Узб еқистон сср фанлар академияси

Тобе компоненти ўрин-пайт келишиги формасида бўлган объект­ли бирикмалар. Урин келишиги ўрин-жой, пайт маъноларини ифбда этиш эътибори билан жўналиш ва чиқиш келишик формаларига яқин туради. Лекин жўналиш ва чиқиш келишиклари предметнинг замон ва макондаги ҳаракатини ифодаласа, ўрин-пайт келишиги ҳаракатнииг бажарилиш ўрнини, предметнинг жойланиш ўрнини ёки ҳаракатнинг бажарилиш пайтини билдиради. Шунинг учун ҳам тобе муча ўрин-пайт келишиги формасида бўлган бирикмаларнинг кўпчилиги ўрин ва пайт муносабатларини — ҳол вазифасида келиб, ўрин ва пайт ҳоли муносабатларини ифодалайди.
Компонентлари ўрин-пайт келишиги ёрдамида бириккан объект­ли бирикмалар ўзбек тилида объектли бирикмаларнинг бошқа ту- рига нисбатан анча оздир.
Урин-пайт келишиги формаси иштирокида юзага келган объект­ли бирикмаларда қуйидаги маъно ва грамматик муносабатлар ифодаланади.

1. 
   Тобе бўлаги ҳаракатнинг бажарилишида восита-қурол бўл- ган объектни билдиради: машинада пахта термоц, қаламда хат ёз- мощ, пиёлада чой ичмоқ, қошиқда овқат емоқ; Чол кечга қолган йўловчиларни дарёдан шу қайиқда ўт казибқўяд и (Ҳ. Ғ у- л о м). Мисолда ўтказиб қўймоқ феъли бирдан учта объектни уч хил формада бошқариб келаётир — йўловчиларни ўтказиб қўймоқ; дарёдан ўтказиб қўймоц, қайиқда ўтказиб қўймоқ каби. Бундай ҳоллар орттирма даража формасидаги феъллар бошқарувчи ролида келганда кўпроқ учрайди.
   
2. 
   Эргаш сўз ҳаракат-ҳолатнинг юзага чиқишида восита бўлган объектни ифодалайди. Бундай бирикмаларнинг ҳоким компоненти ўтимсиз (асосан ҳаракат) феълларидан, камроқ ҳолат феълларидан бўлади: қуёшда тобланмоц, ўтда исинмоқ, шамолда тебранмоқ,
   

ёмғирда ивимоқ, чанғида учмоц кабилар; Ёмғир иплари шамол­дач ў з и л и б, баъзан уларнинг ҳам юз-кўзини савалаб ўтиб пе- тарди(СаидАҳмад).

3. 
   Бирикманинг тобе бўлаги феълдан англашилган ҳаракат ёки ҳолатнинг қайси жиҳатдан юзага келганлигини билдиради: Мусо- бақада ғолиб чиқмоц, меҳнатда донги кетмоқ.
   

Компонентлари кўмакчилар ёрдамида бирик­кан объектли бирикмалар. Объектли бирикмаларнинг тобе мучаси ҳоким сўзга билан, учун, орқали, тўғрисидаЦҳақида, соҳасида, томонидан каби кўмакчилар ёрдамида бирикуви мумкин.
Билан кўмакчиси орқали юзага келган объектли бирикмаларда қуйидаги лексик-грамматик муносабатлар ифодаланади.

1. 
   Тобе бўлак ҳоким сўз ифодалаган ҳаракатнинг бажарилиши­да восита-қурол бўлган объектни билдиради: Раъно бурни устидаги билинар-билинмас марварид резаларини р ў мо ли билан а рт- д и (А. Қ о д и р и й) Лммам чоракта қаттиқ гардиш б ў лакни теша билан ушат и б, ярмини дастурхонга қўйди (А. Қ а ҳ- ҳ о р). ...уни ерга босиб, миясига наган билан с олд и (Ҳ. Ғулом).
   
2. 
   Бирикманинг тобе бўлаги ҳоким сўздан англашилган ҳаракат ёки ҳолатнинг материал — объектини ифодалайди. Дастурхончи цизлар хилма-хил овқатлар ва ши ри н ли к л а р билан д ас- тур хонни яшнатиб юбордилар(Ойбек). Хин о цо- ни билан безалган бармоқлардафда ўйнаркан, Дилдор кўзларини дардчил сузиб, беихтиёр куйга қўшилди (Ойбек).Ур- да қўрғонининг ташқари айланаси ажойиб гулзорлар, анв ойи ме в а лик дарахтлар билан зийнат ланган (А. Қ о д и- р и й).
   
3. 
   Ҳоким сўзи тўлмоқ феълидан бўлган бирикмаларда ҳам тобе компонент ҳолатни юзага келтирган восита — объектни билдиради: челак сув билан тўла — челакни сув билан тўлдирмоц каби. Бу типдаги бирикмаларда билан кўмакчиси жўналиш келишиги функциясини бажаради; шунинг учун ҳам тилда бу типдаги бирик- маларнинг (кўмакчили ва келишикли) формалари тенг қўллана- веради, айрим вақтларда эса улар ўртасида нозик стилистик-семан- тик айирмалар ҳам бўлмоғи мумкин, баъзида эса бу формаларнинг бири иккинчиси ўрнида ишлатилмайди.
   
4. 
   Бирикманинг тобе бўлаги бошқарувчи феъл ифодалаган ҳа- ракатни бажаришда иштирок этган шахсни — объектни билдиради. Бундай бирикмаларда биргалик маъноси сақланади (яъни ҳаракат икки киши томонидан ижро этилган, лекин бири активроқ бўлгани учун ҳам сон кўрсаткичи ўша актив шахс билан мослашади). Шу­нинг учун бундай бирикмаларнинг ҳоким элемента кўп вақт бирга­лик даража феълларидан бўлади: Ҳожимирсирож автобусда жой талашиб, бир б о л а л и к хотин билан айтишиб цолди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Амаким уйимизга келиб д ад а м билан жан- ж а л лашиб д и (А. Қаҳҳор). Саида мажлисга тайёргарлик юзасидан бир неча коммунист билан суҳбатлашди (А. Қаҳҳор).
   

Ҳозирги тилимизда грамматик элементларнинг умуман функцио­нал ривожланиши билан боғлиқ бўлган жараён билан кўмакчиси- нинг ҳам қўлланиш доирасини анча кенгайтирганлигига ишора қилади. Билан кўмакчисининг асосий маъноси (биргалик) аста- секин абстракцияланиш йўли билан ривожланди ва у иштирок қнл- ган конструкциялар кўчма маънода қўллана бошлади. Ҳознрги адабий тилимизда билан кўмакчисининг семантикасида икки ёқлама ўзгариш юз беради.