосда уз мавк,еларини бел- 
гилаб бормокдалар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Х ар бир мам лакатда юк;ори дараж али и ш лаб ч и ед - 
р и ш н и яратиш жараёни хар хил кечади. Тариада “ сан оат 
револю цияси” ва индустрлаш тириш даврлари булиб, ри - 
вож топган м амлакатлар бу даврларни турлича т а р зд а ва 
турлича давр ичида бош ларидан кечириш ган. Б у ж ар аён
аввало Англияда б о ш л ан ган булса, с^нгра б ош ц а О вру- 
по мам лакатларида юз бер ган . АКДЦ ва Я п о н и я д а эса 
Узига хос холда амалга о ш ган . Хозир хам б озорга утаёт- 
ган м ам лакатларда бу ж а р а ён турлича, б и р и д а т е з, би - 
р и д а секинлик билан ю з берм овда. К ей и н ги в а к т л ар д а
бу урта ва майда м ам лакатларда тезрок; ам алга ош м окда- 
Бу вазиф ани м ам лакатлар фак;ат 
р
ички и м к о н и я тл а р и
орцали амалга оширса, хозирги мамлакатлараро х а м к о р - 
л и к жараённи тезлаштира бош лади. Чунки бош ка м ам ла- 
катлардан царз олиш , я н ги тех н и ка ва тех н о л о ги ян и со- 
тиб олиш , ф ан-техника ю ту^лари дан , зам о н ав и й л о й и - 
халард ан ф ойдаланиш к а б и л а р иш лаб ч и к а р и ш н и н г
юксалиш ини ва унинг бозорга мослашуви ж араён и н и тез- 
лаштиради.
Зеро, кандай булм асин тезрок; маълум и ш лаб чик;а- 
р и ш даражасига эриш иш ал батта зарур ва фак;ат ш у йул 
б илан бозорга утиш, у н и н г ри вож и н и таъ м и н л аш м ум - 
кин. Ю цори даражали и ш л аб чицариш сиз р и вож то п га н
б озор ик;тисодиётига утиш ф ац а т х аё л и й ф и к р д и р , ч у н ­
ки амалда бу нарса хеч б^лм аган ва б^лиши хам м у м к и н
эмас.
Кучли ишлаб чикдришга эга булган мамлакатлар сан оа- 
ти юксалган мамлакатлар каторига киради. Бундай м ам л а­
катлар пост индустрия даврида купая бошлади. Д ем ак, пост 
индустрия даври мавжуд эк ан , индустрия даври хам м ав- 
жуд б^лиши керак. Индустрия даврининг вазифаси й и р и к, 
кучли ишлаб чикдришни яратиш дан иборат. Бу умуман б о ­
зор таракдиёти давридан олдин булиб, ха*чик,атан ш ундай 
ишлаб чикдриш асосида бозор уз даврини бош лаш и м у м ­
кин.
Д ем ак, ишлаб чик;ариш даври хам мавжуддир. Юк;ори 
даражали ишлаб чик,ариш бозор муносабатларига утиш
ва унинг ривожланиши учун зарур шарт экан, булар к ет- 
м а-кет келадиган т а р а д а ё т даврлари булиб, бозор и к^и - 
содиёти ишлаб чик;ариш д аври н и так;озо этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Т а р и х д а ал о х и д а и ш л а б ч и к ар и ш д а в р и м авж уд 
б у л ган , д еган хулосани уч ратм асли к м ум кин. А ммо бу 
д а в р н и , ю кори и ш лаб ч и к ар и ш ю зага келади ган д авр - 
н и , и н к о р этиб б ул м ай д и . Ч унки бозор и кти со д и ёти
риво ж лан ган м ам лакатларнинг барчаси бу даврни босиб 
Утган.
Б озор иктисодиёти м охияти устида суз ю ритганимиз- 
д а ун и н г инсон м ан ф аати д ан келиб чикиш и, м анф аат- 
л ар уйгунлигини таъ м инлай олиш ини таъкидлаган эдик. 
