Узб еқистон сср фанлар академияси

ва С С С Р Мин истрлар С о в е т и царор қиладилар(«Совет Узбекистони»). Бу ҳол ўзбек тили синтактик структурасига рус тили кўрсатган таъсир натижасидир.
Кишиларни билдирувчи сўзлардан бўлган уюшиқ эгаларга нис- батан кесимнинг сои жиҳатдан муносабати уюшиқ эгаларии боғ- -ловчи воситаларнииг турига ҳам боғлиқ. Агар бундай уюшиқ эга­лар бириктирувчи пауза ёки бириктирувчи боғловчилар орқали боғланган бўлса, кесим кўпликда келиши мумкин (буни юқорида кўрдик). Агар угошиқ эгалар айирувчи боғловчилар орқали боғланган бўлса, кесим одатда бирлик формада келади. Қиёс- ланг: Ҳалима ва Карима келадилар.— Ҳалима ёки Карима кв- лади.Кейинги ҳолда кесим уюшиқ эгаларнинг ҳар бир аъзоси би- лаи алоҳида-алоҳида боғлана. олади: Ҳалима келадиёки Карима келади.
Кишиларни билдирадиган уюшиқ эгалар турли шахсни кўрсат- ганда, кесимнинг уларга грамматик муносабати қуйидагича бў- лади: агар уюшиқ эгалар составила биринчи шахсни кўрсатади- ган сўз бўлса, кесим биринчи шахсда, лекин кўпликда қўлланади: Аммо мен ва Аҳмаджон маҳдум кечалари навбат билан бе- мор олдида ётиб чицардик(С. А й н и й). Ҳар кун мен ё Аҳмад- ж о н унинг биз истицомат қилиб турган жойдан икки километр на- ридаги уйига бориб, бир ё икки ғазал олиб келар эдик(С. А й- н и й). Агар уюшиқ эгалар составила биринчи шахсни кўрсатадиган сўз бўлмай, иккинчи шахсни кўрсатадиган сўз бўлса, кесим ҳам ик­кинчи шахсда, лекин кўпликда қўлланади: У ҳ а м, с е н ҳ а м бо- расизлар.У ёки сен айтасизлар.Бу ҳол эгалар составида кўп- ликдаги биринчи ёки иккинчи шахсни кўрсатувчи сўзлар бўлганда ҳам рўй беради: Сиз биланбиз улуғ ишга бел боғладик ((Ҳ. Ғулом). Сиз биланбиз ана шундай кўнгилсиз ҳодиса- ларнинг олдини олишимиз керак!(Ҳ. Ғулом).Сен ёки у уз вацтида етиб келишингиз керак.
Юқоридаги ҳолларда кесим уюшиқ эгалар билан алоҳида-ало- з^ида боғлана олмайди: уюшиқ эгалар бир бутун, яхлит деб қара- лади.

Бир ёки бир неча эгага баравар тобе бўлган бирдан ортиқ ке­сим уюшиқ кесим дейилади. Уюшиқ кесимлар материал жиҳатдакг уч хил бўлади:

1. 
   Уюшиқ феъл кесимлар. Бунга барча компонентлари феъл билан ифодаланган уюшиқ кесимлар киради: Шу кунике- часи, ётар маҳалда, Тўхтабувини ваҳима босди: булар-ку ҳаммаси в аъ д а берди,сайлад и... (А. Қ а ҳ ҳ о р)
   
2. 
   Уюшиқоткес и м л а р. Бунга барча компонентлари от (кенг маънода) билан ифодаланган уюшиқ кесимлар киради: Биз шод, бахтиёрмиз.
   
3. 
   Уюшиқ аралаш кесимлар. Бунга баъзи компонент­лари от билан, бонща компонентлари феъл билан ифодаланган. уюшиқ кесимлар киради: Мен с т у д е н т м а н, университетда ў қийман.
   

Уюшиқ кесим компонентлари замон, даража, майл, бўлишли-бў- лишсизлик жиҳатидан кўпинча бир хил, баъзан эса ҳар хил, лекии шахс-сон жиҳатидан доим бир хил бўлади: Ахир, нима щлай? Хў~ жайинимни ўлдириб пулини о лай ми, ўзимни г ар о в қ ў я й м и?’ (А. Қ а ҳ ҳ о р). Бу гапни бир айтдингиз, яна қайтариб гапир- манг! (Ҳ, Ҳакимзода). Бу йиллар давомида у ўрганди в а ў ргатди. Умид билан м е ҳнат цилдингиз, энди роҳа- тини ҳам кў ринг из. Низомжон гапиролмас, дир-дир. титрарэди (СаидАҳмад).
Уюшиқ феъл кесимларнинг слдинги компоненти (ёки компо- нентлари) равишдош билан ифодаланиши мумкин: Шу пайтда эшик циягина о чилиб, яна ёпилди (А. Қодирий).
Содда гап таркибидаги равишдош кесимни тусланувчи феъл кесимга айлантириш мумкин. Бу грамматик ҳолатга ҳам, маънога ҳам таъсир қилмайди. Қиёсланг: Абдулла Қаҳҳорнинг ижоди халқ. ҳаёти билан бирга кўтарилиб, бирга у лғ айд и (П. Қ о д и- р о в) —Абдулла Қаҳҳорнинг ижоди халц. ҳаёти билан бирга кўт а- р илд и, бирга у лғ айд и.
Уюшиқ бўлакнинг бир компоненти бўлган равишдош кесим баъ­зан равишдош ҳолга ўхшаб кетади. Бироқ улар ўртасида айрим. маъно ва грамматик фарқлар бор:

1. 
   Уюшиқ равишдош кесим эганинг қўшимча ҳаракатини бил­диради ва грамматик жиҳатдан эгага тобе бўлади. Равишдош ҳол эса феъл кесимнинг белгисини билдиради ва грамматик жиҳатдан шу феъл кесимга тобе бўлади: Қуёш го ҳ кўриниб,гоҳ я ши­ринад и (равишдош кесим). У б аци р и б гапирди (равишдош ҳол).
   
2. 
   Уюшиқ равишдош кесим ифодалайдиган ҳаракат тусланувчи; феъл кесим ифодалайдиган ҳаракатдан олдин рўй беради. Равиш­дош ҳол ифодалайдиган ҳаракат эса феъл кесим ифодалайдиган ҳаракат билан бир вақтда рўй беради. Қиёсланг: Шу пайт қатти^ бўрон туриб, кемамизни суриб кетди (Р. Крузо). Назирсь