Узб еқистон сср фанлар академияси

шамни токчадан ўз олдига о ли б цўйдирди(Ойбек).Бу ерда ҳаракатни бажарувчи шахе (чўри қиз) восита объект вази- фасини ўтаган: цизга шамни олиб цўйдирмоц бирикмасида ҳара- катни бирор шахсга бажартириш маъноси бор. Орттирма нисбат формасидаги феъллар кўпинча ҳам тўғри объектни, ҳам восита объектини талаб қилади: хатни болага ёздирмоқ, ҳикояни ўқув- чига ўқиттирмоқ ва ш. к.

5. 
   Тобе компонент ҳаракат бевосита таъсир қилган предмет- объектни ифодалайди: Маҳдум ёстиққа беҳол су ян д и
   

(Ҳ. Ғулом). Шамси аввалига анграйиб туриб қолди-ю, кейин шошиб эгар га минди (Саид Аҳмад).
Мисоллардаги ёстища суянмоқ, эгарга минмоқ бирикмалари- да субъектнинг объектга таъсири ифодаланади. Лекин бу актив таъсир эмас. Чунки бунда субъект таъсирида объект ҳаракатга келмайди. Агар бирикма тўғри объектли бўлса, субъект ҳаракати- нинг объектга таъсири актив (кучли) бўлади. Минмоқ феъли ми- солида буни яққол кўришимиз мумкин. Минмоқ феъли отга мин- моқ, машинага минмоқ ва отни минмоқ, маишнани минмоқ каби восита объектли ва тўғри объектли бирикмаларни ҳосил қила олади. Аввалги икки мисолда фақат субъект юқорига кўтарилиб ниманидир минади, икки оёқни икки томонга (от, туя, эшакка нисбатан) осилтириб ўтиради, кейингиларида юқори кўтарилиш ва объектни ҳаракатга келтириш ёки унинг ҳаракатини бошқа- риш маъноси бор (қиёс; отга мингашмоц бирикмасида бошқариш маъноси йўқ, бинобарин, объектни тушум формасида қўллаш мумкин эмас!). Шунинг учун ҳам предмет (объект) актив таъсир қилувчи, уни бошқарувчи субъект — шофер ёки чавандозга нис­батан отни минмоқ, машинани минмоқ ибораси ишлатилса, пас- сажирга нисбатан машинага минмоқ тарзида жўналиш келишиги формаси билан кенгайган бирикма қўлланади.

6. 
   Ҳоким компоненти нутқ феълларидан бўлганда, жўналнш келишиги формасидаги тобе сўз сўзловчининг нутқи қаратилган шахсни кўрсатади: Бироқ, чол ҳеч кимга қулоқ солмасдан, д а- дамга й шкио д и (А. Қодирий). Нодира — Моҳлар ойимга йиғлаб ҳасрат қилди (А. Қодирий).
   
7. 
   Тобе муча ҳоким компонентдан англашилган ҳаракат, ҳолат нима билан мавжуд эканлигини ифодалайди: нонга тўймоқ, сувга қонмоқ каби. Боғизоғон гўзал қизларга тўлди (О й б е к). Йигит кўнгли аллақандай олий туйғуга тўлди (Ҳ. Ғулом).Тўл- моқ феълининг орттирма даража формаси ҳам иккала объектни бошқара олади. Ўнсин уйига кирди, паранжи чимматини ёпинди, қумғонга с у в тўлдириб, чойнакка чой солди-ю жўнади (А. Қ а ҳ ҳ о р). Бу ерда ҳоким сўз тўлдирмоқ бирданига иккита тобе сўзни бошқариб келаётир (Мисолдаги чойнакка чой солмоқ бирикмаси ҳам худди шундай).
   

Бирикмалардаги тобе компонентларнинг бирортаси Тушириб қолдирилса, бирикманинг маъносига путур етадй, яъни у конкрет ва тўлиқ бўлмайди. Агар тобе компонентларнинг ўрни алмашти- рилса, уларнинг ҳоким сўзга муносабати ўзгаради, масалан, ўз- бек тилида қумғонга сув тўлдирмоқ бирикмасининг қумғонни сувга тўлдирмоц. шакли учрайди. Биринчи мисолда ҳаракатнинг тўғри объекти сув, иккинчи мисолда эса ҳаракат объекти қум- ғондир.