Бунда инсон ш ахсий м анф аати асос булиб хисоблана- 
д и , бу эса унинг истеъм ол даражасидан келиб чикдци. 
Б о зо р ш ароитида бу ф а к а т талаб оркали амалга ошади. 
Ч у н к и и н сон истеъм оли, унинг эхтиёжи бозорча талаб- 
га айланм агунча реаллаш а олмайди. Б и н обари н , талаб 
б о зо р н и н г асосини таш к и л этади ва бозор м еханизм ла- 
р и асосида хам шу талаб ётади. Талаб бозор мазм унини 
белгилайди, чунки бозор иктисодиёти асосан талабга кд- 
ратилган.
Д ем ак, бозор умуман талаб билан белгиланади ва у 
б илан характерланади. Ш унинг учун хам талабнинг бо­
зор учун умумий хусусиятлилиги, ахамияти, асосийли- 
ги, бозорнинг шу б илан белгиланиш и кабиларни эъти- 
борга олсак, буни талаб даври, деб айтиш мумкин. Ч ун­
ки бозор талабни кондири ш жараёнидан иборатдирки, 
Хаки катан хам бозор икгисодиётини акс этгирувчи ходиса 
талабдир.
Ш ундай кдлиб, бозор иктисодиёти ш аклланиши икки 
даврни: ишлаб чикариш ва талаб даврини уз ичига олади. 
Бозор икгисодиётига утиш фак,ат ишлаб чикариш даври 
туфайли содир булиши мумкин. Бинобарин ишлаб чика- 
риш гина товарлар ва товарлаш ган хизматлар мул-кулли- 
гини таъминлайди. Талаб даври эса инсоннинг хар то- 
монлама талабларини кондириш и мумкин.
А йни вактда, талаб товарлар ва товарлаш ган хизмат- 
ларга булган талабларни уз ичига оладики, буларнинг иш ­
лаб чикдриши бир хилда юкори даражада булиши керак. 
Агарда бозор иктисодиёти ривож топган мамлакатларни 
олсак, бунга иш онч досил киламиз. Айтайлик, АКД1 да 
хизмат курсатиш сохасидаги бандлик 72—73% ни ташкил 
этади ва ф акат 28—27% гина моддий ишлаб чикариш да 
банд. Мустакил Давлатлар Хамдустлиги республикаларида
www.ziyouz.com kutubxonasi


бу курсаткич 25—26% ва 75—74% дан ош м ай д и , У збекис- 
тонда эса 23—77% гатен г.
Ишлаб чикдриш даври асосан бозор муносабатларига 
угиш, унинг икгисодиётини шакллантириш боскичига тутри 
келиб, бунда бозорга мос ишлаб чикдриш ни ярати ш талаб 
этилади. Бозор сари булган харакатнинг самарадорлиги асо­
сан шунга борлик; булади.
Ишлаб чикдриш ва талаб даврига хос ф и к р л ар н и жуда 
аник, очик, ва мукаммал б^лмаса хам, чет ик;тисодий ада- 
биётларвда учратиш мумкин. Бундан ташкдри гарбий икти- 
содчиларнинг тадбиркорлик ф и р м ал ар и н и н г бозор ф ао- 
лиятига нисбатан там ойилларини белгилаш к о н ц е п ц и я - 
ларига хос даврларни келтириш мумкин. Б уларнин г кузга 
куринган вакиллари Ф. К отляр, Т. Левий, П. Д руккерлар- 
дир.
