Узб еқистон сср фанлар академияси

КИРИТМАЛАР
Киритмалар гапнинг айрим бўлаклари ёки бутун ифодага бўл- ган сўзловчининг субъектив муносабатини, эмоционал туйғулари- ни ифодалайди.
Киритмалар гапнинг умумий мазмунига ёки унинг айрим бўлаклари билан изоҳлаш муносабатига киради. Киритмалар гап­нинг айрим бўлаклари ёки умумий мазмунига бўлган изоҳ ёки турли эмоционал муносабатларни ифодалайди.
Киритмалар вазифасида:

1. 
   маълум сўз туркумларидан ажралиб чиқиб, фақат киритма вазифасида ишлатиладиган сўзлар келади: биринчидан, масалан, яъни, модомики, шекилли, афсус, эсиз, демак, дарҳақиқат, бахти- мизга ва бошқалар: Шернинг бўйни занжирга итоат қилса ҳам, юраги асло бўйсунмас, афсуски, бу оддий ҳациқатни идрок этмай- дилар(Ойбек). Доктор мени Гюберт сингари қабул қилмаган- лигига табиий деб царадим, чунки, биринчидан, унинг олдига мен ўзимча келганим йўқ, мени юборишган, иккинчидан, албатта менинг ким эканлигимдан уни огоҳлантиришган эди (Б р я н- ц е в). Демак, Мадамин теваракда изғиб юрар экан, у кечалари одамлар уйқуга кўз юмган пайтларда иш кўради (П. Тур сун). Дарҳациқат, халц учун улуғ иш қиляпмиз, ўғлим (Ш. Раши­дов). Кошки, бошца амирлар ҳам авомнинг тилини билса. Кош­ки, ўзгаларни ғийбат қилувчилар ўз нуқсонларини ҳам билсалар!: (Уйғун ва И. Султон). Эсиз, тақдир экан, қайдин билибмиз,. Азизим, дунёга бевақт келибмиз (Уйғун ва И. Султон). Хай- рият, унга бахт юлдузи ҳамроҳ бўлди, шекилли, ўқ остидан омон қутулиб қолди (М е д в е д о в). Бахтимизга, партия бор, ишимиз- га бош (Уйғун). Афсус, қўшни ерларда ёзиц бургут қаноти (Ҳ. Олимжон).
   
2. 
   маълум сўз туркумидан ажралиб чиқмаган, киритма вази­фасида ҳам, гап бўлаги вазифасида ҳам қўлланувчи сўзлар кела­ди. Булар — тўғри, рост, шубҳасиз, сўзсиз, афтидан, ҳақиқатан, одатда, қисқаси, албатта, айтгандай, шундай қилиб, охири каби: Тўғри, иш ғоят мушкуллашди(Ойбек). Шубҳасиз, топталар, янчилар ғаним, ўлсам айрилмасман цучоқларингдан (Уйғун). Қисқаси, шу йўл билан ҳосилни ошириш мумкинлигини исботлаш керак (Ш. Рашидов). Ишнинг бир щеми машиналар билан бажарилади, албатта (Ш. Рашидов). Айтгандай, мана бу — Павелнинг нущини босиб чиқармоқчи бўлдик (М. Горький). Лекин, менимча, ўртоқ Жалолов ҳақсиз... (Ш. Рашидов).
   

Киритма вазифасида келган айрим сўзлар ўзининг асл лек- сик маъноларини йўқотади. Бу айниқса афтидан сўзида аниқ кўринади. Бу сўзнинг афт (юз, бет) маъноси унутилади, сўзловчи- нинг тахмини, хулосасини ифодалайди: Маҳсим эшакни кўприк- нинг панжарасига боғлаб, олдига ўт юлиб солди ва ўша ерда, афтидан, таниш чщиб қолган бир одам билан гаплаша кетди. (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Қуйида дейман феъли ҳам ўз маъносини қисман йўқотади ва киритма вазифасида келади: Отахон, дейман, ўйинга уста экансиз- ку,— деди Урмонжон кулиб (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Щунингдек, ишон, кўр, қара феъллари ҳам киритма вазифаси­да келиб, асл маъноларини айнан сақламайди: Ҳар нарсадан ор- тиқ мен учун зинҳор жонинг ҳаловати, ишон, Мария!(Пав­ленко).