8. 
   Тобе муча ҳоким сўз ифодалаган ҳаракат аталган объект­ни кўрсатади: Ойдинда у ўзигасупа ўртасига ўрин тўша- ётганини кўриб турибман(Саид Аҳмад).Шаҳар 'ЩолиаГ ўз номзодларига о воз б ериш учунэрта тонгданоқ сайлов участкаларига ошщдилар (Газета). Мисоллардаги ўзига ўрин тўшамоқ, ўз номзодларига овоз бермоқ бирикмаларидан ҳа- ракатнинг бирор шахс учун атаб бажарилганлиги англашилади. Шунингдек, акамга хат юбордим, ойимга чиройли совға келтир- дим каби бирикмаларда ҳам аталганлик маъноси бор.
   
9. 
   Тобе муча ҳоким сўздан англашилган ҳаракатнинг мақсад объектини ифодалайди: Ботирали берданкасини елкасидан олиб,
   

отишга шайланд и (Ҳ. Ғулом).Уртага икки хитой ла- ганда палов цўйилиб, Гулшан билан етти қиз ошг а ўтирд и- л ар (А. Қ о д и р и й).

10. 
    Ҳокйм сўз ички психик ҳолатни ифодаловчи қувонмоц, мағ- рурланмоц, ҳайрон бўлмоц, маҳлиё бўлмоқ, мафтун бўлмоқ, ўкин- моқ, пуигаймон бўлмоқ, ғазабланмоц, қайғурмоқ, ачинмоц, малол келмоқ каби феъллардан бўлганда, тобе компонент шу феъллар- дан англашилган ҳолатни, психик ўзгаришларни юзага келтир- ган, қўзғатган объектни билдиради: аҳволига ачинмоқ, амалига мағрурланмоц, ҳуснига маҳлиё бўлмоқ, ва шунинг кабилар; Маҳ- дум б у ҳолга о рт и қ чидаб т у р о л майди (к. Қо&м- рий).... б у аҳволга у ғоят қайғуради (О йбе к).
    
11. 
    Тобе муча тенглик, эваз маъносидаги объектни билдиради: Баъзан сут-цаймоғни д онга алиихар э д и (А. Қаҳҳор). Тобе муча бирор предметга ўхшатилган предмет — объектни ифода- лайди: Одам боласининг умри битта-биттадан ғишт териб кўта- рилган б и но га ў хшайди (М. Исмоилий).
    
12. 
    Жўналиш келишиги формасидаги тобе компонент киши фаолияти соҳасини билдиради: Урушдан кейин Москвага бориб, агрономликка ўқийман (А. Қаҳҳор). Етакчиликка '6 о яги оцсоц цЬ~ровул мувофиц кўрилди (А. Қаҳ- ҳор).
    

Тобе компонент чиқиш келишиги формасида бўлган объектли бирикмалар. Бу типдаги объектли бирикмаларнинг ҳоким мучаси ҳаракат феълларндан бўлади. Компонентлари чиқиш келишиги формаси иштирокида ҳосил бўлган объектли бирикмаларда тур- ли-туман маъно ва грамматик муносабатлар ифода этилиши мумкин.

1. 
   Тобе муча феълдан англашилган ҳаракатнинг восита объек- тини ифодалайди: Утап от жило вид ан ет аклаб, ар а в ани д ар во з ад ан ки ритди (Ҳ. Ғулом).Қуш тумшуғидан и линар (Мақол). Ўтап... кўк от жиловини билагидан ўт ка- зиб олди (Ҳ. Ғулом).
   
2. 
   Тобе муча ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган шахс- ни ифодалайди: Ҳикмат бува хатни неварасидан ..бери.б ю борд и (А. Қаҳҳор) А р а в ани почтанинг одамидан бериб юбораман (А. Қаҳҳор): Мисолларда бериб юбормоц феъли ҳам тўғри объект, ҳам восита объекта билан кенгайиб келган: хатни неварасидан бериб юборди.
   
3. 
   Тобе муча бирор предметга чоғиштирилган объектни билди­ради. Бундай бирикмаларда чоғиштириш, қиёс қилиш маънолари ифодаланган бўлади: Невара деган ўзболангдан ҳа м ширин бў лар экан (Журнал). Уғлим қандай ўқишини сизданяхши- роқ биламан (Газета). Адҳам м е н д а н яхши ўқийди (Газета). Бундай бирикмаларнинг ҳоким элемента ё сифатдан бў- лади, ёки ҳоким сўз олдидан (феъл олдидан) ҳаракат белгисини ифодаловчи равиш (сифат) туркумига оид сўз ишлатилади.
   