Айтайлик, “иш лаб чикдриш ко н ц еп ц и яси ” . Бу й^на- 
лиш да асосий мацсад иш лаб чикдриш булиб, бозор ва бо­
зор талабини чегарасиз, деб билишади, яън и н и м а б^лса 
хам ишлаб чикарилса б^лди, дейилади. Ч унки бу би з айт- 
ган ишлаб чикдриш даврига хос нарса ва так л и ф паст 
даражада булади. Сунгра “реализация кон ц еп ц и яси ” даври 
келади. Бунда тамойил “м ана товар, энди сотаверинг” маъ- 
носига эга булади. Буни иш лаб чикариш даври ни н г кейин- 
ги боск,ичлари, яъни юк,ори даражага як,инлаш иш боск,и- 
чи, дейиш мумкин. Учинчи давр маркетинг там ойили д ав­
ри булиб, бунда ишлаб чикдриш ва махсулотни сотиш гина 
эмас, балки асосий мак;сад истеъм олчиларнинг эхтиёж и, 
уларнинг талабини крндиришдир. Демак, м аркетинг даври 
ишлаб чикдриш давридан сунг талаб даврининг бош лани- 
ш ига турри келади. Бундан маркетинг ишлаб чикдриш дав­
ридан сунг юзага келган ва у талаб даври мадсули, дейиш
мумкин. Чунки унда ишлаб чикдриш муаммоси хал булиб, 
талаб даври, яъни талаб муаммоларини хал ки ли ш даври 
бошланади.
1- тархдан иш лаб ч и к ар и ш ва талаб д а в р л а р и , Иарб 
олимлари айтган концепцияларнинг б о р л и кш ги н и кури- 
ш им из мумкин. Бу даврлар расм ан маълум вак;тда очик,- 
о й дин булган, дейиш га асос булмаса хам б о зор и к т и с о - 
Диёти ш аклланиш и ва ун и н г мазмуни бул арн и та к о зо
этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


1-тарх.
Ишлаб чицариш ва талаб даврларига оид ифода-тушунчалар
Бозор ик^исодиётининг ривожида капитализмнинг 
ÿpHH
катта. Х ак^кртан хам бозор, унинг икки даври шу тузумда 
тула ш аклланиб, самарали ривожланмокда. Бошкдча к^либ 
айтганда, бозор ик^исодиёти шароитини яратишда, иш ­
лаб чикдриш даврини муваффак^ятли босиб Утишда ва 
талаб даврини юзага келтириш да капиталистик хужалик 
ти зи м и н и н г роли бекдеёс.
Ш у н и н г учун бозор иктисодиёти муносабатларига 
утиш , уни ш акллантириш да капиталистик тажрибадан 
ф ойдаланиш , унинг хужалик усулини асос кдлиб олиш 
юк.ори самара бериши мумкин.
БОЗОР ВЛ НОБОЗОР ИКГИСОДИЁТИ
Умуман бозор муносабатлари нобозор ик^исодиёти асо- 
сида ш аклланиб, нобозор ик^исодиётидан бозор ик,тисо- 
диётига утилади.
М амлакатимизда шу давргача мавжуд булган ик;тисо- 
д и ё тн и нобозор ик;тисодиёти дейиш мумкин, чунки у 
бозор муносабатлари тизимига эга эмас, уни бошкдриш 
нобозорча усул асосида амалга oiiiap эди.
Н обозорча маъмурий-марказлаш ган икл'исодиётнинг 
истик,болсиз ва самарасизлигини таъкидлаб, унинг сал-
зо
www.ziyouz.com kutubxonasi


бий томонларига эътибор берар экан м и з, бунинг асосийла- 
рига куйидагиларни киритишимиз мумкин:
1. Маъмурий бощцарув, мажбурий марказий планлилик 
ва умумий итоаткорлик.
2. Хужалик бошкдрувининг ута марказлашуви.
3. Хужаликнинг аник; харакат ш ароитларининг х^соб- 
га олинмаслиги.
4. Х уж аликлар ва у л ар н и н г и ш м ан ф а ат л ар и н и н г 
эътиборга олинмаслиги.
5. Ижтимоий-ик^исодий ва хусусий- ик^исодий м ан - 
фаатлар уртасидаги зиддиятнинг кучайиш и.
