Узб еқистон сср фанлар академияси

I Уюшиқ бўлакларнинг ўзаро боғланиши
Гапнинг уюшиқ бўлаклари тенгланиш йўли билан алоқага ки- ришади. Бу синтактик алоқа уч хил восита ёрдамида бўлади: 1) тенг боғловчилар ва санаш интонацияси, 2) бириктирувчи пауза ва санаш интонацияси, 3) тенг боғловчилар, бириктирувчи пауза ва, санаш интонацияси.
Санаш интонацияси ўюшиқ бўлакларнинг ҳар қандай турида ҳам иштирок этади: у уюшиқ бўлакларнинг доимий хусусиятидир. Бириктирувчи пауза эса ҳар қандай уюшиқ бўлакларда иштирок этавермайди. Чуноичи, уюшиқ бўлаклар якка боғловчилар билан боғланган пайтда кўпинча бириктирувчи пауза қатнашмайди. Уюшиқ бўлаклар ҳеч қандай боғловчисиз ёки такрорланувчи боғ- ловчилар билан келганда уюшиқ бўлак компонентлари орасида би­риктирувчи пауза бўлиши шарт: Ботиралининг аниц в а содда сўзлари хонадагиларнинг цалбига ўт ёқди (Ҳ. Ғ у л о м). Бу ми­солда бириктирувчи пауза йўқ. Уюшиқ бўлаклар ва боғловчиси би­лан боғланган. На от а сини,на а к а с ин и танийди («Муш- тум»). Бу мисолда уюшиқ бўлаклар на-на боғловчиси ва бирикти­рувчи пауза орқали боғланган. Бунда уюшиқ бўлаклар орасига, гарчи на-на боғловчиси қатнашган бўлса ҳам, ва боғловчисини ки- ритиш мумкин ва бу маънога ҳеч қандай путур етказмайди. Демак, бунда ва боғловчиси бириктирувчи пауза бажарган функцияни ўз устига олгаи бўлади: Олтиндан сарф цилмаганда ҳам, лоақал шу кийимликдан на хотининивана б о л а л а р инц фойдалан- тирар ва на ўзини ихномликдан қутқарар эди (А. Қ о д и р и й).
Уюшиқ бўлаклар аммо, лекин каби боғловчилар билан боғлан- танда ҳам бириктирувчи пауза иштирок этади: Мастон кампир... Турсунойга бир нима д е м о қ ч и б ў лд и, лекин д е м ад и (М. И с- м о ил ий). Бунда баъзан лекин боғловчисидан олдин ва боғлов- чиси қўлланнши мумкин: Крчириш бўлса, щочирдик ва лекин цо р д а н қ у т и л и б ё м ғ ирга тутилдик, мулла Абдураҳ- мон! (А. Қодирий). Би^оқ бугунги ўзбек адабий тилида уюшиқ бўлакларни боғлаш учун бошқа боғловчилар бўлганда, ва боғлов- чисини ишлатиш тобора камайиб бормоқда.
Боғловчиларнннг вазифаси фақат уюшиқ бўлак компонентла- рини боғлашдан иборат эмас, шу билан бирга, улар ўртасидаги мазмуний муносабатларни ҳам кўрсатишдир. Шу жиҳатдан уюшиқ йўлакларда қўлланадиган тенг боғловчилар бир неча хилдир:

1.