\4. Чиқиш келишиги формасидаги тобе муча ҳаракат бевоситз ўтған тўғри объектни билдириши мумкин: қўлидан ушламоқ, эта- гидан тортмоқ, билагидан тишламоқ, бўйнидан қучоқламоқ каби. Зайниддин унга сув кор қилмаслигини билиб, қўлидантортди (Ойбек). Учоқ бошида Учқунни сийнасига босиб, ўтирган Адолат бўйни дан қучоцлаб о л ган Тўлциннинг б ошидан с и лад и (Ҳ. Ғулом).Мирҳосил унинг ёнига борди-да, қў лт и- ғид ан у шла б ердан кўтарди (Ҳ. Ғ у л о м).

5. 
   Тобе муча ҳаракат объектининг материалини, нимадан ясал- ганлигини, ишланганлигини билдиради: Аммам от нинг с у яги- дан бир қозон шўрва қ а й нат д и (А. Қаҳҳор)....кам- бағалдеҳцонларданх алқдружинаси тузамиз (Ҳ. Ғ у- л о м).
   
6. 
   Тобе компонент ҳаракатнинг объектдан ажралиши, узоқлаши- ши маъносини билдиради; бундай бирикмаларнинг ҳоким бўлаги узоқлашув, ажралиш, силжиш, озод бўлиш, воз кечиш каби маъно- даги феъллардан бўлади. Мисоллар: О р и ят с и з од амд ан коч!_(Мақол). Анвар ўзига меҳрибон бўлган бир киши д ан айрил- д и (А. Қ о д и р и й). Илтижо қилувчи д арб о з ад ан йир о қ- лашди (А. Қодирий). Дилдор бутун борлиғини даҳшатли кеча каби қоплаб олган ваҳимадан қ у т и л д и (Ойбек). Аҳмаджон ҳозирча хат ёзишд ан воз кечд и (А. Қаҳҳор).
   
7. 
   Тобе муча ҳоким бўлакдан англашилган ҳаракатнинг манбаи бўлган объектни ифодалайди: М е ҳнатд ан д ў с т о рт ар, ғий- б ат д ан душман (Мақол). Т илд ан ҳа м бол т о мар,ҳам заҳар (Мақол). Ширин сўз, назокат, нозик муомалаларнинг г у лд астасидан заҳар анқир эди(Ойбек).Ацл ацл- данқувватолади.
   
8. 
   Тобе муча ҳоким сўздан (феълдан) англашилган ҳаракат- нинг рўй бериши учун сабаб бўлган объектни ифодалайди: бундай бирикмаларнинг ҳоким бўлаги турли психик ҳолатларни ифода- ловчи феъллардан бўлади: Хайр, юмушингиз бўлмаса, мен кетдим, шамолдан ц у л о ғ и м б ит д и (А. Қодирий). Қаландаров машқваашуладан мамнун б ў лди (А. Қаҳҳор). Калан- даров бир нима деб дўнғиллаб ерга қаради, б у р нинин г учи терданйилтиради (А. Қаҳҳор). Дўстларнинг ме ҳ р ўти- дан Утапнингкўнглиэ р и б, кўзларига ёш тўлди (Ҳ. Ғ у- л о м). Қутбиддинов ўғлининг ноқобиллигидан, андиша- с из лиги д ан қаттицхафаб ў лд и (А. Қаҳҳор).
   
9. 
   Эргаш сўз бутундан бўлакни ёки тўдадан ажратиб кўрсатил- ган предмет ёки шахсни билдиради: «Ғузор» совхози Қашцадарё областида энг йирик ғаллакор хўжаликлардан ҳисоб- ланад и (Г азета). Одилжон ...энг ёшвасерғайратмехани- заторлардан ҳисобланади (Газета).
   

Чиқиш келишиги формаси иштирокида кенгайиб келадиган би­рикмаларнинг белгили группасини тўдадан қисм, бутундан бўлак маъноларини ифодаловчи конструкциялар ташкил қилади. Юқо-
рида қайд қилганимиздек, бундай бирикмаларнинг тобе бўлаги тўғри объектли бирикмалар составида кенг қўлланилади: нондан е — чойдан ич — овқатдан тот ва ш. к. )