Маъмурий бошкдрув сунъийликка асосланади ва бунда 
субъективлик хукмронлик кддади. И ^ и с о д и ё т узининг 
объектив конунлари асосида ри вож лан а олмайди. Собик; 
Иттифокда бевосита расмий давлат билан бир каторда 
бошкр норасмий “давлат” булиб, бу коммунистик партия 
эди. М у^им масалалар, ик^тисодий йуналиш лар партия 
курултойи, пленумлари том онидан белгиланиб, булар- 
нинг карорлари жуда катта кучга эга ва унинг ижроси 
Ута мажбурий эди. Расмий давлат ва улар идораларининг 
хужалик фаолиятлари ва икгисодиёт со^асидаги ижрола- 
ри мазкур партия курсатмаларига кдтъий риоя этили- 
ши, мажбурийлиги, бунда бирор би р 
ориш
, четлашув- 
нинг булиши мумкин эмас эди.
Х уж аликнинг, умуман и кти со д и ётн и н г барча том он - 
лари, *атто м айда-чуйдасигача р еж ал аш ти р и л и б, реж а- 
лар конунга айлантирилар *амда кам -к у стси з ижро эти - 
лиш и талаб этиларди. Шу билан б и рга иш лаб чикариш
натиж аси, умуман хужалик ф ао л и я ти хулосаси режага, 
унинг б аж ари лиш даражасига борлик; булиб, даром ад- 
н инг тацсим ланиш и, иш ловчининг д аром ад ^ажми ^ам 
шундан кел и б чик,ар эди. Бу ж ар аён л ар д а сунъийлилик, 
субъективлилик ^укмронлиги т у ф а й л и курсаткичлар, 
вазиф алар объектив холатни и ф одал ай олм аганлиги са- 
бабли н о ^ ак ^ и к авж олди. А й тай ли к, ма^сулот х;ажми, 
унинг иш лаб чикариш им кониятлари, умуман хужалик 
фаолияти хажми купинча режаларда турри *исобга олин- 
маганлиги учун даромад олиш, рарбатлантириш реал хщ ат- 
ни акс эттира олмас эди. Бундай ш арои тд а оз иш учун 
куп *ак олиш ва рарбатлантириш *олатлари оммавий туе 
олган эди. М аълумки, бундай ш а р о и тд а иш ловчи н и н г 
хужалик ф аолиятига булган м ун осабати ёмонлаш ади ва
www.ziyouz.com kutubxonasi


унинг иш ни ях ш и л аш учун кизик,иши булмайди, унум- 
дорлик усм айди. Б уларни н г барчаси хуж алик ф аолияти 
натижасига салбий таъсир курсатади.
Ик,тисодий ф аолиятда мажбурийлик, кур-курона ито- 
аткорлик инсон ш ахсига нисбатан салбий таъсир курсат- 
ди, иш самарадорлиги пасайиб борди, чунки бегоналик 
муносабати устунлик килди.
Бундай нобозорча икгисодиётнинг кейинги салбий то- 
мони бош кдрувнинг ута марказлашуви булиб, бу худуд- 
лар манфаатига зид келувчи ^одисаларни юзага келтирди. 
Мамлакат бир марказдан бошкарилиб, барча хужалик ф а­
олияти шу марказ манфаатига царатилган эди. Умумитги- 
фок, буйича иш лаб чик,аришнинг ихтисослашуви, бу асос- 
даги ижтимоий мехмат так,симотининг урнатилиши, хал к, 
хужалиги ком плексининг барпо этилиш и жуда куп но- 
маькул ва жуда к^шматга тушадиган иктисодий алокдлар- 
ни яратди. ХУДУДЛарнинг бир-бирларига борлиедиги шун- 
чалик кучли эдики, бу купинча самарасиз булиб, ишлаб 
чикдриш ривож ига жуда катта зарар келтирди. Чунончи, 
бундай марказлашув туфайли Узбекистан факдт хом ашё 
ишлаб чикдрадиган республикага айлантирилди. Бунда 
техника экинлари, кдзиб чикрриш саноати авж олиб, тайёр 
ма^сулот иш лаб чикдриш жуда суст юзага келди. Айник,са 
истеъмол буюмлари ишлаб чикдриш, м аш инасозлик ва 
асбобсозлик жуда кам тарахтий этди. Бу биринчидан, паст 
даромадли тармокдарнинг ривожланишига олиб келса, ик- 
кинчидан, бевосита истеъмол билан борланган тармок,- 
лар, умумий тараккиётни белгиловчи саноат хилларининг 
ривожланмаслигига олиб келади.
Бундай нобозорча ик,тисодиётнинг учинчи хил сал­
бий окибатлари хужалик ^аракати ш ароитининг эъти- 
борга олинмаслигидир. Ялпи режали тузумга асосланган 
хужалик ю ритиш олдиндан юцоридан белгилаш тамойи- 
ли буйича бош к,аришни сингдирди. Бунда умумдавлат 
манфаати асосида белгиланган ицтисодий вазифа ма^ал- 
лий м анф аатлар, умуман инсон м анф аатини четлаган 
*олда, им кониятлар тула^исобга олинмаган тарзда \удуд- 
лар, корхоналар, жамоалар учун мажбур этиб белгила- 
нади ва бу вазиф алар зурлик билан бажарилиши талаб 
килинади.
Энг орир натиж а шуки, мавжуд имкониятларсиз, хужа­
лик юритиш шароитларида тескари иш олиб бориш хужа-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лик механизмларини ократади ва тез ишдан чикдради, улар- 
нинг урнини маъмурий ва харбийларга хос усуллар алм аш - 
тириб боради, сикув-назорат кучаяди.
Кейинги масала хужаликлар ва уларнинг иш м анф аат- 
ларини эътиборга олмаслик, дедик. Тоталитарлик, автори- 
тарлик хужалик сохасини хам кам раб олади. Хужалик м е- 
ханизмлари урнини буйрукбозлик эгаллайди, иктисодиёт 
конун ва конуниятлари таъсири тухтаб, тУла сунъийликка 
утилади.
Нобозорча иктисодиёт салбий окибатларининг к ей и н - 
гиси ва эн г мухими иж ти м ои й -и кти сод и й ва хусусий- 
иктисодий манфаатлар уртасидаги зиддиятларнинг кучайиб 
боришидир. Таъкидлаганимиздек, маъмурий-режали хужа­
лик бошкариш усули ижгимоий манфаат номи билан давлат 
м анф аатини юкори куяди,ш ахсий м анф аатни эса ун га 
буйсундириб, уни асосан инкор этади. Бу эса пироварди- 
д а ишловчилар даромадининг п аст дараж ада булиши, и ж - 
тим оий м уаммоларнинг кучай и б б о р и ш и , истеъмол б у­
юмлари, хизмат курсатиш ишлаб чикариш ини ночор ходца 
булиши билан якунланади. И ж тим оий ва шахсий иктисо- 
дий манфаатлар уртасидаги зи д д и ятн и н г кучайиши н ати - 
ж асида умуман жамият тар ак к и ёти зарар куради, ахоли 
турмуш дараж асининг пасайиш и, турм уш тарзи н и н г бу- 
зилиб бориш и юз беради.Бу м авж уд тузумни узгартириш
ва маъкул истикболли тузумни ю зага келтириш ни зарур 
килиб куяди.
Биз тахлил килаётган н об о зо р тузуми иш лаб чик;а- 
риш ни издан чикаради. М асалан, со б и к СС С Р даврида 
ишлаб чикариш асосан воситалар иш лаб чикариш ва хар- 
бийча мазмунда эди. Истеъмол бую млари ишлаб чикари- 
лиш и ва киш лок хужалик танг ходда эдики, ижтимоий 
ишлаб чикариш нинг туртдан уч к ^ с м и биринчи булин- 
ма, яъни ишлаб чикариш воситалари ишлаб чи^ариш - 
дан иборат булса, факат туртдан бир кисм и и кки н ч и
булинма, яъ н и истеъмол бую м лари и ш лаб чикари ш га 
тукри келган, бевосита истеъм ол эс а бундан хам н аст 
булган эди.
У збекистан ахолисининг ярм и дан купи киш лок^арда 
яш аш и ва унинг бевосита кишлок; хужалиги иш ларига 
бандлик даражаси 35—40 ф оизга бориш ига карамай, р ес­
публика узини-узи озик-овкат билан таъминлай олмади 
ва у асосан четдан олиб келинди.


Download 9,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish